Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 9]

Ruben Verhasselt
Mijn debuut
Hoe ik er twee keer voor werd betaald en nog eens duizend gulden toe kreeg

Op mijn veertiende vond ik in de Openbare Bibliotheek van Tilburg een leerboek modern-Hebreeuws met de merkwaardige titel Hadachlil (‘De vogelverschrikker’). Het bestond vooral uit lesjes grammatica en vertaalthema's, maar ik liet me niet afschrikken en werkte me er gestaag doorheen. Toen kreeg ik zomaar van een schoolgenoot, de latere historicus en keltoloog Lauran Toorians, een prachtig boek cadeau: King Artus, a Hebrew Arthurian Romance of 1279, bezorgd en becommentarieerd door Curt Leviant (Van Gorcum, 1969).

Een wereld ging voor mij open. Een middeleeuwse jood die een ridderroman uit het Italiaans in het Hebreeuws vertaalde! Waarom deed hij dat? Zijn voornaamste reden, zegt hij, was ‘het behoud van mijn lichamelijke gezondheid, want helaas zijn mijn zorgen vermeerderd en mijn zuchten verhevigd, en ik ben verzonken in de diepten van een zee van gedachten. [...] Daarom heb ik deze teksten voor mezelf vertaald, om mijn kwade tijd er af en toe mee te verdrijven, mijn gedachten te kalmeren en mijn ellende te verzachten.’

Na mijn middelbare school ging ik in Leiden scheikunde studeren om het milieuprobleem op te lossen. Toen ik inzag dat dat niet zou lukken, stapte ik over op de Semitische taal- en letterkunde. Mijn hoofdvak was Hebreeuws, mijn bijvakken waren Jiddisch en algemene literatuurwetenschap. Ik schopte het tot student-assistent en in september 1984 ging ik naar Amsterdam om aan de uva een lezing bij te wonen van een Israëlische professor over de dichter Bialik. De lezing was een aanfluiting, maar ik ontmoette er een redactrice, Hilde Pach, van een kleine uitgeverij die enkele boeken van Amos Oz en A.B. Yehoshua had uitgegeven in de vertaling van Maartje van Tijn. Deze uitgeverij, Amphora Books, had Notsot (‘Veren’) van Chaim Be'er aangekocht en het stond nogal vol met citaten uit de Bijbel en de Misjna - zou ik er niet eens naar willen kijken? Zo gezegd, zo gedaan. Ik leverde een proefvertaling in en kon aan de slag.

Ik kreeg nu een elektrische typemachine ter beschikking, een ongekende luxe. Je hoefde met je linkerpink maar de juiste toets aan te raken of er stond een zwarte a op papier. Als je een tikfout maakte, kon je er maar beter snel bij zijn. Je hield dan het Tipp-Ex-correctiepapiertje voor de foutieve letter en je tikte die opnieuw in. Een wit poeder maakte de zwarte letter onzichtbaar en je kon verder. Als je fouten ontdekte nadat je het vel al uit de wagen had gehaald, kreeg je het letterbolletje nooit meer op de juiste plek om het correctiepapiertje te kunnen gebruiken. Je moest dan je toevlucht nemen tot correctievloeistof, wachten tot die was opgedroogd en het vel zo indraaien dat het letterbolletje weer enigszins op de goede plek stond. Kortom, het scheelde veel tijd en moeite als je eerst nadacht en de vertaling in één keer goed op papier zette.

Aan die ibm-typemachine heb ik waarschijnlijk twee tics overgehouden. Mijn eerste versie moet eigenlijk gelijk goed zijn. (Ik ken collega's die in een benijdenswaardig rap tempo een eerste ver-

[p. 10]

sie maken uit de losse pols, maar daarna in een minder benijdenswaardig tempo flink verbeteren en schaven tot versies 2, 3, 4, 5 en 6.) En ik heb er nog altijd moeite mee vertaalproblemen tijdelijk onopgelost te laten en omwille van het tempo door te stomen.

Ruben Verhasselt voor de ingang van boekhandel Friedman in de Ben-Jehoedastraat in West-Jeruzalem, 1987

Er waren in die tijd nog geen tekstverwerkers of zoekmachines, er was nog geen Google of Wikipedia. Als je iets moest opzoeken, pakte je een boek uit je boekenkast of je maakte een wandelingetje naar de bibliotheek. (Goed voor de lichaamsbeweging, rsi bestond nog niet.) Wel problematisch was de staat van de Hebreeuwse lexicografie. Alles wat te veel riekte naar spreektaal en nog niet officieel was goedgekeurd door de Hebreeuwse Taalacademie werd angstvallig buiten de woordenboeken gehouden. Zo heeft in Notsot een orthodox-joodse veganist een biologische moestuin waarin hij onder meer peterselie, zonnebloemen, maïs en sjamier kweekt. Volgens het gezaghebbende woordenboek moest dat om een niet nader geïdentificeerde Bijbelse distel of doornstruik gaan (bijvoorbeeld in Jesaja 5:6). De gezaghebbende flora van Michael Zohary leek uitkomst te bieden: sjamier is in het modern-Hebreeuws de Paliurus spina-christi, oftewel ‘de echte christusdoorn’. Toch bleef ik het verdacht vinden: wat deed een orthodox-joodse veganist met christusdoorn? Gelukkig stuitte ik later op de markt in Jeruzalem op een bosje dille (in officieel modern-Hebreeuws sjevet) en toen bleken alle Israëli's dille sjamier te noemen, wat professor Zohary en de Hebreeuwse Taal-academie er ook van mochten denken.

Tegenwoordig hoef je slechts de vier Hebreeuwse letters van sjamier in te tikken op Google of de dille staat op je scherm - zo is er natuurlijk weinig lol meer aan vertalen en wordt de kwade tijd die je ermee verdrijft veel te veel verkort.

Er kwam een eerste kink in de kabel van mijn flitsend beginnende vertaalcarrière toen Hilde na het uitkomen van haar eigen eerste vertaling van Amos Oz in conflict kwam met de uitgever en er de brui aan gaf. Ik stond net op het punt het laatste, kleinste van de dertien hoofdstukken van mijn vertaling in te leveren, waarna de hele tekst naar de zetter gestuurd zou kunnen worden. Nu ontstond er enige vertraging.

Maar intussen leverde ik in december 1985 mijn eindscriptie in (een analyse van de roman Notsot), studeerde cum laude af en werd vervanger van een zieke docent aan de Rijksuniversiteit Leiden. Ik controleerde de drukproeven van Veren en de roman zou in het voorjaar van 1986

[p. 11]

uitkomen. Het werd voorjaar en ik kreeg te horen dat de uitgave werd uitgesteld tot het najaar. Ook niet erg. De zieke docent werd beter en ik kreeg een beurs om een jaar te studeren aan de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem. Ik was de koning te rijk!

Zo zat ik in Jeruzalem met een beurs waarvan ik net de huur kon betalen. In het najaar van 1986 kreeg ik te horen dat de uitgave van Veren werd uitgesteld tot het voorjaar van 1987. Dus ik kon nog steeds geen aanvullend honorarium aanvragen bij het Fonds voor de Letteren. Mijn voorraad girochèques dreigde uitgeput te raken. Er zat niets anders op dan een werkvergunning te ritselen en daarmee stond ik ineens in de gerenommeerde Jeruzalemse boekwinkel Friedman en hielp ik er beroemdheden als Yeshayahu Leibowitz en Aharon Appelfeld (later zou ik nog werken van hen vertalen...). Nog een voordeel: ik kon met korting boeken kopen.

Voor ik het wist was het academische jaar 1986/87 voorbij, was de uitgave van Veren uitgesteld tot najaar 1987 en keerde ik terug naar Nederland. Met de nieuwe roman van A.B. Yehoshua, Molcho, waarvoor ik moeiteloos een uitgever dacht te kunnen interesseren. En ik had nog een ijzer in het vuur: voor Bzzletin ging ik een Israëlnummer maken met vertalingen van teksten die ik uitkoos, vertaalde en voorlegde aan een razend enthousiaste redactrice van bzztôh.

1987 eindigde met de Fassbinderaffaire rond het vermeend antisemitische toneelstuk De stad, het vuil en de dood, acteur Jules Croiset zette op 2 december zijn eigen ontvoering door de ‘Nederlandse Fascisten Jongeren Organisatie’ in scène, en op 9 december brak in Palestina de Eerste Intifada uit.

Nu brokkelde alles af. Tijdens een overleg met de redactrice van bzztôh in Den Haag kwam de uitgever langslopen. Hij heette Phil Muysson en in de statuten van zijn bv stond als doelstelling van het bedrijf vermeld: ‘de handel in bedrukt papier en de daaruit voortvloeiende rechten’. Hij zag ons leuk bezig zijn aan het Israëlnummer en zei: ‘Ah ja, dat Israëlnummer, dat gaat niet door, niet opportuun, en ik heb nooit een contract getekend.’ Verbijsterd waren zijn redactrice en ik. Maar het was een wijze les: vertaal nooit een letter zonder contract!

Ik kreeg Molcho van A.B. Yehoshua niet aan de man gebracht. De hele uitgeverswereld leek huiverig voor literatuur uit Israël: niet opportuun.

Amphora Books bleek al die tijd niet bezig te zijn geweest met het uitgeven van Veren, maar met het doorverkopen ervan. Ze waren in 1986 al in een ver stadium van onderhandelen geweest, uitgerekend met Phil Muysson, toen bzztôh De stad, het vuil en de dood van Fassbinder had uitgegeven en Amphora Books de deal had afgeblazen.

Het was een kwade tijd en ik kon die niet eens verdrijven met een vertaalopdracht.

Na het zoveelste uitstel van de uitgave van Veren werd het tijd om naar de rechter te stappen. Amphora Books had het boek niet binnen anderhalf jaar na inlevering van de tekst op de markt gebracht en weigerde dat binnen drie maanden alsnog te doen. Ik nam een advocaat in de arm. We eisten vierduizend gulden voor het gederfde aanvullend honorarium van het Fonds voor de Letteren en nog eens duizend omdat ik geen naamsbekendheid kon opbouwen. Het werd een slepende procedure en bijna ging het mis omdat ik een uittreksel uit het Handelsregister van Amphora Books moest overleggen en dat niet bleek te bestaan. (Tip: controleer als je een contract ondertekent of de andere contractant bestaat.) Maar uiteindelijk werd in 1990 vonnis gewezen. De vierduizend gulden gingen aan

[p. 12]

mijn neus voorbij omdat in ons vertaalcontract geen woordaantal was opgenomen (omdat ik per Nederlands woord was betaald en het aantal Nederlandse woorden nog niet kon worden vastgesteld bij ondertekening van het contract...). Maar de duizend kreeg ik, en belangrijker: ons contract werd ontbonden en ik had de rechten terug. Hoewel Amphora Books daar anders over leek te denken: ook al bestond het officieel niet, het ging gewoon door met pogingen mijn vertaling aan andere uitgevers te verkopen, en een ervan was Arena. Ook die hapte niet. Pas in 1991 staakte Amphora Books zijn pogingen en stuurde mij de drukproeven.

Mijn kansen keerden. Plotseling ontdekte de Wereldbibliotheek Molcho van A.B. Yehoshua, een boek waarmee ik jarenlang tevergeefs had geleurd. Het kwam in 1991 in mijn vertaling uit als De vijf jaargetijden van Molcho. Een jonge, gedreven uitgever van Arena, Oscar van Gelderen, nam vervolgens contact met me op en ik vertaalde voor hem De schoenen van Fellini, het debuut van Judith Katzir. In 1992 volgde bij Arena De kus van Esau van Meir Shalev. Oscar had deze schrijver ‘weggekaapt’ bij uitgeverij bzztôh, want die had Shalevs debuut uitgegeven en de schrijver was zo ontevreden met het resultaat (bijvoorbeeld: de laatste alinea ontbrak!) dat hij nooit meer met bzztôh te maken wilde hebben.

In 1996 vertaalde ik Shalevs debuut opnieuw voor Arena, Russische roman. Dat was een zoete wraak op Phil Muysson. De gemankeerde bzztôh-uitgave, Een Russische roman (1990) in een vertaling van A. Michael, werd mij in 1998 toegestuurd door een medewerker van de Wereldbibliotheek, en in zijn begeleidende brief schreef hij dat het toeval wilde dat een vriendin van hem de redactie had gedaan. Ik citeer:

Ze legde de vertaling naast de reeds bestaande Franse editie, constateerde een legioen fouten en maakte daar gewag van. Haar werd toen te verstaan gegeven dat ze zich niet zo druk moest maken, dat het wel los zou lopen, dat nu eenmaal geen enkel boek foutloos was en bovendien dat het allemaal veel te veel zou gaan kosten. Er is vervolgens iemand ingehuurd die althans de allerergste blunders heeft geprobeerd weg te poetsen, maar de ellende was toen allang niet meer te overzien natuurlijk. De grootste bak is natuurlijk die ontbrekende pagina. ‘Heeft de schrijver zo bedoeld,’ was de missive van den uitgeefdirecteur, Phil Muysson. ‘Herstel ik bij de herdruk wel,’ zei hij tegen de literair agent. ‘Herdrukken we niet,’ besloot hij intern.

Tot slot mijn wraak op Amphora Books. In het jaar 2000 bracht Oscar van Gelderen, nu namens Vassallucci, tegelijkertijd de derde roman en de debuutroman van Chaim Be'er uit. Veren was omgedoopt tot Een venster op de hemel, maar het was wel degelijk mijn vertaaldebuut uit 1985. Ik kreeg er het volledige vertaalloon voor, plus het aanvullend honorarium van het Fonds voor de Letteren.

Kijk, zo wordt vertalen nog eens lucratief: twee keer honorarium, duizend gulden schadevergoeding en één keer aanvullend honorarium van het Fonds. En je verdrijft er je kwade tijd mee.