Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 149

[p. 421]

Jan Baetens
Constrained writing, nu ook in het Nederlands

Het begrip constrained writing is afgeleid van het Franse écriture à contraintes. Een canonieke Nederlandse vertaling is mij onbekend, maar ‘regelvast schrijven’ zou wel eens dicht in de buurt kunnen komen. Wat een constraint zelf is, blijft natuurlijk tot op zekere hoogte voor interpretatie vatbaar, maar over het algemeen gaat men ervan uit dat het een regel is die bij het begin van het schrijfproces wordt gekozen, dikwijls op zeer willekeurige basis, en nadien systematisch en consequent tot het einde van dit proces wordt aangehouden. Een constraint is dus niet zomaar een taalkundige regel, aangezien die niet vrij kan worden gekozen maar door de taal zelf wordt opgelegd. Evenmin is het een soort stijlfiguur, waarvan het gebruik in principe lokaal en intermittent is. Taalkundige regels en stijlfiguren kunnen natuurlijk worden ingezet als constraints, maar hun statuut verandert dan volledig: als iemand bijvoorbeeld besluit een roman te schrijven met enkel en alleen vrouwelijke substantieven of een gedicht waarvan elke lijn de letters van de titel op anagrammatische wijze herschikt, dan is dat een manifeste uiting van een constraintmatig gebruik van een taalkundige regel en een stijlfiguur. Het verschil tussen constraints aan de ene kant en taalkundige normen of regels en stijlfiguren aan de andere kant is echter niet te reduceren tot die technische aspecten rond bereik en systematiek. Minstens even belangrijk is het feit dat constraints een dynamisch aspect hebben, namelijk dat men gelooft of minstens verwacht dat ze het schrijfproces in gang kunnen zetten, in een bepaalde richting sturen én tot een goed einde brengen. De vaak zeer materieel en mechanisch gedefinieerde constraints vormen dan ook een alternatief voor het meest etherische en ongrijpbare van het literaire bedrijf: ‘inspiratie’.

Hoewel het fenomeen niet is gebonden aan een bepaalde tijd of een bepaalde literaire traditie, is er de laatste decennia, vooral dan in Frankrijk, een sterk toegenomen kritische en theoretische interesse voor constraints. Dat dit het gevolg zou zijn van een toegenomen productie of

[p. 422]

van een verhoogde kwaliteit van de output, is absoluut niet zeker. Constrained writing is van alle tijden, nu eens veelvuldig gebruikt, dan weer minder frequent aanwezig, en van alle talen, hoewel de ene literaire traditie blijkbaar meer op heeft met constraints dan de andere. Het resultaat van het regelvaste schrijven is bovendien even onvoorspelbaar en ongelijk als om het even welke andere vorm van schrijven waarbij inventiviteit en flauwekul elkaar broederlijk in evenwicht proberen te houden. Er moet dus iets speciaals aan de hand zijn om de recente revival van constrained writing ‘hier en nu’ te verklaren. Een eenduidige motivering van dit succes valt niet te geven. Het gaat eerder om het samenspel van een aantal factoren die een gunstig klimaat voor het bedrijven en smaken van constrained writing vormen. Zonder enige exhaustiviteit te willen nastreven, denk ik dat de vier volgende elementen stuk voor stuk een belangrijke rol spelen in het toegenomen belang van constrained writing.

Allereerst is er de afkeer van bepaalde vormen van ‘vormloze’ literatuur, die in de iconoclastische traditie van de avant-garde en later in de vele vernieuwingspogingen van het modernisme in het algemeen tot norm zijn verheven. Dat het verwerpen van regels, die dan steevast met oude of verouderde regels worden geassocieerd, een positieve prikkel zou zijn tot creatief schrijven, wordt door de aanhangers van constrained writing sterk betwist. Zij benadrukken daarentegen dat de drang naar expressie en vooral dan naar vrije expressie een artistieke en ook ideologische catastrofe vormt. Bij gebrek aan regels die zijn expressiviteit aan banden leggen zal de auteur immers sneller geneigd zijn terug te vallen op wat hijzelf ‘is’ of ‘denkt’ en zal zijn tekst onvermijdelijk een opeenstapeling van clichés worden. Dat het eigen ik en het verlangen naar originaliteit de voedingsbodem van interessant werk zou kunnen zijn, wordt binnen het kader van constrained writing hoogstens op hoongelach onthaald. Originaliteit en vernieuwing kan volgens de aanhangers van constrained writing slechts worden bereikt via de onderwerping aan zelfgekozen of zelfaanvaarde regels, waarvan het gebruik de auteur bevrijdt of losmaakt van zijn eigen kleine ik, op zich niet meer dan een toevallige vergaarbak van gangbare opvattingen. Het is pas wanneer men in de onmogelijkheid verkeert ‘direct’ te schrijven en gedwongen wordt ‘onnatuurlijke’ regels te volgen dat er ruimte wordt geschapen voor nieuwe vormen van denken en schrijven.

Een tweede aspect dat heeft gezorgd voor een herwaardering van constrained writing is het sterk toegenomen wantrouwen tegenover de romantische opvattingen over inspiratie. Inspiratie is wind, zegt de constrained writer die hiertegenover de ‘werkbare’ hypothese van de regel plaatst, een gegeven materiële structuur die via bepaalde transformaties tot een bepaald resultaat kan leiden en natuurlijk goed aansluit bij de

[p. 423]

aversie tegen het vormloze van veel geïnspireerd geschrijf. Een constraint is geen vorm van onderwerping aan de dwang van taal of literair systeem, maar de kortste weg naar de bevrijding van zowel auteur als literatuur.

Ten derde kan worden aangestipt dat constrained writing goed past bij alle vormen van collectief schrijverschap, die zeker in vernieuwerskringen gunstig worden ontvangen. Bij regelvast schrijven krijgt de literatuur een objectiveerbare basis die ervoor zorgt dat auteurs hun ‘stijl’ niet langer gaan copyrighten of trademarken, maar de constraints waarmee ze werken in het publieke domein gooien in de hoop daarmee schrijvers met een inspiratiepanne van dienst te zijn, zoals de grote voorgangers Raymond Roussel en Raymond Queneau het graag zeiden.

Ten slotte, en ook dit sluit mooi aan bij de antiromantische ondertoon van de vorige argumenten, biedt constrained writing een uitgelezen kans om de ontologische scheiding tussen schrijver en lezer op te heffen. Bij constrained writing is elke schrijver immers ook lezer, en omgekeerd. De auteur is iemand die zijn eigen productie steeds moet herlezen om haar te toetsen aan de noodwendigheden van de regel. De lezer is iemand die de tekst moet herschrijven, soms op een heel letterlijke manier, om te oordelen in welke mate de auteur de regel creatief en intelligent heeft gebruikt en waar hij eventueel in gebreke blijft.

Zoals elke modefenomeen heeft constrained writing gezorgd voor een inflatie van teksten, visies, interpretaties en vooroordelen. Het is dan ook niet makkelijk om het kaf van het koren te scheiden en te zoeken naar een aantal zinvolle criteria voor het beoordelen van dit type teksten. De Franse Oulipogroep (wat staat voor OU-vroir de LI-ttérature PO-tentielle) had bij haar oprichting in 1960 gepleit voor een niet-kwalitatieve benadering. Voor de stichters had constrained writing in de allereerste plaats betrekking op het verzinnen (eventueel herontdekken of herevalueren) van regels en kwam het eigenlijke schrijven pas op de tweede plaats. De teksten die van constraints werden afgeleid hadden het statuut van ‘illustraties’ bij de regel en waren in die zin dan ook onderling verwisselbaar en tot op zekere hoogte facultatief. Het feit dat alleen de constraint bestond, los van elke illustrerende tekst, vormde op zich geen enkel bezwaar. Toen het accent na verloop van tijd langzaam verschoof naar de productie van teksten zelf, heeft de erfenis van de ontstaansperiode lange tijd zeer zwaar doorgewogen bij de literaire evaluatie van wat constrained writing voorstelde. In de Oulipotraditie komt het accent dan immers sterk te liggen op twee types van constraints die in se nog geen garantie zijn voor interessante literatuur: het vernieuwende karakter van de constraint aan de ene kant; de moeilijkheidsgraad

[p. 424]

van de illustratie aan de andere kant. Iets brutaler gezegd: een goede tekst is een tekst gebaseerd op een constraint die zowel ‘origineel’, als ‘moeilijk te realiseren’ is. Beide criteria zijn dubieus, tenminste vanuit een literair perspectief. Hoewel ze op zich geen obstakel vormen voor het produceren van knappe literatuur (in die context wordt vaak gerefereerd aan het werk van Georges Perec), hebben ze toch aanleiding gegeven tot een explosie van flauwe spitsvondigheden en doelloze acrobatiek die constrained writing bij momenten heel dicht bij een soort van highbrow scrabble brengt. Beide zijn bovendien niet zomaar te verzoenen met de anti-romantische basisfilosofie van de hele constrained-writingbeweging: omdat de ene al origineler is dan de andere, zeker als die ene bovendien nog een spitsvondiger knutselaar blijkt dan die andere, fungeert de Oulipiaans georiënteerde constrained writing heel snel als een omgeving waarbij esoterische bricoleurs elkaar op een of ander eilandje naar de kroon steken. Ten slotte gaat die kijk op constrained writing ook volledig voorbij aan het feit dat niets zo relatief is als nieuwigheid en moeilijkheidsgraad van regels. Veel regels die werden ‘uitgevonden’ bleken niet meer te zijn dan flauwe afkooksels van bestaande constraints, terwijl het gemakkelijke gebruik of integendeel de weerspannigheid van bepaalde constraints zeer afhankelijk blijken te zijn van persoon en context. Bijna niemand is vandaag nog in staat om ‘spontaan’ een klassieke alexandrijn te schrijven, terwijl van Georges Perec wordt beweerd dat hij na het schrijven van zijn lipogrammatische roman La Disparition (1969, een roman van 300 pagina's zonder ‘e’) in staat was met iedereen over eender wat te converseren zonder diezelfde letter te moeten gebruiken. Het is dan ook verstandig om de begrippen ‘constraint’ (het procédé) en ‘constrained writing’ (het resultaat) goed uit elkaar te houden. Een constraint op zich onttrekt zich net als elke andere regel of stijlfiguur aan waardeoordelen, en bij het evalueren van teksten geproduceerd op basis van constraints is het goed de aanwezigheid van constraints niet a priori als een positief of negatief aspect te weerhouden. Een tekst is niet goed omdat hij is gemaakt met behulp van constraints, zelfs al is het niet verkeerd te veronderstellen dat constraints een belangrijke bijdrage kunnen leveren tot het maken van interessante teksten of, sterker gesteld, dat het gevaarlijk is te denken dat het vermijden of afwijzen van constraints een tekst kan behoeden voor datgene wat men in een goede tekst niet wil, namelijk een gebrek aan originaliteit, een mechanische schrijfwijze, een overdaad aan stereotypen. Constrained writing is wel degelijk een manier om de grenzen van de tekst, van de taal en van zichzelf te verleggen.

Binnen de microkosmos van de constrained writing is een van de meest betwiste punten ongetwijfeld dat van de ‘leesbaarheid’ van de regel. Het

[p. 425]

feit dat een tekst een constraint als uitgangspunt heeft kan immers perfect aan het oog van de lezer onttrokken blijven. Zelfs als de constraint zo opvallend is dat men er in zekere zin onmogelijk naast kan kijken, kan het gebeuren dat lezers, niet uit domheid of onoplettendheid maar vooral omdat ze de tekst met een heel ander verwachtingspatroon benaderen, blind blijven voor de regel. Het beruchtste geval is een van de eerste boekbesprekingen van La Disparition, waarin de auteur het ontbreken van de letter ‘e’ verzwijgt. Maar er zijn vele andere gevallen bekend en meer algemeen kan worden gesteld dat de ‘onleesbaarheid’ van de regel een hinderlijk gegeven is in de constrained-writingsubcultuur. Sommige auteurs scheppen er immers plezier in hun regels vakkundig te verstoppen, zodat de lezer niet meer de kans heeft de tekst als een uiting van constrained writing te beoordelen. De motivatie voor die heimelijkheid is soms heel lovenswaardig. Georges Perec, nogmaals hij, maar zeker hij niet alleen, was zo van oordeel dat het blootgeven van de regels incompatibel was met de eigenheid van een literaire lezing, waar ruimte moet zijn voor de verbeelding van de lezer en waar de leesact niet mag bestaan uit het voortdurend controleren van de toepassing van vooraf gedefinieerde regels. Een dergelijke stelling kan worden verdedigd, maar toch zorgt ze voor veel onbehagen. Bepaalde auteurs staan nu eenmaal geboekstaafd als zware of regelmatige gebruikers van constraints en in dergelijke gevallen zal de lezer onvermijdelijk op zoek gaan naar een verborgen systematiek die hij zonder hulp van buitenaf moeilijk, zo niet onmogelijk kan vinden. Een dergelijke vorm van censuur heeft zeer paradoxale effecten: in plaats van de lezer sneller op weg te helpen naar een ‘zuiver’ literaire lectuur, zal het ontbreken van informatie over de constraints de lezer juist aanzetten die lectuur uit te stellen zolang de gebruikte regels niet zijn teruggevonden. De meest vervelende nevenwerking is echter dat het verstoppen van de constraints de lezer elke kans ontneemt zich een oordeel te vormen over de manier waarop de regels hebben geleid tot een effectieve tekst, terwijl het dikwijls net hier is dat de literaire meerwaarde van constrained writing duidelijk wordt. Het plezier (of de ergernis) waarmee men het maken van een tekst kan meebeleven door over de schouders van de auteurs mee te kijken naar de manier waarop een constraint beetje bij beetje een voorbeeld van constrained writing genereert, is geen ‘onzuiver’ gegeven binnen de literaire tekst, maar is er onlosmakelijk mee verbonden. Om die reden zijn in dit nummer dan ook alleen teksten opgenomen die open kaart spelen met de lezer en hem de kans geven een persoonlijk en gefundeerd oordeel uit te spreken over de manier waarop een auteur een constraint naar zijn hand zet.

[p. 426]

Een ander gevolg van onleesbaarheid is natuurlijk overcompensatie: de lezer die gefrustreerd achterblijft omdat de tekst hem elke toegang tot de constraints ontzegt, kan de neiging vertonen zélf constraints te verzinnen om zijn lectuur toch maar te doen kloppen. Een dergelijke misreading kan heel creatief zijn en is op zich allicht minder nieuw dan men op het eerste gezicht denkt. Heel wat allegoriserende of symboliserende lezingen zijn niet meer dan creatieve transformaties van teksten via lees- of interpretatieconstraints. En wie herinnert zich niet de goede raad die Borges in zijn Ficties geeft om flauwe teksten wat op te peperen: via de techniek van het bewuste anachronisme en de valse attributie, doen alsof tekst A gemaakt is door auteur B (De navolging van Christus door De Sade) is een mooi staaltje van het gebruik van constraints op het vlak van de lectuur, die overigens heel wat lezers kan stimuleren tot het maken van eigen teksten, met als meest paradoxale voorbeeld de herschrijving van de Quichotte door Pierre Ménard.

Constrained writing staat of valt natuurlijk met de ernst waarmee het spel wordt gespeeld. De voordelen van constraints komen niet tot hun recht als de auteur de regels ‘vrij’ toepast en op die manier de moeilijkheden uit de weg gaat. Toch is er een geval waar constrained writing afwijkt van de alles-of-niets-houding die haar eigen zou moeten zijn: dat namelijk van het clinamen, van de bewuste fout in het systeem, de opzettelijke afwijking, de gewilde onnauwkeurigheid, de nagestreefde licence poétique. Voor veel aanhangers van constrained writing is dit clinamen de kers op de taart en zijn de voordelen ervan zeer groot: het laat de auteur toe de regel een persoonlijke toets mee te geven. In tegenstelling tot de regel is de uitzondering op de regel niet te programmeren, het moet altijd een verrassing blijven. Het zorgt er vervolgens ook voor dat de lezer constant aandachtig blijft en zo mogelijk nog actiever wordt dan constrained writing al vraagt omdat de lezer zich bij elke bevestiging van de norm dan ook afvraagt wat een mogelijke afwijking zou zijn. Ten slotte brengt het in het systeem een zekere frivoliteit binnen die garant staat voor leesplezier en esthetische appreciatie. Dankzij het clinamen raakt de tekst nooit volledig dichtgespijkerd.

De uitzondering bevestigt niet de regel.