Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 153

[p. 176]

Tijdschriften

Revolver 135
september 2007

Zondagochtend, een moment van rust in de binnenstad, ruimte is even ademruimte. Een huiselijk tafereel. Aangenaam verveeld de voetbaluitslagen nalezen op teletekst, een nieuw sporttijdschrift op de ene knie, het Hadewijchnummer van Revolver op de andere. De doorgaans bescheiden vreugde om een gewonnen wedstrijd tot wonderlijke proporties opgeschroefd door de serene stemmen van Schola Cantorum Brabantiae, onder leiding van Rebecca Stewart. Stemmen die noch haast noch wrok uitdrukken, die de luisteraar noch aanroepen noch afweren. Ze zingen enkele strofen uit ‘Lied 45’ van Hadewijch. Ze horen bij het boek Ende hier omme swighic sachte (2002), geschreven en bezorgd door Anikó Daróczi. Een aardig moment, al duurt het niet lang. Ik wil beelden zien!

Hans Groenewegen legde aan een dertigtal dichters - allen vrouwen - drie teksten voor van Hadewijch, de grote dertiende-eeuwse dichteres en mystica. Naast de originele en hertaalde versies van ‘Visioen 9’, ‘Brief 5’ en ‘Lied 44’ van Hadewijch bevat het dossier de reacties van deze dichters, in de vorm van gedichten, prozagedichten en brieven. Sommige auteurs gaan de dialoog of zelfs het debat aan met hun dertiende-eeuwse collega. Hester Knibbe kiest bijvoorbeeld voor een ideologische en historische kritiek: ze ziet in Hadewijch een product van een repressieve christelijke cultuur én een propagandist van religieus fanatisme. Haar vergelijking met een ‘relizelfmoordterrorist(e)’ noemt ze zelf ‘wat kort door de bocht’, maar dit is de teneur van haar betoog. Dat lijkt dan ook meer te zeggen over de spierpijnen van onze postreligieuze cultuur volgens Knibbe dan over de tekst en de tijd van Hadewijch.

Hoewel Knibbe meent dat het werk van Hadewijch ‘tot een platitude verworden [is]’, lijkt haar tekst evengoed het tegendeel te bewijzen - Hadewijch is vandaag misschien onbegrijpelijker dan ooit. Daarvan is Jannah Loontjens overtuigd. Ze weet de bevreemdende ogen in ‘Visioen 9’

[p. 177]

met niets anders in haar leven te verbinden dan met de herinnering aan een sprookjeswolf: ‘Maar Hadewijch, wat heb je een grote ogen! Grote oren. En je mond!’ Ook Lidy van Marissing worstelt met de ogen: in onze oculocentrische cultuur domineren de ‘ontledende, ontcijferende ogen, berekenende blik’. Deze eenzijdige blik maakt de wereld van Hadewijch vandaag onzichtbaar. Enkel via ‘ons oor’ kunnen we een signaal opvangen - ‘intiem welhaast / influisteringen’.

Het meest succesvol lijken mij de dichters die ervoor kiezen hun eigen stem te bewaren, zich door de halfbegrepen ‘influisteringen’ van Hadewijch niet tot een antwoord te laten verleiden. Eva Cox verwijst losjes naar de duizend ogen in ‘Visoen 9’ - de dingen volgen ons ‘met hun hardgekookt oog’, en het verkeer schreeuwt ‘met duizend beschuldigende stemmen’ - maar haar prozagedicht/visioen verbeeldt een heel eigen wereld, waarin ‘niets niets [...] open [kan]’ en waarin ‘men’ machteloos aan de ketting geslagen wordt door een fysiek ervaren jeugdherinnering. Het gruwelijkste moment in zo'n wereld is dat waarop men alles ziet, omdat de ogen de bescherming door de geest missen: men ‘[kijkt] als een mes de dingen open’.

Het ik in het prozagedicht van Kreek Daey Ouwens leest in ‘al die ogen!’ vooral de dreiging van de anderen, die ze ontvlucht in een imaginaire kinderwereld. Ze streeft naar ‘leegte’, misschien zelfs naar een kortstondige dood. ‘Heel even maar. En dan kom je terug. Dan is misschien alles weer anders’. Ruth Lasters bedenkt in haar gedicht een imaginaire ruimte waarin je ‘het niet-gebeurde overschouwelijk [kan] maken’ - meteen een mooie metafoor voor de ruimte van het gedicht.

In een lang, afsluitend essay gaat Hans Groenewegen op zoek naar de sporen die Hadewijch heeft achtergelaten in de Nederlandstalige poëzie vanaf het begin van de twintigste eeuw. Groenewegen beklemtoont de diversiteit in de receptie van de middeleeuwse dichteres. Waar de enen graag katholieke orthodoxie wilden zien, zagen de anderen vooral ketterse mystiek. Wat voor de enen tot de religieuze ervaring behoorde, was

[p. 178]

voor de anderen in de eerste plaats poëzie. Voor Albert Verwey daarentegen sloten deze mogelijkheden elkaar in. Hij herkende in Hadewijch zowel het verlangen naar Christus als het hoogmoedige streven van ‘diens tegenstrever, Lucifer’. Bovendien verwerpt hij het onderscheid tussen dichter en mysticus: zij vormen de twee gezichten van één januskop, zoals hij in deze verzen dicht: ‘Gedachteloos heb ik in 't licht geblikt, / Gedachtenvol heb ik van 't licht gezongen’.

Wellicht hebben niet alle dichters in dit nummer het lichtende voorbeeld van Verwey kunnen of willen volgen. Maar het dossier is opmerkelijk: een interessant werkproces met bij momenten mooie resultaten.

Etcetera 108
september 2007

Oog en oor staan centraal in dit nummer van Etcetera, dat grotendeels gewijd is aan de rol van geluid in het theater. Geluid weerklinkt in dit nummer als een subversieve kracht: het verstoort de dominantie van de visuele waarneming in onze cultuur, en de daarmee samenhangende privilegiëring van de mimetische representatie. ‘Het oor, in tegenstelling tot de blik, legt zijn omgeving niet vast in een beheersbaar lijnenspel’, zo stelt Anne Dekerk in haar inleiding. Dat lijkt veeleer een wensdroom dan een realiteit te zijn: de auteurs bezingen een soort luisteren dat zich onttrekt aan de dwang van het talige begrijpen en de (imaginaire) visuele waarneming.

Daniëlle de Regt bespreekt het werk van enkele pioniers. De hertog van Saksen-Meiningen werkte aan het einde van de negentiende eeuw met innovatief ‘menigtegeluid’, dat de opgevoerde stukken een realistisch en authentiek karakter moest geven. Stanislavski zette deze traditie van geluidseffecten voort. Het geluid bleef in hun werk echter steeds ondergeschikt aan de mimesis: het moest een herkenbare wereld oproepen. Dat

[p. 179]

gold ten dele ook nog voor de geluidsmachines van de Italiaanse futurist Russolo, die een akoestisch beeld produceerden van een door elektriciteit aangedreven wereld. Antonin Artaud slaagde erin ‘het realistische geluidsparadigma volledig open te breken’, en de grens tussen lawaai en muziek te doen vervagen. Hij koos voor een doorgedreven vervorming en delokalisering van het geluid, zodat het niet langer te verbinden was met een oorsprong, een zender of een betekenis.

Pieter Verstraete bespreekt het gebruik van gedelokaliseerd of akoesmatisch geluid in het werk van The Wooster Group. Akoesmatisch geluid is geluid waarvan de oorsprong onbekend is: men ziet of begrijpt niet waar het geluid vandaan komt. Excessief gebruik van akoesmatisch geluid frustreert het verlangen van de luisteraar om het geluid te lokaliseren en zich de bron van het geluid visueel voor te stellen. Bij excessief geluid verliest de luisteraar zijn vermogen om betekenisvolle geluiden uit de geluidsmassa te filteren en zich aan de hand van die geluiden te oriënteren in de ruimte. The Wooster Group, aldus Verstraete, frustreert de luisterattitudes van zijn publiek met een ‘constante verspilling van geluid, auditief exces, een overload aan akoestische tekens’. Met deze techniek tracht de toneelgroep een constante luisterparaatheid van het publiek af te dwingen: de bereidheid om de interpretatie van de geluiden oneindig uit en bij te stellen.

Wie helemaal ondergedompeld wil worden in een bad van desoriënterende en gedelokaliseerde klanken, leze de bijdrage van Anne Dekerk aan zichzelf voor. Een vreemde tekst die neigt naar een fraaie problematisering van de illusie van transparantie en de scheiding van binnen en buiten in de elektronische muziek, maar daar net naast grijpt. Dekerk is ons, wat mij betreft, een verhelderend artikel verschuldigd over het werk van Alvin Lucier, of, pakweg, Autechre of Alva Noto.

[p. 180]

Achilles 1
najaar 2007

Waar is dat sporttijdschrift nou toch gebleven?, vraagt u zich terecht af. Welaan! (Op zondagochtend Hadewijch lezen? Een andere keer misschien.) Als u houdt van smeuïge, romantische, ja zelfs tragische en heldhaftige sportverhalen, kneuterig verteld door journalisten en televisiemakers, dan is Achilles iets voor u. Enkele van de verhalen uit het eerste nummer zijn best wel boeiende lectuur. Het lange en als onthullend aangeprezen verhaal over een jarenlang doodgezwegen stadionramp in Moskou gaat een beetje aan me voorbij. Hoe ernstig ook, de feiten zijn net niet interessant genoeg om op te wegen tegen het journalistieke sérieux waarmee ze verteld worden. Voer voor een tv-documentaire.

Erg aardig is het verhaal over Jan Knippenberg, een Nederlandse ultraloper met een bijzondere belangstelling voor het linkse, anarchistische gedachtegoed en voor de leefwereld van rendieren. Hij liep vlot honderd kilometer per dag en stierf in 1995 op zevenenveertigjarige leeftijd. Ed van Opzeeland haalt herinneringen op aan een grappige episode uit zijn kindertijd: in 1942 behandelde hij een bult op zijn hoofd met een royaal stuk kostbare roomboter, om in het schoolvoetbal met de kop te kunnen scoren. Voetbalcommentator Marcel Goedhart vertelt met veel liefde en ironie over de voetbalescapades van zijn dochter Maan, en over haar grote bewondering voor Ajaxspeler Klaas-Jan Huntelaar.

Sven Vitse