Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 21

[p. 26]

Antoine Berman
Hervertaling als ruimte van de vertaling
(Uit het Frans vertaald door Henri Bloemen en Winibert Segers)

‘Hervertaling als ruimte van de vertaling’ is het thema van deze bijdrage. De ruimte is de vervullingsruimte. Vertaling wordt wezenlijk gekenmerkt door het onvervulde. Enkel hervertalingen kunnen af en toe het vervulde bereiken.

Waarom wordt een hervertaling gemaakt? Het antwoord op die vraag is gewoonlijk vrij mysterieus: Originelen blijven eeuwig jong (het belang van de originelen, hun culturele nabijheid of afstand spelen geen rol). Vertalingen ‘verouderen’. Ze stemmen overeen met een gegeven toestand van de taal, literatuur, cultuur en vaak niet meer met de volgende toestand. Dan moet er worden hervertaald, want de bestaande vertaling brengt niets meer aan het licht en deelt niet meer mee. We kunnen het ook heel anders bekijken: geen enkele vertaling is ‘de’ vertaling. De mogelijkheid en de noodzaak van de hervertaling zitten dus in de structuur van het vertalen zelf. Elke vertaling die na een eerste vertaling wordt gemaakt, is een hervertaling.

Hervertalen is nodig omdat vertalingen verouderen en omdat geen enkele vertaling dé vertaling is. Vertalen is onderworpen aan de tijd. Vertalen heeft een eigen tijdelijkheid, die van het verval en van de onvoltooidheid.

Die opmerkingen zijn juist. Maar de zaken zijn niet zo eenvoudig: Waarom veroudert een vertaling? Waarom geeft een origineel aanleiding tot verschillende vertalingen? De redenen die worden aangehaald, brengen niet echt duidelijkheid. Originelen kunnen niet verouderen en sterven. Daar is geen uitzondering op. Vertalingen verouderen en sterven. Maar daarop zijn wel belangrijke uitzonderingen. Er zijn vertalingen die blijven voortbestaan en die langer de glans behouden dan originelen. Die vertalingen kunnen we ‘grote vertalingen’ noemen.

De Vulgaat van Hiëronymus, de Bijbel van Luther, de Authorized Version zijn grote vertalingen. Maar ook Amyots Plutarchus, Gallands Mille et Une Nuits, Schlegels Shakespeare, Hölderlins Antigone, Tiecks Don Quixote, Miltons Paradis perdu door Chateaubriand, Poe door Baudelaire, Baudelaire door Stefan George. Dat zijn grote vertalingen. Het lijstje is uiteraard niet exhaustief. Die vertalingen verouderen niet. Zelfs als het aantal lezers van de Vulgaat beperkt is, blijft die vertaling, zoals Valery Larbaud, Julien Green en Meschonnic het elk op hun manier hebben gezegd, een weergaloze vertaling. Zelfs als de Bijbel van Luther soms moet worden ‘gemoderniseerd’, blijft die vertaling weergaloos. Zelfs als Plutarchus ons niet meer boeit, blijft Amyots vertaling een levende vertaling.

Die vertalingen verouderen niet. Hebben ze iets gemeenschappelijks? Waarom zijn die vertalingen ‘grote’ vertalingen? Kan de categorie ‘grote vertaling’ concreet worden ingevuld?

Zeker.

Een ‘grote vertaling’ heeft de volgende kenmerken:

-	Ze is in de eerste plaats een gebeurtenis in de doeltaal.

[p. 27]

-	Ze is uiterst systematisch, minstens even systematisch als het origineel.
-	Ze is de ontmoetingsplaats tussen de taal van het origineel en de taal van de vertaler.
-	Ze is intens verbonden met het origineel.
-	Ze is voor het vertalen een precedent waar je niet omheen kunt.

Die vertalingen hebben nog iets gemeenschappelijks: het zijn alle hervertalingen. Niet alle hervertalingen zijn grote vertalingen, maar alle grote vertalingen zijn hervertalingen. Die stelling moeten we nuanceren. Ze is niet absoluut. Een eerste vertaling kan een grote vertaling zijn. Maar dat haalt de stelling niet onderuit. Dat betekent dat die eerste vertaling meteen al een her-vertaling is.

We moeten het concept ‘hervertaling’ nauwkeurig definiëren. Een hervertaling is niet alleen een nieuwe vertaling van een tekst die al is vertaald. Amyots vertaling van Plutarchus is een duidelijk voorbeeld. Amyot heeft Plutarchus hervertaald. Maar voor hem werd Plutarchus in het Frans slechts gedeeltelijk vertaald en over het algemeen uit het Latijn of het Italiaans. Amyot heeft dus in zekere zin een eerste vertaling van Plutarchus gemaakt. Een eerste vertaling omdat bepaalde teksten niet waren vertaald. Een eerste vertaling omdat de brontaal van Amyots vertaling het Grieks is. Toch kunnen we van een hervertaling spreken omdat er een nieuwe vertaling is van een werk, zelfs als een deel van dat werk nog niet werd vertaald. Het volstaat dat een tekst van een auteur al werd vertaald opdat de vertaling van andere teksten van die auteur de ruimte van de hervertaling binnentreedt. Om die reden is Baudelaires vertaling van Poe een hervertaling.

Als we het concept ‘hervertaling’ verbreden kunnen we vaststellen dat alle grote vertalingen die ik heb vermeld hervertalingen zijn.

Waarom zijn alle grote vertalingen hervertalingen? Of anders geformuleerd: waarom is een eerste vertaling (bijna) nooit een grote vertaling?

Goethe geeft een antwoord op die vraag. In zijn West-östlicher Divan stelt hij drie wijzen van vertalen, drie tijden van het vertalen voor. De eerste wijze, de eerste tijd, is de intra- of juxtalineaire vertaling (woord voor woord) die een ruw idee (Goethe dixit) van het origineel geeft. De tweede wijze is de vrije vertaling, die het origineel aanpast aan de taal, literatuur, cultuur van de vertaler. De derde is de letterlijke vertaling, een vertaling die de culturele, tekstuele... ‘bijzonderheden’ van het origineel reproduceert. Een cultuur die zich in het vertaalavontuur stort, doorloopt, volgens Goethe, die cyclus. Een eerste vertaling kan dus nooit een grote vertaling zijn. De laatste twee wijzen van vertalen vooronderstellen de eerste wijze. Een vervulde vertaling kan alleen maar ontstaan in de tweede of de derde tijd, kan alleen maar een ‘eerste’ hervertaling zijn...

Goethes drieledige schema stemt grosso modo overeen met de dialectiek van het Duitse idealisme. ‘Elk begin is onhandig’, zei Novalis. Er is ervaring nodig om te komen tot een vertaling die bewust is van zichzelf. Alle eerste vertalingen zijn onhandig. Wat de vertaler overkomt, geldt ook op het historische niveau. Geen enkele vertaling is een ‘eerste versie’.

Goethes opvatting heeft iets diepzinnigs: alle menselijke handelingen vragen om herhaling. En dat geldt zeker voor het vertalen omdat het wezenlijk een verdubbeling is. De herhaling van het vertalen wordt in de hervertaling verdubbeld. De mogelijkheid van een vervulde vertaling ontstaat na een eerste blinde en aarzelende vertaling.

Maar Goethes gedachte is geen volledig antwoord op de vraag; misschien omdat ze is geba-

[p. 28]

seerd op een globaal beeld van het menselijk handelen en niet op een beeld van de structuur van de vertaling in het bijzonder.

We kunnen de problematiek van de hervertaling op een andere manier benaderen: we vertrekken van twee fundamentele ‘feiten’, die we ‘kairos’ en ‘tekortkoming’ zullen noemen. Alle vertalingen komen tekort; ze zijn entropisch (aan de hand van welke principes ze ook zijn gemaakt). Alle vertalingen worden door ‘nietvertaling’ getekend. En de eerste vertalingen worden het meest door ‘niet-vertaling’ getekend. De krachten tegen de vertaling die de ‘tekortkoming’ veroorzaken, zijn zeer sterk. De tekortkoming, het onvermogen om te vertalen en de weerstand tegen het vertalen tast elke vertaalhandeling aan. De vertaalhandeling heeft een tijdelijkheid (een psychologische, culturele en talige tijdelijkheid) waardoor de tekortkoming aan het begin (in de eerste vertaling) het grootst is. De hervertaling ontstaat uit de noodzaak de oorspronkelijke tekortkoming niet echt te wissen, maar tenminste te reduceren. De vertaling van een werk treedt dan binnen in de ruimte van de her-vertaling. Vele nieuwe vertalingen worden gemaakt, die elk op hun manier met de tekortkoming worden geconfronteerd. Soms is een van die vertalingen een grote vertaling, die het hervertalen voor een tijdje overbodig maakt. Een grote vertaling blijft tekortkomen, maar wat vertalers uit de zestiende eeuw de copia, de overvloed noemen, vormt een tegenwicht voor de tekortkoming. In de vervulde hervertaling heerst een specifieke overvloed: extensieve en intensieve taalrijkdom, rijkdom van de verhouding tot de taal van het origineel, tekstuele rijkdom, betekenisrijkdom enz. Een grote vertaling vraagt een ander spreken over vertaling: het spreken van de overvloed. Dat is een heel ander spreken dan het traditionele spreken, het spreken van het verlies. De overvloed ontstaat uit de herhaling die hervertalingen kenmerkt. Eerste vertalingen zijn ‘arm’, getekend door het gebrek. Grote hervertalingen zijn op verschillende manieren overvloedig.

Een overvloedige vertaling ontstaat op het gunstige ogenblik (kairos). Een grote hervertaling ontstaat op het gunstige ogenblik. Het gunstige ogenblik is het ogenblik waarop de weerstand plotseling en onverwachts (maar niet zonder redenen) wordt ‘opgeheven’, weerstand die de tekortkoming en het onvermogen om een werk ‘goed’ te vertalen veroorzaakt. De kairos heeft niet alleen betrekking op de socio-culturele parameters die de vertaling van een werk vergemakkelijken en mogelijk maken. Die parameters maken de introductie van een werk mogelijk, niet zijn vertaling in de radicale betekenis van het woord (Meschonnic).

De kairos is een tijdscategorie die naar de geschiedenis zelf verwijst. Op een bepaald ogenblik is het ‘eindelijk’ mogelijk om een werk te vertalen. Na vele schoolse, geleerde introducties, vele adaptaties is het mogelijk om de betekenis van een werk in onze taalruimte op te nemen. Dat gebeurt bij een groot vertaler, waarin een vertalende drift heerst, een drift die niet het eenvoudige verlangen om te vertalen is. Elke vertaler verlangt ernaar te vertalen (in principe!). Maar dat verlangen gaat samen met zijn tegendeel, het verlangen om niet te vertalen, of juister geformuleerd: de vertaler neemt afstand. We kunnen in een vertaling gemakkelijk zien wanneer de vertaler afstand heeft genomen. Maar bij vertalers die door de drift worden meegesleept, is die afstand beperkt. Luther, Amyot, Schlegel, Armand Robin zijn lichtende voorbeelden beheerst door de vertaaldrift.

Die vertalers duiken op wanneer de tijd van de vertaling van een werk is gekomen of teruggeko-

[p. 29]

men. Die tijd komt, komt terug wanneer de vertaling van een werk voor het wezen en de geschiedenis van een cultuur vitaal wordt. Uiteraard is er voor een hervertaling meer nodig. Het werk moet lange tijd in ons rijpen opdat een hervertaling nodig wordt. De kairos heeft weinig te maken met oppervlakkige literaire en socio-culturele omstandigheden. Dat toont een van de grote vertalingen uit de twintigste eeuw, de Enéide van Klossowski. We kunnen niet echt zeggen dat de hervertaling van Vergilius noodzakelijk was voor de Franse cultuur van de jaren zestig! Maar er is een dieperliggende overweging: die vertaling verschijnt op het ogenblik dat onze cultuur begint na te denken over de verhouding tot de mythos, tot het epos. Op het ogenblik waarop de verhouding tussen mythos en logos wordt ontdekt, verschijnt een letterlijke vertaling van de Aeneïs, die het epische zeggen in het Frans wil laten weerklinken. En tien jaar daarvoor verscheen bijna gelijktijdig in het Duits, het Engels en het Frans Brochs werk De dood van Vergilius. Dat is niet alles: in de Franse literaire cultuur heeft de Enéide een fundamentele rol gespeeld. Het is een van de boeken uit de oudheid die in de zestiende eeuw het meest werden vertaald en geïmiteerd. Op een moment waarop de Franse cultuur aansluiting zoekt bij haar oorsprong - barok, renaissance, middeleeuwen - verschijnt een vertaling die aansluit bij een boek dat bij zijn ontstaan bijzonder fascineerde. Dat is nog niet alles: Klossowski's werk brengt op een provocerende manier een vertaalbenadering binnen op een moment waarop in Frankrijk al een hele tijd etnocentrisch en hypertekstueel werd vertaald. In deze hervertaling is de historische kairos overal aanwezig. Het wezen zelf van de hervertaling verschijnt er op schitterende wijze: aansluiten bij een origineel dat door zijn introducties is bedekt, zijn betekenis weergeven, de vertalende taal verzamelen en ontplooien om die betekenis weer te geven, de tekortkoming van de vertaling, die alle culturen eeuwig bedreigt, tenminste gedeeltelijk opheffen.