Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 141

[p. 539]

Stukjes

Bezwaarschrift. Twee

Maurice Nadeau, de legendarische uitgever van Les Lettres Nouvelles en La Quinzaine Littéraire, wilde vanaf het begin van de jaren zestig alle werk van Arno Schmidt in het Frans uitbrengen. Dat grootse project stokte voortijdig toen de jonge schrijver en vertaler Jean-Claude Hémery al na twee romans afhaakte wegens de uiterste moeilijkheidsgraad van de ‘Duitse Joyce’; en met hem lieten - alle - andere - Franse - vertalers - uit het Duits het afweten. Het struikelblok, zo vertelt Maurice Nadeau, was dat Arno Schmidt te moeilijk en dus te duur was. Het kost domweg veel tijd om een bladzijde van Arno Schmidt te doorgronden en te vertalen; de uitgever kon deze tijd niet betalen, en de overheden wilden er geen geld bijleggen.

Het zou 27 (ze-ven-en-twin-tig) jaren duren voor Maurice Nadeau in Claude Riehl een vertaler had ontmoet die het project weer wilde opnemen. In die tussentijd had hij nog wel artikelen en recensies óver Arno Schmidt voor zijn bladen laten vertalen, meer bepaald van mijn schoonvader, de Duitse literair criticus Karlheinz Schauder. [In mijn familie wordt een gast nog wel es de volgende anekdote geserveerd: hoe mijn vrouw - die toen mijn vouw nog niet was - voor het eerst bij me op bezoek kwam; hoe zij mijn ‘Studienausgabe’ van Zettels Traum wilde inkijken, omdat zij van huis uit alleen de eerste Stahlberg-editie kende; hoe de bladzijden open vielen op een recensie die ik begin zeventig uit La Quinzaine Littéraire had geknipt; hoe we er beiden van opkeken dat deze recensie was getekend... door haar vader, - ‘So klee's d-Welt’; op z'n Palts.]

Hoewel ik al twee decennia door Arno Schmidt werd geboeid, was het nooit in mij opgekomen om hem in het Nederlands te vertalen. Vanwege mijn Belgisch-Franse achtergrond, en de keuze van Parijs als woonplaats, lag het volkomen in de lijn om het Frans als brontaal te kiezen. Maar kijk, in 1992, vijftien jaar na de dood van Arno Schmidt, bleek nog altijd geen boek van deze auteur in het Nederlands voorhanden. Gezien het verhaal van Maurice Nadeau meende ik dat men in Nederland evenmin iemand had gevonden om Arno Schmidt te vertalen. Dus besloot ik er míjn schouders onder te zetten, niet zeker of ik deze last zou kunnen dragen, maar niet weinig aangemoedigd door mijn schoonvader, die Arno Schmidt persoonlijk had gekend en zijn werk zo lange tijd kritisch had begeleid.

Twee zomervakanties in Duitsland gingen op aan het vertalen van Arno Schmidt, waarbij de avonden genoeglijk in de familiekring werden doorgebracht met het hardop lezen van oorspronkelijke en vertaalde tekst, en het uitpuzzelen van de hachelijke punten. Met de Van Dale Duits-Nederlands alleen red je het namelijk niet bij Arno

[p. 540]

Schmidt. Hij diept in onbruik geraakte woorden uit de taalschat op, creëert er een heleboel nieuwe, voegt dialect aan zijn palet toe, maakt ook wel es een fout die je als niet-Duitser niet zo gauw op rekening van de meester durft te schrijven. Vandaar dat ik maar al te blij was toen ik daarnaast ook nog twee keer in het Europaïsches Übersetzerkollegium te Straelen terecht kon, op uitnodiging van directeur Klaus Birkenhauer, een Schmidt-fanaat met wie ik eerder al menig uur over de ‘Solipsist uit de Lünerburger Heide’ had gepalaverd.

Een eerste resultaat van dit werk verscheen als het ‘Dossier Arno Schmidt’ in Yang (30ste jg., nr. 5, 1994), dat bestaat uit een inleiding van mijn hand op deze auteur, de vertaling van het verhaal ‘Enthymesis’, evenals de vertaling van de essays ‘Berekeningen I’ en ‘Berekeningen II’. Gesterkt door deze publikatie ben ik alle literaire uitgeverijen afgegaan met het voorstel om Arno Schmidt eindelijk een plaats te gunnen in ons taalgebied, meer bepaald diens roman Aus dem Leben eines Fauns, in Duitsland een longseller met een gecumuleerde oplage van een kwart miljoen exemplaren. Publiceer-nee over de hele linie. O-ver-de-he-le-linie! Tot slot ben ik beland bij het piepkleine Perdu dat mij - al hebben ze weinig geld - een standaardcontract heeft aangeboden, waardoor ik aanspraak kon maken op een werkbeurs. Want ook wij werden geconfronteerd met hetzelfde probleem als Jean-Claude Hémery en Maurice Nadeau destijds; Arno Schmidt vertalen kost tijd, veel tijd, tijd die moet worden betaald. Ik heb dat geld niet, Perdu evenmin. Dus, dit is exact het soort van project waar die werkbeurzen van het Fonds voor de Letteren voor dienen. Tenminste, dat dachten we.

We dachten verkeerd.

In zijn brief van 25 april 1996 laat het bestuur van de Stichting Fonds voor de Letteren weten dat het niet aan mijn verzoek om toekenning van een werkbeurs voor het jaar 1996 ten behoeve van literaire vertalingen in het Nederlands heeft kunnen voldoen: ‘Uw aanvraag voor de vertaling van werk van Arno Schmidt is afgewezen omdat het bestuur niet op de hoogte is van uw kwaliteiten als vertaler uit het Duits’. Mijn vrouw, aan wie ik deze argumentatie voor las, ging dermate hartroerend aan het schateren dat ook ik nu elke keer moet schuddebuiken als ik de zin herlees.

Ik heb met opzet eerst een aantal vertalingen in tijdschriften gepubliceerd om te bewijzen - voor mezelf en voor anderen - dat ik Arno Schmidt aankan. Het bestuur had op de hoogte kunnen, ja moéten zijn van deze publikaties. Naast het zoëven genoemde ‘Dossier Arno Schmidt’ verschenen namelijk nog ‘Drie verhalen uit de Eilandstraat’ (Yang, 31ste jg., nr. 3/4, 1995); mijn inleiding op Arno Schmidt in Dietsche Warande & Belfort (140ste jg., nr. 5, 1995), gevolgd door de vertaling van het tweede hoofdstuk uit de roman Brand's Haide (gepubliceerd in nr. 5 en nr. 6 van dit tijdschrift); en het ‘Verhaal op de rug verteld’, gepubliceerd ter gelegenheid van de verhuizing van Uitgeverij Perdu in september 1995.

De nummers van Yang heb ik in Amsterdam in de boekhandel zien liggen; Perdu is in Amsterdam gevestigd; de publikatie in Dietsche Warande & Belfort, mede uitgegeven door de Amsterdamse uitgeverij De Bezige Bij, kreeg een zeer lovende bespreking in De Volkskrant (met hoofdzetel te Amster-

[p. 541]

dam). Graag had ik vernomen wat de leden van het bestuur van de Stichting Fonds voor de Letteren, met adres in Amsterdam, ervan heeft weerhouden een boekhandel binnen te stappen, bij de uitgever langs te lopen, of de krant te lezen (of desnoods de auteur/vertaler om een kopie te vragen). Zelden ben ik zo brutaal, zo kwetsend, zo arrogant behandeld als hier door voornoemd bestuur. Een bestuur dat zwart op wit toegeeft dat het ‘niet op de hoogte is’, maar daarin geen graten ziet om een beslissing te nemen die me vlakaf op straat zet. [Op straat ben ik in principe niet eens zo slecht af: een studie in Parijs wees uit dat een clochard gemiddeld 150 francs per dag bij elkaar bedelt; ik ben de hele dag in de weer achter mijn schrijftafel en haal bruto niet eens de helft daarvan!] Het bestuur heeft geen enkel redelijk noch onredelijk excuus voor zijn lompe manier van doen, want aangenomen dat de leden niet ‘op de hoogte’ zijn, dan had ik graag vernomen waarom die zich niet op de hoogte hebben gesteld! De ‘literair correcten’ van het Fonds voor de Letteren gaan er platweg van uit dat wat ze niet kennen niet goed kan zijn. Aangezien niemand zich graag een imbeciel hoort noemen, zal ik voor mezelf houden hoe ik daarover denk.

De argumentatie van het bestuur is in de hoogste mate choquerend, gewoon als feit. Niet alleen voor mij, maar ook en vooral voor hen die mijn vertalingen van Arno Schmidt publiceren en bespreken. De medewerkers van Yang, Dietsche Warande & Belfort, Perdu en De Volkskrant hebben wel de moeite gedaan om zich op de hoogte te stellen van mijn kwaliteiten als vertaler uit het Duits, anders hadden ze mijn werk niet opgenomen, me geen contract aangeboden, me niet lovend besproken. Wanneer de leden van een letterencommissie - die toch bij uitstek de literaire actualiteit zouden moeten volgen - zich al niet op de hoogte willen stellen van deze publikaties, dan vraag ik me af van welke lezer zoiets nog wél kan worden geëist!

Om kort te gaan: waar ben ik mee bezig? [Om het langer te maken: waar zijn zij mee bezig?]

Jan H. Mysjkin