Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 21

[p. 20]

Fjodor Dostojevski (door Vasili Perov, 1872)

[p. 21]

Huub Beurskens
Aantekeningen van op de werkvloer

Er zijn literaire boeken die ik andermaal zou aanschaffen als het niet zo onzinnig was om van een titel twee of meer exemplaren met exact dezelfde inhoud in huis te hebben. Wanneer een bepaald werk van bijvoorbeeld Witold Gombrowicz of Nikolai Gogol in een nieuwe Nederlandse vertaling verschijnt - ik lees Pools noch Russisch -, houdt niets me meer tegen, ook al bezit ik van zo'n titel al twee Nederlandse vertalingen plus een Übersetzung en een translation.

Zo kocht ik Aantekeningen uit het ondergrondse van F.M. Dostojevski (vertaler: Monse Weijers, 2012) de dag nadat ik weer in de ban was geraakt van Fjodor M. Dostojewski, Herinneringen uit het ondergrondse (vertaler: S. van Praag, 1965).

Vaak hoop ik me gaandeweg uit meerdere vertalingen, al vergelijkend, een beeld van mijn ideale vertaling bij elkaar te kunnen lezen. Dat kan overigens best een boek opleveren dat op diverse punten afwijkt van het door mijn beperkte talenkennis geblokkeerde origineel. Het is bovendien voor een schrijver een bezigheid die lijkt op de dagelijkse training die een sportman zowel werkplezier verschaft als scherp houdt.

Dostojevski - zo schijn je de naam tegenwoordig te moeten schrijven - opent zijn boek uit 1864 met een kort voorwoord, zo meende ik al uit mijn eerste vertaalde uitgave te weten. Het is de vraag of het wel Dostojevski zélf is die hier aan het woord is of dat we hier veeleer met een extra auteurslaag van doen hebben. Maar deze Droste-effectkwestie terzijde. Ik las in de Weijersvertaling het volgende:

De auteur van de aantekeningen en de aantekeningen zelf zijn natuurlijk fictief. Desondanks kunnen personen als de auteur van dergelijke aantekeningen niet alleen bestaan, maar moeten ze zelfs bestaan in onze samenleving, gezien de omstandigheden waaronder die samenleving is ontstaan. Ik wilde het publiek wat indringender dan gewoonlijk laten kennismaken met een type uit een pas achter ons liggende periode. Het is een vertegenwoordiger van een generatie die nu haar laatste dagen slijt. In dit gedeelte, getiteld ‘Het ondergrondse’, presenteert deze persoon zichzelf en zijn zienswijze, en schijnt duidelijk te willen maken welke oorzaken hebben geleid tot zijn verschijning in ons midden en waarom die daar wel toe móésten leiden. In het volgende deel zullen dan de eigenlijke ‘Aantekeningen’ van deze persoon over enkele gebeurtenissen in zijn leven volgen.

Al de eerste zin kent weinig taalsensibiliteit. ‘Natuurlijk fictief’: het klinkt als een contradictie. En wat wordt er met zin twee in hemelsnaam beweerd? Woordherhaling en rijm veroorzaken er klonteringen: ‘samenleving’ - ‘samenleving’, ‘bestaan’ - ‘bestaan’ - ‘ontstaan’. Had er in de vijfde, gewrochte zin niet beter nog een ‘hij’ achter ‘schijnt’ kunnen staan? En hoezo ‘in dit gedeelte’, terwijl het voorwoordje nog vóór deel één staat? En aangezien ik toch slakken met zout aan het bestrooien was: dat ‘volgen[de]’ gevolgd door ‘volgen’ in de laatste zin...

Gauw sloeg ik naast deze Weijersvertaling mijn

[p. 22]

oude Van Praagvertaling open. Van Praags voorwoord (in twee alinea's):

Het spreekt vanzelf, dat zowel de schrijver van deze herinneringen als de herinneringen zelf een vrucht van de verbeelding zijn. Maar niettemin kunnen dergelijke personen - dit geldt ook voor de schrijver dezer herinneringen - niet alleen bestaan, nee, hun bestaan is in de verhoudingen van onze maatschappij iets noodzakelijks geworden.
Ik wilde het publiek duidelijker dan dit gewoonlijk geschiedt, een karakter van een pas kortelings geëindigde periode voor ogen voeren. Het is een van de vertegenwoordigers van een generatie, die aan het uitsterven is. In het eerste fragment stelt deze persoon zichzelf voor, hij deelt ons zijn levensbeschouwing mede, hij wil ons als het ware de oorzaken verklaren, waardoor hij in ons midden verscheen en verschijnen moest. Het daarop volgend hoofdstuk behelst enige voorvallen uit zijn leven.

F.M. Dostojewski

Wat nu direct opviel is dat de auteurssignatuur ontbreekt in de Weijersvertaling. Dat is geen sinecure; denk aan wat ik opmerkte over de mogelijkheid van het Droste-effect. Zonder ‘signatuur’ is het namelijk heel goed mogelijk dit voorwoordje te beschouwen als eveneens afkomstig van de (fictieve) schrijver van de delen een en twee. Ik prefereer de klauw van Dostojevski eronder, al is het maar om daarmee een andere fictie zo lang mogelijk de gelegenheid te bieden voor waarheid of werkelijkheid, dus voor buitentekstueel door te gaan.

Meteen beter is ook dat ‘het spreekt vanzelf’. Niks ‘natuurlijk’: het gaat hier met taal over taal, over spreken en schrijven, dat typisch onnatuurlijk natuurlijke van ons. Daarom is ‘schrijver’ ook veruit te prefereren boven ‘auteur’, er nog van afgezien dat Dostojevski zijn boek en dat van zijn aantekeningenmaker letterlijk, dat wil zeggen handmatig schreef.

‘Maar’ voor ‘niettemin’ is wat mij betreft redundant. En ik weet niet zo goed wat ik me moet voorstellen bij ‘in de verhoudingen van onze maatschappij’. Niettemin doet Van Praags tweede zin begrijpelijker aan dan die van Weijers.

Zou ‘een karakter uit’ niet passender zijn dan ‘van’? In elk geval wekt Van Praag de indruk dat zoiets als een duidelijk beeld van een tanende generatie gepresenteerd krijgen, niet gewoon is voor Dostojevski's publiek, terwijl Weijers veeleer suggereert dat het Dostojevski zelf is die zoiets gewoonlijk niet te bieden heeft...

Maar wat een verschillen meteen al! Waarvan sommige dus literair significant. Uitgeverij Van Oorschot bleek een vertaling door Hans Leerink in de handel te hebben. Die moest wachten, want die had ik nog niet binnen handbereik. Daarom consulteerde ik nog een paar buitenlandse vertalingen via het internet. Hier een Duitse uit 1922 (Insel Verlag, Leipzig):

Sowohl der Autorder Aufzeichnungen als auch die Aufzeichnungen selbst sind selbstverständlich erdacht. Indessen ist die Existenz solcher Persönlichkeiten wie der Verfasser dieser Aufzeichnungen in unserer Gesellschaft nich nur möglich, sondern sogar ein Ding der Notwendigkeit; das is eben eine Folge der Umstände, unter denen sich unsere Gesellschaft überhaupt gebildet hat. Ich wollte dem Lesepublikum einen Charakter aus der unlängst verflossenen Zeit in etwas anschaulicherer Weise vor Augen stellen, als das sonst gewöhnlich geschieht. Es ist dies ein Vertreter

[p. 23]

der noch bis auf unsere Tage herabreichenden Generation. In diesem Fragmente, das den Titel ‘Das Dunkel’ führt, präsentiert er sich selbst und seine Anschauungsweise und müchte gewissermassen die Gründe verständlich machen, warum er in unserer Mitte aufgetreten ist und hat auftreten müssen. In dem folgenden Fragmente werden dann die wirklichen ‘Aufzeichnungen’ dieses Menschen über einige seiner Erlebnisse zur Mitteilungen gelangen.

Fjedor Dostojewski.

Dit was echter geen voorwoordje meer dat aan de delen een en twee voorafgaat! Het is een voetnoot meteen op de eerste pagina van deel een, namelijk bij de titel van dat deel (in deze Duitse vertaling ‘Das Dunkel’ geheten)!

Dat veranderde de zaken... Daardoor werd het ‘In dit gedeelte’, dat bij Weijers verkeerd gepositioneerd leek en dat nu ook bleek te zijn, ineens helder. Het belangrijkste was de constatering dat Dostojevski dus helemaal niet het schrijfwerk van zijn fictieve verteller inleidt, maar dat hij er zijn pen letterlijk in roert!

Is het bijgevolg ook Dostojevski die zich verderop nog een klein aantal verklarende voetnoten veroorlooft en op die manier het spel van de fictie lustig veinst serieus te nemen? Ik zag althans zulke voetnoten in zowel de Weijersals de Van Praagvertaling.

Maar nu, bij vergelijking, zag ik ook dat er verschillende aantekeningen in de verschillende uitgaven stonden! En ik stelde vast dat in de Leipzigvertaling eveneens voetnoten opgenomen waren, maar daar met er telkens bij vermeld dat ze van de vertaler waren... Dan moesten de noten in de Weijersvertaling en de Van Praagvertaling ook van de respectieve vertalers afkomstig zijn.

Hoe kan, nee, kon ik dit als onwetende maar weetgierige lezer weten? Nergens wordt dat vermeld, zodat je bijna niet anders kunt dan veronderstellen dat bijvoorbeeld bij Van Praag de noot ‘Toespeling op “Dagboek van een gek” van Gogol. [...]’ of van de verteller zelf of van Dostojevski afkomstig moet zijn en dus deel uitmaakt van het literaire spel.

Wat begon ik nu werkelijk ontevreden te worden, zeg!

Een Engelse vertaling (van Constance Garnett) verving vreemd en jammer genoeg de naam Dostojevski dan weer door ‘Author's note’, wat dus opnieuw kon betekenen dat de schrijver in het ondergrondse ook deze aantekening zelf maakte, want wie werd met die ‘author’ bedoeld?

De volgende middag heb ik uiteraard de vertaling van Hans Leerink al in huis, zoals die is opgenomen in een deel van de vermaarde Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot.

Er is iets merkwaardigs aan de hand met deze boekuitgave uit 2013. Op de Franse pagina, op het titelblad en in de aantekeningen achterin heet de auteur Dostojewski, op het voorplat en de rug van de linnen band, alsmede in het colofon Dostojevski. De vertalingen van de zes teksten in dit deel zijn blijkbaar allemaal van Hans Leerink, maar helemaal onder de aantekeningen bij al die teksten staat de naam Charles B. Timmer.

Hoe het ook zij, de aantekeningen bij Aantekeningen uit het ondergrondse zijn in elk geval geen voetnoten van Dostojevski, dat is voor elke lezer van de Van Oorschotuitgave duidelijk. En hier ook geen voorwoord door Dostojevski, maar inderdaad een noot bij de titel van deel een, ‘Het ondergrondse’:

Zowel de auteur van de aantekeningen als de ‘Aantekeningen’ zelf zijn natuurlijk fictief. Niettemin, zulke mensen als de schrijver van

[p. 24]

dergelijke aantekeningen kùnnen niet alleen, maar moeten zelfs bestaan in onze samenleving, gezien de omstandigheden waaronder heel onze samenleving tot stand is gekomen. Ik wilde het publiek een type uit een pas achter ons liggende periode wat duidelijker voor ogen stellen dan gewoonlijk wordt gedaan. Hij is een der vertegenwoordigers van een generatie, die haar tijd nu al heeft gehad. In dit gedeelte, getiteld ‘Het ondergrondse’, presenteert die persoon zichzelf, zijn zienswijze en wil als het ware de oorzaken toelichten, waardoor hij in ons midden is opgedoken en moest opduiken. In het volgende deel zullen eerst de eigenlijke ‘Aantekeningen’ van die persoon over enige gebeurtenissen uit zijn leven volgen.

Fjodor Dostojewski

Hm. De eerste zin vertoont grote overeenkomsten met die van Weijers, mijn commentaar erop is navenant. ‘Zulke [...] als’ lijkt dubbelop. Het accent op ‘kunnen’ is onnodig. Waarom twee keer ‘samenleving’ in één zin? Die tweede zin zou sowieso soepeler kunnen. Dat ‘voor ogen stellen’ (bij Van Praag ‘voor ogen voeren’, in de Leipzigvertaling ‘vor Augen stellen’) doet in mijn oren en ogen ietwat germanistisch aan; je gebruikt die uitdrukking weliswaar in het Nederlands (zie Van Dale), maar dan toch vooral in de betekenis van ‘iets laten inzien’. Waarom heeft de generatie waar dat type een vertegenwoordiger van is, haar tijd ‘nu’ al gehad? Ongelukkig is deze woordketen: ‘presenteert die persoon zichzelf, zijn zienswijze en wil [...]’, waardoor ‘wil’ een zelfstandig naamwoord pretendeert te zijn dat zich pas na enige strubbelingen bekend maakt als werkwoordsvorm.

Dan het ‘opgedoken’ en ‘opduiken’. Dat is, zeker in dit geval van ondergronds schrijven, drastischer dan ‘verschijning’ (Weijers), ‘verschijnen’ (Van Praag) en ‘auftreten’ (Leipzig). ‘Opduiken’ suggereert dat de verteller uit het of zijn ondergrondse aan de dag komt. Uit de qua vertelinstantie vrij raadselachtige slotzin van het boek is echter op te maken dat hij voortging met schrijven vanuit, dus in het ondergrondse...

Nog iets wat de ongetwijfeld stuk voor stuk scrupuleuze vertalers niet kunnen helpen en wat dus op rekening van de Russische schrijver gaat: waarom is het nodig nog eens te benadrukken dat ‘dit gedeelte’ de titel ‘Het ondergrondse’ draagt, terwijl de voetnoot nota bene aan diezelfde titel wordt vastgehaakt?

Ik voel me opeens nogal machteloos, want een zwetser wanneer ik, die geen Russisch kan lezen, op het drijfzand van een, twee, drie, vier in hun details zo verschillende vertalingen iets zinnigs, dus subtiels over Dostojevski's Aantekeningen uit het ondergrondse zou willen opperen. Alleen al op grond van een voorwoordje van zo'n honderddertig woorden dat een voetnoot blijkt te zijn. Juist omdat ik op mijn klompen aanvoel dat taal, dat wil zeggen, taal in al zijn nuances, er hier alles toe doet, taal als stijl en stijl als taal.

Maar nog één ding, waarom, met welk doel, wil ik nu eigenlijk schrijven? Als het niet voor een publiek gebeurt dan kon ik toch dat alles best zo in mijn geest oproepen zonder het op papier te brengen.
Volkomen juist, maar op papier maakt het toch in zekere zin een plechtige indruk. Er ligt iets suggestiefs in, het is meer een gericht over zichzelf, het komt bovendien mijn stijl ten goede.

[p. 25]

Deze passage, waarin de man zich ondergronds afvraagt wat het nut ervan is dat hij zijn aantekeningen maakt, dat hij schrijft, is niets minder dan een artistiek programma of, beter, het programma van een artiest. Waarom heeft die een externe instantie nodig, zo niet een publiek dan toch een materiële vorm om zijn taal te kunnen vormgeven? Ten behoeve van de stijl! Stijl is alles.

Ik kies hier overigens nadrukkelijk voor de versie van Van Praag. Meijer (‘het zal er meer uitzien als een vonnis over mezelf, het zal er qua stijl op vooruitgaan’) noch Leerink (‘het zal er meer uitzien als een vonnis over mezelf, het zal verhevener van stijl worden’) hebben gevoel voor of benul van de kloppende ader van de artiest in deze passus.

Maar misschien zitten Meijer en Leerink hier wel veel dichter bij de originele Dostojevski dan Van Praag? Dat kan ik niet geloven. Nee, ik wil het niet geloven. Het boek wordt er namelijk zoveel beter van wanneer er staat dat het omwille van de stijl is dat er geschreven moet worden, en wanneer er staat dat het zodoende een ‘gericht over zichzelf’ wordt, in plaats van een gericht of vonnis over ‘mezelf’. Dat is me nogal een verschil, zeg!

Dan is er ook nog Vladimir Nabokov met zijn Lectures on Russian Literature, waaronder een kort college over ‘Memoirs from a Mousehole’, want, zo zegt hij - en wie zou het beter kunnen beoordelen? -: ‘The story whose title should be “Memoirs from Under the Floor,” or “Memoirs from a Mousehole” bears in translation the stupidly incorrect title of Notes from the Underground.’

Dus zo leesschrijf ik me langzaam mijn eigen Dostojevski bijeen, te beginnen met:

I
ONDER DE VLOER*
1

[...]
*Vanzelfsprekend zijn de schrijver van deze aantekeningen en zijn aantekeningen verzonnen. Toch kan het niet anders in een samenleving als de onze, als je nagaat hoe die in elkaar zit, dan dat er personen als hij bestaan. Ik wilde de lezer wat indringender dan hij gewoon is een figuur uit een zo goed als afgesloten tijdperk tonen. Hij is een vertegenwoordiger van een tanende generatie. In dit deel stelt hij zichzelf met zijn levensopvatting voor, en daarbij probeert hij er in zekere zin de ware oorzaken van aan te geven waarom hij onder ons is en dat ook wel moet zijn. In het tweede deel volgen dan de eigenlijke ‘Aantekeningen’ van deze persoon over enkele voorvallen in zijn leven.
Fjodor Dostojevski

Bibliografie

Dostojevski, F.M. 2012. Aantekeningen uit het ondergrondse. Vertaald door Monse Weijers. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep.

Dostojewski, Fjodor. 1965, 1980. Herinneringen uit het ondergrondse. Vertaald door S. van Praag. Utrecht: Veen.

Dostojewski, F.M. 2013^5. Verzamelde werken, deel 4. Vertaald door Hans Leerink. Amsterdam: G.A. van Oorschot.

Nabokov, Vladimir. 1981. Lectures on Russian Literature. New York: Harcourt.