Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 150

[p. 624]

Tijdschriften

ZL
februari 2005

Ruim tweehonderd pagina's essays en tientallen foto's wijdt ZL, Literair-historisch tijdschrift in een themanummer aan de Nederlandse uitgever Geert van Oorschot (1909-1987). Daarbij focust het nummer veeleer op het historische dan op het literaire aspect van het spoor dat de merkwaardige man door het culturele landschap van de lage landen trok. Dat de liefhebbers van dit fraaie landschap behoorlijk aangedaan waren door de handel en wandel van Van Oorschot, mag blijken uit de deemoedige ijver waarmee de auteurs van dit nummer archiefmateriaal, correspondentie en getuigenissen van en over de uitgever hebben uitgevlooid en bijeen gebezemd tot een niet-onaardige biografie in scènes. De toon van de bijdragen varieert - in overeenstemming met het beschikbare materiaal - van die van een ideologisch tijdsdocument tot die van een journalistiek prentenboek. Wanneer het historische spoor is uitgewist en de nood hoog is, hanteren sommige auteurs zelfs een spannende detectivestijl: ze beperken zich niet tot het doorploegen van de bewijsstukken, maar speculeren luidop over de verborgen motieven van de betrokkenen.

Zo oppert Lisa Kuitert in haar essay over de goedkope herdrukreeks De Witte Olifant dat Van Oorschots plannen voor deze reeks en zijn idee om er werk van W.F. Hermans in op te nemen, pas ontstonden als geïmproviseerde reactie op gelijkaardige plannen van De Bezige Bij. Ze voegt er samenzweerderig aan toe: ‘Waarschijnlijk had Hermans hetzelfde vermoeden, maar directe bewijzen voor deze zienswijze zijn er niet.’ Met eenzelfde hardnekkigheid peilt Cees Willemsen naar de exacte ontstaansgeschiedenis van De Russische Bibliotheek, een van de pronkstukken van het fonds. Dit betekent: de ontstaansgeschiedenis van het plan, in het helaas weinig transparante en bovendien overleden hoofd van Van Oorschot. Niet zonder trots delft de auteur het jaar 1951 op ‘als geboortedatum van het idee van een complete Tsjechov’.

[p. 625]

Ook buigt hij zich over de kwestie of het idee voor de volledige Bibliotheek begin 1953 al dan niet ‘nog slechts in een rudimentaire fase verkeerde’. Ten slotte likt Willemsen met dankbare tong de trog van de intriges schoon: de subtiele concurrentiestrijd tussen Van Oorschots vertaler Timmer en de succesvolle Tsjechov-vertaler Aleida Schot spreekt blijkbaar tot de verbeelding. ‘Het lijkt erop dat Timmer zich toch bedreigd voelde door Aleida Schot.’ De meerwaarde van dit soort bespiegelingen ontgaat me een beetje, maar de welwillende lezer haalt er ongetwijfeld het portret uit van de uitgever als improvisator en huichelaar.

Meer tot mijn verbeelding spreken alvast de essays waarin de ideologische wortels van Van Oorschot gewokt en geproefd worden, of waarin de auteurs het kronkelige traject traceren dat de uitgever als een wilde wingerd tegen de muur van de Koude Oorlog volgde. Sjoerd van Faassen serveert ons minutieus de betrokkenheid van de jonge Van Oorschot, in het begin van de jaren dertig, bij enkele revolutionaire politiek-literaire groeperingen, zoals het collectief Links Richten, dat tot doel had proletarische literatuur aan de man te brengen, en het socialistische uitgeversbedrijf Het Roode Baken. Van Oorschot werkte zich in de kijker als efficiënt distributeur en verkoper van publicaties, maar liet zich ook opmerken als dichter van min of meer bespottelijke ‘socialistische poëzie’. Wanneer Van Faassen zich toespitst op de breuken en facties aan de linkerzijde, gaat het potje aardig aan het pruttelen: we zien ‘de uitgever als jongeman’ afstand nemen van de sovjetsatellieten in eigen land en zich ideologisch vasthechten aan Jacques de Kadt, die linkse oppositie voerde binnen en later tegen de sociaal-democratische SDAP, en zich toelegde op de strijd tegen fascisme en totalitarisme.

Hans Renders pikt de draad op na de Tweede Wereldoorlog. Hij merkt op dat Van Oorschots opvattingen over cultuur en politiek behalve anticommunistisch en antikapitalistisch vooral vaag waren, en uit zijn keuzes als uitgever nauwelijks op te maken. In het tijdschrift De baanbreker, dat Van Oorschot uitgeeft in 1946, werd naar verluidt ‘een cultuursocialisme

[p. 626]

nagestreefd’, terwijl de uitgever met Libertinage tussen 1948 en 1952 in de eerste plaats ‘een dam tegen het communisme’ wilde opwerpen. Van Oorschots geprivilegieerde vorm voor deze waterstaatkundige werken was ‘een niet-verliteratuurde stijl, de brief, het dagboek en het essay’. In de lijn van de historische benadering van dit themanummer, komen we in het stuk van Renders voorts echter weinig over de inhoud van deze tijdschriften te weten.

Wie dammen bouwt tegen het communisme, staat nooit alleen - otters en wrakhout vinden elkaar blindelings in het water dat van oost naar west stroomt. Tity de Vries vist met het Congress for Cultural Freedom (CCF) een zwaarlijvige drenkeling op. In haar essay noemt ze Van Oorschot zonder omwegen een ‘Koude Oorlogspropagandist zonder grijstinten’, en ze ontleedt de ideologische verwantschap en de banden tussen diens entourage en het door de CIA ondersteunde CCF, ‘een actieve organisatie van prominente Westerse anticommunistische intellectuelen’. Hoewel Tirade, het tijdschrift dat Van Oorschot vanaf 1957 uitgaf (en met bijna stalinistische discipline leidde), nooit officieel tot het netwerk van CCF behoorde, trachtte de uitgever - aldus De Vries - zijn blad naar het beeld van CCF-gerelateerde tijdschriften te modelleren.

Wie zelf nog barricades of dammen van enigerlei aard te construeren heeft, verspilt er bij voorkeur zijn exemplaar van dit uitstekende themanummer niet aan (hoewel het dik en stevig is). De essays in dit nummer focussen weliswaar op historische of biografische aspecten, maar waaieren breder uit dan ik heb kunnen tonen, en staan garant voor een gezapig en gevarieerd kokend sop.

Rekto:verso
januari-februari 2005, maart-april 2005

In het eerste Rekto:verso-nummer van 2005 wagen opnieuw twee moedigen zich aan de harde discipline van het schrijven over muziek. De

[p. 627]

rapper Castro laat alvast wijselijk schoenen en talkpoeder in de coulissen achter om zich in zijn stuk ‘Als hiphop zwijgt’ (over het gebrek aan politiek engagement in het genre) te beperken tot teksten. Schrijven over hiphop blijkt een sport waarin kracht primeert op finesse: over de teksten van The Roots schrijft hij dat ze ‘maar van die diepgang [zijn] dat zelfs de gemiddelde extreem-conservatieve, ultragelovige en koeienneukende Texaan er met moeite één wenkbrauw voor optrekt’. Can you dig it? Koen de Meester behandelt in zijn essay over de piepjonge soulzangeres Joss Stone dan weer enkel de receptie en de kritiek.

Nog meer populaire cultuur in het tweede nummer (maart-april 2005): naast teksten over onder meer theater (De Discordianen, Pat van Hemelrijck, regisseur Olivier Provily) en beeldende kunst (de expositie over het Antwerpse Internationaal Cultureel Centrum (ICC) in het MuHKA) vinden we er enkele essays over film. Kristof van Assche toetst Der Untergang van Oliver Hirschbiegel, over Hitlers laatste dagen in zijn Berlijnse bunker, aan de historische feiten en de perceptie daarvan bij het Duitse publiek. De rol van de modale burger in het nazi-apparaat wordt, aldus Van Assche, te kritiekloos herleid tot het beeld dat in de Duitse publieke opinie daarover bestaat, namelijk dat van misleiding en ‘verblind[ing] door een positief ideaal’. Het is overigens verbijsterend te zien hoe de auteur de holocaust en de veroveringsoorlog - nota bene de essentie van het nazisme - kan aanduiden als ‘de schaduwzijde van het nazi-regime’. Evenmin verheffend is het gebrek aan duiding bij het vermeende verlangen van het Duitse publiek om het nazisme te klasseren ‘als een min of meer regulier hoofdstuk van de Duitse geschiedenis’.

Mik Torfs leidt zijn onwetende lezer binnen in de bizarre kerkers van de Japanse cultregisseur Takashi Miike, waar hij zijn libido helaas niet kan laten verblinden door enig ‘positief ideaal’: in Miikes films worden ‘hoofden gekliefd, ingewanden tegen muren gesmeerd en lijken geneukt’. Wie in die vrolijke orgie een gebrek aan sociale bewogenheid vermoedt, miskent echter de ‘valabele visie op de Japanse (...) maatschappij’ die de

[p. 628]

films uitdragen, en die Miikes oeuvre zowaar ‘een oerkracht’ meegeeft. Aangezien de redactie dwars door haar lezers kijkt, en weet dat dit naar meer smaakt, heeft ze ook een stuk opgenomen van Christophe van Eecke over de cinema of transgression en de navolging daarvan in het werk van de regisseur Eric Stanze. Ongetwijfeld geldt Richard Kern - berucht voor zijn aanstootgevende werk met No Wave-icoon Lydia Lunch - als de cruciale figuur in deze scène, die zich toelegt op ‘het abjecte, de marginaal, geweld, drugs en verschillende vormen van afwijkend seksueel gedrag’. Getrouw aan deze traditie biedt Stanze ‘de gruwel (...) waar Hollywood steevast voor terugdeinst’. Herhaaldelijk beklemtoont Van Eecke echter dat aan de voyeuristische kijker en ‘de eenzame masturbator’ in deze confronterende films geen kansen worden gegund. Alweer een experiment om mee naar huis te nemen.

Sven Vitse