Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 23

[p. 21]

Barber van de Pol
Houvast

Er zijn van die uitspraken die je opvallend gretig citeert. Je knikt nog eens: zo is het, ja. Je zou bijna zeggen dat ze bij je horen, van die fijne levenswijsheden. Het gekke is dat het vaak genoeg gaat om iets waar je zelf juist kennelijk moeite mee hebt. Zo heb ik eens de volgende, in mijn ogen heel fraaie van Jan Wolkers als motto bij een roman genomen: ‘Ze zouden een chip in computers moeten inbouwen. Zodra vingers met tranen de toetsen beroeren, moet de zaak blokkeren.’ Veel heeft het die keer niet geholpen. Het werd een sentimenteel boek, mijn sentimenteelste. Was ook Wolkers trouwens niet met zijn eigen vermaning in gevecht?

Zijn uitspraak staat in het fotoboek 222 schrijvers, dat nog een heleboel meer schrijversuitspraken bevat, in principe bij elk portret een. ‘Zichtbare zielen’, is in zijn voorwoord de typering van Cees Nooteboom voor de portretten, allemaal gemaakt door Eddy Posthuma de Boer of zijn dochter Tessa Posthuma de Boer. De boude of vrolijke of diepernstige geciteerde woorden geven de zielen op hun beurt karakter.

Misschien moet er ook eens een album komen met portretten van vertalers die op dezelfde manier, als aanvulling op hun ‘zichtbare ziel’ (Nooteboom), een uit het hart of de praktijk gegrepen aforisme ten beste geven. Ja, laat dat eens gebeuren! Het hoeven er geen 222 te zijn, dat lijkt wat overdreven, maar lekker veel is lekker veel, en omdat een goede uitspraak a joy forever is, doen de doden mee. Ik denk meteen aan de nimmer bleke J.W.F. (Joop) Weremeus Buning. En de buitenlanders doen ook mee, waarom niet. Keus genoeg. Ik verheug me er nu al op, zonder dat er zelfs maar een aanzet tot het plan bestaat, maar ik hoop wel dat de poëticale doordenkers de dreigende flauwiteiten in evenwicht houden.

De volgende gouwe ouwe, flauwe komt wat mij betreft niet in dat denkbeeldige prachtalbum, al gaan we niet op voorhand censureren. Hij zou van de Russische dichter Jevgeni Jevtoesjenko zijn. Onlangs kwam ik hem weer eens tegen in Het meisjeseiland, Rudy Kousbroeks ‘mooiste werk’, gekozen door Marja Roscam Abbing en Wout Woltz. Op pagina 435 haalt onze nationale antizwever het kreng in al z'n zouteloosheid van stal.

Wat dan? Nou dit - ook op Google staat het in steeds iets andere vertalingen idioot te wezen: ‘Translations are like women: if they're beautiful they aren't faithful and if they're faithful they aren't beautiful.’ Kousbroek voegt er haastig tussen haakjes aan toe: ‘Een uitspraak die misschien geen recht doet aan vrouwen, maar helaas wel aan vertalingen van poëzie.’ Goh.

Ik schiet altijd in de lach bij Kousbroeks branieachtige seksisme, waarschijnlijk ben ik in m'n hart geen haar beter, maar die gouwe ouwe, flauwe, van wie hij ook is, kan echt niet, zegt mijn zoveel frissere verstand. Er wordt in dat citaat om te beginnen een totaal achterhaalde discrepantie aangebracht tussen zogenaamd trouw (ook wel ‘letterlijk’) vertalen en zogenaamd vrij (ook wel ‘aantrekkelijk’) vertalen. Dat onderscheid nemen we toch allang niet meer serieus? Als iets in vertaling niet aantrekkelijk is, is er

[p. 22]

sprake van ontrouw, ervan uitgaande dat het in het oorspronkelijke werk wel aantrekkelijk was. Men make iets even aantrekkelijk en niet lelijker of saaier, dat is pas ontrouw, en bij het vertalen van poëzie is de noodzaak om te denken vanuit je eigen taal meestal nog veel groter dan bij proza, maar dat, jongens en meisjes, is dus opperste trouw! Ik hoop dat Kousbroek daar de aandacht op wou vestigen.

Laten we gauw weer gaan naar een zinnige uitspraak, eentje van Ethel Portnoy, Kousbroeks ex, alweer zo lang dood, zoveel langer dan hij alweer. In 222 staat naast haar foto de volgende verwoording van haar noodzaak tot schrijven: ‘Als ik niet schrijf, ben ik een soort losgeslagen planeet. Ik dwarrel maar wat rond in het universum. Het is of ik geen houvast heb.’ Dat is heel goed gezegd. Formuleren als houvast, je kunt het moeilijk niet herkennen of beamen. Schrijven is in de eerste plaats ordenen, vormgeven, verbaal stijfsel zoeken om de werkelijkheid, ook wel chaos genoemd, te fixeren, dat hoor je niet voor niks voortdurend. Dat van dat verbale stijfsel is dan weer een parafrase van mijn kant van wat Willem Jan Otten in het genoemde fotoboek over zijn schrijverschap kwijt wil. Door te schrijven zie je jezelf als een ander en trek je je even uit het moeras - dat was ik, vergelijkbaar.

Geldt een en ander ook voor vertalen? Dwarrel je maar wat rond in het universum als je niet vertaalt? Smoor je in het moeras? Voor mij geldt het wel, ik zie het verschil tussen schrijven en vertalen persoonlijk meestal niet zo. Om te beginnen is iedere schrijver, of hij zich ervan bewust is of niet, een vertaler. Hij sprokkelt al overdenkend of terugdenkend zijn papieren universum bij elkaar. Hij smeedt zijn persoonlijke houvast tegen het ondraaglijke gedwarrel en hij smeedt het uit hetgeen hij voorhanden heeft, inclusief zijn dromen en herinneringen. Hij legt verbanden, vult al interpreterend gaten, ontwerpt nieuwe kelders en vensters en torens, en fabriceert zo zijn hoogstpersoonlijke woning. ‘Jij in jouw klein hoekje, en ik in 't mijn,’ heet het in een oud zondagschoolliedje. En dan gaat je werk de wereld in en landt het weer in andere hoofden, in alle willekeur en onvoorspelbare bestuiving. Dit zijn nogal wat metaforen achter mekaar, hou op zegt mijn geplaagde inborst, maar goed.

De schrijver is een herschrijver, net als de vertaler, al is er een niet te loochenen verschil in gedwarrel, om Portnoys beeldspraak te volgen. De vertaler vindt in de oorspronkelijke auteur een houvast van formaat. Hij wordt stilzwijgend door hem gegidst naar waar zijn focus moet liggen, iets wat bij de oorspronkelijke schrijver niet het geval is, tenzij hij van plan is een epigoon te zijn. De schrijver zit voor het lege papier of lege beeldscherm en huivert bij de eerste duik in het onmetelijke onbepaalde. Hu! De vertaler is zich van geen koudwatervrees bewust. Hij denkt ‘Yes,’ en ploft zijn afgebakende zwemwater in. Vertalen heeft iets veiligs. Iets gezelligs, vind ik ook. Een vertaler kan ook altijd zomaar beginnen, dankzij zijn tastbare gids. Hij spéélt alleen maar dat hij de auteur is, hij zoekt eigen woorden voor diens verbale stijfsel (Willem Jan Otten). Die eigen woorden zullen toch wel te vinden zijn? Je weet wat je zoekt. Wat is het probleem?

Ik hou niet van gehang bij het woord ‘probleem’, problemen los je op, je ziet wel hoe, anderen hebben er niets mee te maken. Toch wil ik de zorgeloze flierefluiter waartoe ik mezelf zojuist heb getransformeerd voorhouden dat juist bij vertalen moed een enorme rol speelt. Ik onderschrijf de uitspraak dat vertalen moeilijker is dan schrijven, juist vanwege die schijnbaar veilige leiband die in de praktijk vaak een wurgtouw blijkt. Want: hoe weet je nou precies wat de ander in zijn hoofd had? Bij associaties, die ingewikkelde,

[p. 23]

hoogstpersoonlijke hersenkronkels, kun je je als vertaler een enorme knoeipot voelen. Je dwarrelt misschien zonder het te weten. De ene taal is de andere niet, je zult al herschrijvend je eigen houvast moeten creëren.

Vandaar die paradox die in ieder geval voor mij opgaat: hoe onmogelijker vertalen is, hoe prettiger ik het vind. Je moet dan immers de leiband loslaten en je volle vrijheid nemen. Met dat zogenaamde letterlijk of trouw kom je er in geen geval. Natuurlijk is er al toon, ritme, wie weet rijm en een zekere logica en inhoud, dat geeft houvast, maar vertalen wordt pas spannend als de interpretatiekunst en baldadigheid van de kant van de vertaler het overnemen. Persoonlijk ga ik alleen op zulke momenten op vleugels, gestuurd door eigen intuïtie. Deep down, toch wel prettig, is er altijd die gids die als een super-geweten het contact met de oorspronkelijke tekst bewaakt, maar hopelijk lacht hij en verbaast hij zich over de hem toegeschreven capriolen in die andere taal, die hij niet eens kent.

Een uitspraak waarin schrijven, lezen en vertalen tegen elkaar aan schuren, is die vaak geciteerde van Julio Cortázar, die in Rayuela: een hinkelspel (1963; Nederlandse vertaling 1973) een lans breekt voor de medeplichtige lezer, dus niet eentje die passief of volgzaam consumeert maar actief wat hij leest mede vorm en inhoud geeft, misschien een iets andere vorm en inhoud, dat is eigenlijk wel zeker want twee hoofden zijn dus nooit hetzelfde, al zit je nog zo ‘ja’ te knikken. Cortázars leeshouding sluit aan bij de gedachte dat een boek pas tot leven komt wanneer het wordt gelezen. Iedereen leest anders, vanuit een eigen achtergrond, gesteldheid en interesse, en bij iedere lezing wordt een boek opnieuw geboren. Eigenlijk gaat het nog iets verder, het hangt ervan af hoe idealistisch je wilt zijn, want sommigen zullen hierbij steigeren: bij iedere lezing wordt een nieuw boek geboren. Bij vertalingen is dan ook nog eens sprake van een tweetrapsproces. Eerst mengt de vertaler zijn stem met die van de auteur en vervolgens doet de lezer van de vertaling dat op zijn manier nog eens over. Reken even uit hoeveel versies er zo bekeken van Hamlet of Don Quichot zijn.

Laat ik er nu geen spielerei van maken. De ene vertaling en ook de ene lezing is slordiger of vrijblijvender dan de andere en ergens in een bibliotheek rust de oorspronkelijke tekst in z'n onwrikbare enige versie. Hij rust daar, geduldig en ongenaakbaar, wat er ook mee wordt uitgespookt, hij kan niet anders. Maar daarnaast komt hij in de praktijk van alledag hopelijk tot leven en wordt hij in allerlei gedaanten de inzet van een veelmondig discours. We raken over z'n specifieke rol en urgentie, of wat voor term er ook op een gegeven moment in de mode is, nooit uitgesproken.

Dit is mijn laatste column voor Filter. Ik heb hier vanaf 2013 mijn gedachten over vertalen onder woorden mogen brengen en het is welletjes. Dat vindt de redactie en dat vind ik ook. Ik was opgetogen over de gelegenheid die ik keer op keer kreeg. De redactie en ik zaten zelden op één lijn, maar ik was vrij, dat wou men ook. De enige bepaling verder was: omvang 2000 woorden, en het waren er altijd precies 2000, daar ben ik neurotisch genoeg voor. Of zal ik nog een keer in de lijn van Ethel Portnoy zeggen: het was mijn enige houvast en die liet ik me niet afpakken.

Het ging me nooit om het hiërarchisch rangschikken van de poppetjes waar iedereen blijkbaar zo dol op is. Er is me gevraagd naar namen, rugnummers, alsof ik als jurylid moest functioneren in de luwte van een vakblad. En die ene keer dat ik een ‘cultuurbons’ (zo noemde ik hem terecht) citeerde die tegenover mij van mening was dat in Nederland vooral veel slecht vertaald

[p. 24]

wordt, werd me bijna kwalijk genomen dat ik ook die naam niet noemde. Ja, ik keek er ook best even van op, vooral van het feit dat de bons zich zo onomwonden uitte, maar was de opmerking goed beschouwd opzienbarend? Het is gewoon een feit: er zijn veel minder interessante dan flauwe vertalers, wat ook geldt voor andere toegepaste kunstenaars. De meeste vertalers ken ik trouwens niet, niet van naam en niet van productie. Maar je hebt een beeld. De bons had een beeld. Misschien had ik de bons wel bedacht, trouwens.

Reken maar dat ik mijn helden heb, als ik nog in de Nijhoffjury zat wist ik het wel, maar mijn columns zijn geen verkapte rapporten. Het zijn denkdingetjes op een gebied waar ik die amper tegenkom. Normatief wil ik niet zijn, al heb ik ooit in Banff mijn vijf don'ts verwoord. Iets is mij niet snel te gek, wel te schools of braaf. Goed dan, tot slot een do of yes we can: zorg dat je naam op de kaft komt. Jij en niemand anders is verantwoordelijk voor de vertolking die volgt (en liefst ook voor de titel, kom, we nemen die erbij). Kom ervoor uit! Laat men daar eindelijk aan wennen! Dan pas kan het grote gesprek over vertalen echt beginnen.