Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 46]

Eva Wissenburg
Een ongelukkig misverstand

Ja, het is waar dat een vertaling ten hoogste de ‘schijn van identiteit’ kan bereiken, sterker nog: dat idee is me uit het hart gegrepen. Hoe je het ook wendt of keert, de tekst die je als vertaler moet maken bestaat nog niet in de doeltaal, voor elk personage zal je een stem moeten vinden die er in het Nederlands nog niet was en inderdaad, niemand kan je vertellen hoe je dat precies moet doen. Het enige wat je kunt doen is naar beste eer en geweten een stem creëren waarvan je kunt beargumenteren dat die lijkt op de stem uit de brontekst, maar niemand kan zeggen dat die stem dezelfde is als die in de brontekst, er is geen hetzelfde, er is alleen de schijn van hetzelfde.

Die leugen van de vertaler als neutrale veerman, van de vertaling als neutraal substituut van de brontekst, moet worden doorbroken en een begin zou kunnen zijn dat de naam van de vertaler standaard op het omslag wordt vermeld, zegt De Haan. Daar kan ik me in vinden. Ook ik ben van mening dat een vertaler zichzelf niet buiten haar vertaling kan houden, ook een vertaler interpreteert - zoals iedere lezer dat doet - zelfs al is de vertaler erop getraind zoveel mogelijk potentiële interpretaties op te merken en in haar vertaling te verwerken, en ook een vertaler heeft een stem, zelfs al is ze erop getraind die op zoveel mogelijk verschillende manieren te laten klinken - je neemt jezelf altijd mee. Ik weet niet eens wat ik me precies moet voorstellen bij een neutrale vertaling, en als die al bestaat, is ze dan wel wenselijk? Volgens mij komt de sjeu juist van enige eigenzinnigheid, dan wordt het pas echt leuk, voor vertaler en lezer.

Toch betrap ik me erop dat ik voorzichtig ben met een woord als ‘eigenzinnigheid’, en dat heeft alles te maken met die leugen (zelf zou ik het eerder een misverstand noemen, maar leugen is nog niet zo gek, ze wordt immers ook in stand gehouden door mensen die beter weten of beter zouden moeten weten). Onder vakgenoten durf ik het nog wel over eigenzinnigheid te hebben, maar als ik op een feestje uitleg wat ik doe, ben ik voorzichtiger met zo'n term. Ik ben ervan overtuigd dat vertalen verandering met zich meebrengt en dat betekent volgens mij dat je als vertaler niet aan een zekere mate van vrijheid ontkomt - je kunt niet anders dan ruimte nemen, die ruimte is er, daar moet je iets mee -, maar als ik in gesprek ben met iemand die niet bekend is met de beroepsethiek van de vertaler waar De Haan het over heeft, iemand die niet weet hoe groot het verantwoordelijkheidsgevoel van de gemiddelde vertaler tegenover haar tekst is, dan merk ik aan mijn gesprekspartner dat ‘ruimte nemen’ klinkt alsof ik met de tekst aan de haal ga. Het is vreselijk moeilijk uit te leggen waar je vrijheid precies begint en weer ophoudt, waar die noodzaak tot én ruimte voor veranderen hem precies in zit.

Standaard de naam van de vertaler op het omslag helpt denk ik om het misverstand of de leugen van de vertaler als neutrale veerman de wereld uit te helpen, maar ik vraag me ook weleens af: zo kritisch als we scholieren en studenten leren zijn op de bronnen die ze gebruiken, zo vanzelfsprekend als wetenschapsfilosofie in een

[p. 47]

academische opleiding is, met zoveel aandacht als literatuurstudenten leren elk woordje om te draaien, waarom houdt dat op als het over vertalen gaat? Waarom wordt inzicht in de veranderingen die optreden bij vertalen níét als onderdeel van de academische basisvaardigheden gezien, als onderdeel van de algemene ontwikkeling, zou ik zelfs willen zeggen. Dat klinkt misschien idealistisch, maar toch ook weer niet zo onredelijk als je bedenkt hoe alomtegenwoordig vertaling is, hoe wijdverbreid de leugen, om toch maar even dat woord over te nemen, en hoe zenuwachtig mensen ervan worden als je zegt dat een tekst je als vertaler ruimte biedt.

Daar, in die vrijheid die je misschien tegen wil en dank van de brontekst krijgt, ligt denk ik het auteurschap van de vertaler. Het is onmogelijk om op precies dezelfde manier, op dezelfde plek hetzelfde te doen als de auteur heeft gedaan. Als je al antwoord zou kunnen geven op de vraag wát de auteur precies heeft gedaan en hoe dat er in het Nederlands uit moet zien, zelfs dan is vertalen nog geen kwestie van een lijstje kenmerken afvinken en klaar. Je zult op zeker moment moeten gaan schrijven, een nieuw bouwwerk in elkaar moeten zetten. Het woord weefsel dat De Haan gebruikt lijkt me goed gekozen, elementen die je als betekenisvol ziet probeer je door je vertaling heen te weven zoals ze door de brontekst geweven zitten. Dus ja, je maakt iets nieuws en ja, je neemt je eigen stem mee, maar zelfs al geloof ik dat eigenzinnigheid een vertaling beter kan maken, ‘de vertaler als auteur’ betekent niet dat je je de tekst doelbewust toe-eigent. Daar steekt die beroepsethiek waar De Haan het over heeft, dat verantwoordelijkheidsgevoel zoals ik zelf noem een stokje voor. De totale vrijheid van een niet-vertalende auteur hebben we dus niet, hoezeer je een vertaler verder ook als auteur kunt zien. En dat brengt me bij mijn laatste punt: de vertaler als auteur is auteursrechtelijk van belang en daarmee is het meer dan een vergelijking om een beeld te schetsen, maar eerlijk gezegd zou ik het ook weleens mooi vinden - ik bespeur bij De Haan ook enig voorbehoud als het gaat om metaforen - als we konden volstaan met zeggen dat een vertaler een vertaler is, als er genoeg kennis over vertalen was om vertalen niet meer altijd met andere beroepen te hoeven vergelijken om duidelijk te maken wat een vertaler doet. En misschien moet ik dan zelf eens beginnen met op feestjes toch maar ongegeneerd de woorden eigenzinnigheid en vrijheid in de mond te nemen.

Deze tekst is een licht aangepaste versie van de reactie die de auteur uitsprak als ‘respondent’ na de State of Translation-lezing door Martin de Haan op 3 maart 2020 in spui25.