Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 141

[p. 534]

Joris Gerits
Een machtig boek van het licht en de schaduw en van de liefde
Kroniek

Gerard Reve, Het Boek Van Violet En Dood. L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen, 1996.

Dat te schrijven beschouwt de auteur van Het Boek Van Violet En Dood als zijn plicht, terwijl hij op een bank aan het dek van een schip, dat echt geen wereldschip was, maar een gewone veerboot naar het Friese Stavoren, een jongen aan het werk zag, die anders was dan die jongen in de trein. Deze jongen, die liep en werkte op blote voeten, was zoals de ik-verteller. Ongelukkig.

Bijna tweehonderd bladzijden daarvoor blijkt uit het motto dat aan Reves jongste roman voorafgaat, dat ‘De plicht, om een groot, een machtig boek te schrijven. Een boek, waarvan de titel luiden zal: ‘Van 't Licht en van de Schaduw, van 't Violet en van den Dood... En van de Geestdrift’ een citaat is uit De Kleine Neurasthenicus, Beknopte Handleiding Tot een Ordentelijk Leven. In De Avonden krijgt Frits van Egters dit kleine boek met grijze linnen band - het betreft een verhandeling uit 1922 van ene dr. Herman Gerard de Cock - te leen van zijn vriend Viktor Poort. De titel luidt daar wel ‘De kleine zenuwlijder, handleiding tot een fatsoenlijk leven’. Als Frits de volgende avond het boekje in zijn jaszak vindt, opent hij het op bladzijde 262 en leest: ‘Er is een verhaal van een man, die snachts in een lange, donkere gang liep, met een kandelaar, een brandende kaars. Hij dacht er vol schrik aan, hoe ijselijk het zou wezen, als zijn lichtje uitging en in die schrik, dat hij werkelijk zijn lichtje zou kunnen zien verdwijnen en dat het pikdonker zou worden, begon hij te blazen en blies het kaarsje uit.’

Dat is nu ook eindelijk gebeurd. De roman ‘Het Boek over het Violet en de Dood’ werd al in een interview uit 1964 aangekondigd als Reves volgende boek na de reisbrieven Op weg naar het einde. Vijf jaar later, in 1969, verklaarde hij in Tirade nog niets te kunnen vertellen over opzet en inhoud van ‘Het Boek van het Violet en de Dood’, behalve één ding: ‘dat er gegarandeerd niet één normaal mens in voorkomt.’ Ondertussen is er nog meer dan vijfentwintig jaar gedwaald door een lange donkere gang achter dat kaarslichtje aan, dat nu uitgeblazen is. Drie decennia vermeend fors blazen

[p. 535]

- inspirare heet dat in het Latijn - heeft een roman voortgebracht die via het motto expliciet naar De avonden verwijst. Maar er zijn meer terugverwijzingen. Zo geeft Frits op oudejaarsavond tijdens het avondeten aan zijn vader volmondig toe dat hij een kleine zenuwlijder is. In Het Boek Van Violet En Dood vindt de ik-verteller van zichzelf nog altijd dat hij ‘verknipt was: heel intelligent misschien, en veel gelezen, maar daar redde men zich niet mede’. Hij trok zich de dingen soms veel te veel aan, werd steeds eenzamer. ‘Met mijn ziel zag het er slecht uit, maar dat was oud nieuws: erfelijke zwaarmoedigheid en een drang tot zelfvernietiging.’ Het Boek Van Violet En Dood bevat inderdaad veel oud nieuws, maar Reve heeft het opnieuw zo verpakt, dat de lezer nieuwsgierig is te vernemen hoe de zoveelste variatie op hetzelfde thema gepresenteerd zal worden.

De eerste alinea van het eerste hoofdstuk baadt in geheimzinnigheid. Wie is die iemand die op tragische wijze verdwijnt en wat amateuristische schilderijtjes nalaat, voor wie vrienden in memoriam gedichten hebben geschreven, die de ik-verteller echter helemaal niet interesseren? Zijn kleren wou hij wel, maar die worden aan het Rode Kruis weggeschonken. En dan volgt een eerste directe vraag aan de lezer: ‘Is dat rechtvaardig?’ Geregeld zal Reve de lezer als een Zeergeleerde Vriend om raad vragen, naar zijn reactie peilen, in een dialoog met hem zijn verwachtingen proberen in te schatten en hem soms ook brutaal de mantel uitvegen op de manier van een Publikumsbeschimpfung zoals in het theater van de jaren zestig.

Behalve de aanspreking van de lezer zal Reve in zijn eerste alinea ook de retardering introduceren, een techniek die hem in staat stelt de heel beknopte plot - de begrafenis van de 27-jarige Jean-Luc, de zoon van een Zwitserse dominee, wiens achtertuin grenst aan die van zijn toenmalige residentie ‘La Grâce’- over vierentwintig hoofdstukken te spreiden en telkens te onderbreken door typische revistische fantasieën, verhalen over vroeger, zoals zijn verblijf in een psychiatrische kliniek in het rampjaar 1966 of zijn overgang naar het katholieke geloof, of zijn tochten met ratsoenbonnen voor onderduikers tijdens de oorlog.

In die tussengeschoven verhalen schrijft Reve rustig voort aan zijn fictieve autobiogafie. Zo memoreert hij op vier plaatsen zijn verblijf onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog onder Harer Majesteitsvaandel in Ons Indië als luitenant en later zelfs als kapitein van de artillerie. Zoals hij al vermeld heeft in de ‘Levensloop van de schrijver’, een appendix van Een circusjongen (1975), heeft hij in Nederlands-Indië een meer dan alledaagse genegenheid ontwikkeld voor een gevangen genomen jonge Javaanse prins, die hij heimelijk vrijlaat, wat tenslotte nog zal leiden tot zijn veroordeling tot zeven jaren zware vestingstraf. In Het Boek Van Violet En Dood beschrijft hij

[p. 536]

hoe hij tijdens zijn verblijf in de ontwenningskliniek in 1966 overdag bezocht werd door een indo, een prins van den bloede, die misschien wel de Dood was. ‘En nu kan iedereen wel zeggen jij hallucineerde want je zag hem niet echt, maar van dat soort afbrekende kritiek houd ik niet’. Terecht, zou ik zeggen, de lezer die Reve zijn mystificaties niet gunt, moet maar naar een ander boek uitkijken.

Interessant is ook het over zes hoofdstukken uitgesmeerde verhaal van zijn reis naar Friesland in 1943 om rantsoenbonnen te brengen aan een ondergedoken ‘Jodenjongen’ Robert H., die een klasgenoot van hem is geweest. Het Archief Reve 1931-1960 bevat namelijk een brief van Gerard aan zijn vader, gedateerd 11 augustus 1944, waarin hij meedeelt hoe hij naar Friesland geweest is om eens te kijken hoe Robert, het elektrotechnisch wonder, het maakte. Hij had hem lang niet gezien, was zijn adres kwijtgeraakt sinds zijn laatste verandering van werkkring en wist alleen de plaats en dat de man van z'n hospita van beroep pleetonophaler was. Hij vond hem uiteindelijk toch, kon er overnachten, had het er heel gezellig. Bij zijn terugkeer werd hij op de boot gecontroleerd, een keer door de Nederlandse politie, waarbij hij zijn gesmokkelde boter nog net kon verbergen, en een keer door een Duitse militair die Ausweis en persoonsbewijs vergeleek en vrede nam met de schoolverklaring die hij bij zich had. Tot daar de brief.

In Het Boek Van Violet En Dood gaat de reis niet van Leeuwarden naar Radeel, maar van Stavoren naar Heerenveen. Maar de realia in de roman met betrekking tot Robert (‘een jongen van natuurkunde en techniek (...) Hij deed steeds uitvindingen of was daarmede bezig’), de heer des huizes die bij de gemeentelijke reinigingsdienst werkte, en de manier waarop de ik-verteller het adres van Robert te weten kwam, stemmen volledig overeen met de feiten vermeld in de brief. Alleen heeft Reve er nu een zeer gevaarlijke onderneming en een glorieuze verzetsdaad van gemaakt.

Tot fictie verwerkte documenten en biografische mystificaties vormen samen met een uitgebreide reflectie op zijn activiteit als schrijver de cocktail van zijn jongste werk, dat hij tot de bekentenisliteratuur rekent, ‘een moeilijk genre, dat geef ik toe, maar de mensen vinden het heerlijk om te lezen, en beschouwen een boek van mij als een trouwe metgezel op hun levensweg, in voor- en tegenspoed.’

Ingrediënten van de cocktail zijn zelfverwijt, schuldgevoel, zondebesef en schaamte, maar ook ‘schaduw’, ‘geheim’, ‘heimwee’ en natuurlijk Liefde en Dood. ‘Het is mijn vak: eigenlijk is van heel mijn werk de dood het thema, en zo behoort het ook te zijn. Het altijd aanwezige en nergens ontbrekende thema van de kunst - van alle kunst - is de Dood, van wie gemakkelijk te weinig maar nooit te veel gewag kan worden gemaakt.’

[p. 537]

Deze overweging zowat halverwege de roman is niet overbodig, want het eigenlijke onderwerp - de begrafenis van Jean-Luc, gestorven aan de gevolgen van een hersenschudding na een dom auto-ongeval, en de doodsgedachten die dat meebrengt - wordt volgens het beproefde reviaanse procédé van uitweidingen vol geouwehoer voortdurend uitgesteld.

De kritiek op alles wat maar misloopt in de maatschappij, en dat is heel veel, wordt soms heel spits geformuleerd, meestal zeurderig. Niet van gisteren dateren Reves afkeer en zelfs demonisering van de sociaal-democratie, die volgens hem teveel totalitaire trekken vertoont die hem herinneren aan de communistische ideologie die zijn jeugd vergald heeft. Maar er is ook nog de onveiligheid in de maatschappij, het geweld van ‘die gedoogzonale zombies’, de rampzalige gevolgen van de beeldcultuur en de verrekijk (‘Echt een zegen, dat medium, zeker voor een volk met ruim 9 (negen) procent analphabethen (sic)’), de politiek waar hij vierkant tegen is, ‘want die brengt het volk aan de macht’.

Er zou een fraaie bloemlezing samengesteld kunnen worden van reactionaire, provocerende, discriminerende, kwetsende uitspraken in Het Boek Van Violet En Dood. De collega-schrijvers of critici die er een veeg uit de pan krijgen of zelfs een hele pan smurrie over het hoofd gekieperd, vormen geen rijtje, maar een rij: Andreus, Achterberg, Vestdijk, Nuis, R. Campert, Fens, Rubinstein, Vinkenoog, Biesheuvel en natuurlijk ook zijn Geleerde Halfbroer. Neen, ditmaal geen Van Dis en Mulisch. De laatste krijgt alleen een verholen eervolle ironische vermelding in de uitspraak: ‘Ik benijd wel eens de recensent die een boek weet te bespreken zonder het gelezen te hebben, of een schrijver die na al die eeuwen van zoeken de hemel ontdekt.’ Overigens speelt Reve naar gewoonte eerst de man en dan de bal. Een sneer naar Vestdijk in volgende termen: ‘(...) de grote schrijver Simon Vestdijk, die 17 (zeventien) jaren achtereen de Nobelprijs niet kreeg, (...)’ is best aardig, maar Renate Rubinstein een gevaarlijke heks noemen die een eigenaardige doodslucht bij zich had, vind ik veel minder en eigenlijk helemaal niet leuk, ook al blijf ik altijd bereid de persona poetica van de schrijfster los te denken van de persona pratica.

Al dikwijls hebben commentatoren de vraag gesteld of Reve dat nu allemaal werkelijk meent. Waarschijnlijk wel is het antwoord, maar de lezer moet daarbij de context niet uit het oog verliezen en de rol die de auteur voortdurend speelt.

Dat geldt ook voor zijn beschouwingen over katholieken en katholieke dieren, over God die Eenzaam is en als hij drinkt, dat niet zonder reden doet, over de moeder van God ‘die een vrouw was, Troosteres der Bedroefden, beschermster van homo's, gek genoeg, maar ook van alcoholisten, matrozen en zelfs van dieren die haar in nood of pijn aanriepen.’

[p. 538]

Louter bladvulling zijn toevoegingen als ‘(Au Revoir betekent in het Frans Tot Wederziens, maar daar gaat het niet om)’ en pleonastisch gezanik zoals ‘en dat ik daarbij nog onwaarheden zoude opschrijven die gelogen zijn?’ Van een andere orde is het doordrammen over de te betrachten zuinigheid die het personage Frits van Egters in De Avonden mee onvergetelijk gemaakt heeft. Ook in Het Boek Van Violet En Dood is zuinigheid bepalend bij vele beslissingen van de ik-verteller. De aanschaf van een nieuwe brillekoker (‘het gewone model, niet luxueus maar domweg plestik’) is geen wissewasje maar een gebeurtenis en het fulmineren over de prijs ervan blijkt een ingeslepen gewoonte.

Ook de smaak voor het absurde die de oorlogsgeneratie van Frits van Egters te pakken had, heeft Reve nooit meer verloren. Zo hoeft het de lezer niet te verwonderen dat hij zich uit zijn vroege jeugd beelden herinnert ‘van de balkons van een rij huizen waarin mensen woonden die niet bestonden omdat de muren van gele baksteen waren.’

Zijn ironie blijft genietbaar, ook voor wie Reves kunst- en levensvisie niet deelt. De ambiguïteit in de beoordeling die hij daardoor creëert en waaraan hij ook zichzelf niet onttrekt, compenseert in grote mate de platitudes en de van nuances gespeende opmerkingen die hij gratuit rondstrooit. Als hij, in de aanloop naar een zoveelste verhaal over een jongen die helemaal alleen en ver van zijn moeder in een tentje lag omdat hij astma had, gewoon even dit meedeelt: ‘Ik schrijf nu ook beter, omdat ik de bijzaken laat voor wat zij zijn, om de kern van ons bestaan bloot te leggen, die vaak groots maar ook wel eens huiveringwekkend is’, dan lijkt dat een enormiteit. Niettemin is het contrast tussen wat hij feitelijk doet - zich oeverloos in bijzaken en futiliteiten verliezen - en wat hij eigenlijk bedoelt - de kern van ons bestaan bloot te leggen - zo scherp en zo duidelijk, zo ironisch dus, dat men bereid is het volle gewicht te geven aan zijn omschrijving van die kern met inbegrip van de connotaties die bij ‘groots’ en ‘huiveringwekkend’ optreden.

Het kan erg maniëristisch en gezocht lijken van Reve om bij de begrafenis van een jongeman, die er niet om gevraagd heeft een verkeersslachtoffer te worden, een jongen aanwezig te fantaseren, mooi, wreed en meedogenloos, die heel veel indruk op hem maakt tijdens de afscheidsceremonie en hem dan ook nog Vital Vitalis te heten, wat hem meer dan één leven toebedeelt. Toch is het een simpele boodschap die hij in de slotzin formuleert, dat het leven namelijk doorging. De titel van zijn lang aangekondigde roman is altijd op dood geëindigd, maar het leven is er het laatste woord van. Is dat de boodschap van Gerard Reve, homoseksueel door geboorte, katholiek door genade en schrijver door zijn aanleg en onnavolgbare stijl?