Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 139

[p. 533]

Joris Gerits
De toverkracht van de verbeelding
Kroniek

Charlotte Mutsaers, Rachels rokje. Meulenhoff, Amsterdam, 1994.

‘Voor de allerliefste pluk je een roos. De bliksem slaat hem uit je toegewijde hand.’ Dat schreef Charlotte Mutsaers in het eerste hoofdstukje van haar eerste roman De markiezin (1988) als een concreet voorbeeld van Skatsjok. Die term uit de Russische volksmuziek geeft een onverwachte en grillige sprong aan van majeur naar mineur. In haar nieuwe roman Rachels rokje is Skatsjok de overkoepelende titel van het tweede deel, waarin de verliefdheid van de puber Rachel Stottermaus op haar leraar Douglas Distelvink, dertig jaar geleden, in een denkbeeldig proces dat zeven sessies omvat, gecommentarieerd maar niet geanalyseerd wordt.

De bliksem als coup de foudre, een liefde die je raakt tot in de kern, waaraan je je onvoorwaardelijk overgeeft, is het belangrijkste motief van Rachels rokje. Zo'n bliksem treft de bijna dertienjarige Rachel Stottermaus, geen zusje van Art Spiegelman, maar een anagram van Charlotte Mutsaers, als haar taalleraar in de deuropening van de klas verschijnt. Hij treft haar met de heftigheid van een eerste orgastische inslag. Dertig jaar later zal ze dat overweldigend liefdesgevoel opnieuw beluisteren in de woorden van Emma Bovary, voorgelezen door een jonge maar al grijze Franse juffrouw, die in een proefschrift had aangetoond dat de mannen op erotisch cruciale momenten altijd letterlijk achter Emma stonden: ‘De liefde, meende zij, moest plotseling komen, met bliksemschichten en donderslagen, als een hevig onweer waardoor het leven werd overvallen, dat het omver wierp, de wil als bladeren meesleurde en het hele hart meezoog de afgrond in.’ Geen eros zonder bliksem, maar ook niet zonder thanatos.

Het bericht van de onverwachte dood van haar geliefde en erg excentrieke leraar krijgt Rachel door de telefoon in volgende bewoordingen te horen: ‘Douglas is dood. Als door de bliksem getroffen.’

[p. 534]

De verliefdheid van Rachel is kalverliefde. Die denigrerende conclusie schrijft Rachels moeder in diagonale koeieletters over de bladzijde in Rachels dagboek die zeker niet voor haar ogen bestemd was.

De reactie van Rachel wordt door Mutsaers uiterst beknopt beschreven: ‘Rachel vindt het nog geen twee uur later. Geeft geen kik. Wil haar vader achterna. Dood.’

Ook de vader van Douglas Distelvink is dood, vermoord in de oorlog. Hoe dat gebeurd is wordt eveneens uiterst sober beschreven in één alinea die meteen als een ander voorbeeld van Skatsjok gelezen kan worden. De dolle scène, waarin de geplaagde leraar aan het eind van een les met een schrift de jongens om de oren slaat waarbij onbedoeld een bril sneuvelt, kantelt van het ene moment op het andere in volgend tragisch tafereel:

Meteen zakt hij door de knieën om ze [de scherven van de brilleglazen] op te rapen en terwijl hij ze neerlegt bij de eigenaar op de bank, springen de tranen hem in de ogen. ‘Neem me niet kwalijk, jongetje,’ zegt hij, ‘dat had ik niet moeten doen.’ De jongen zegt dat het niet geeft, dat het toch maar een oude bril was. Van zijn vader. Dat het zijn eigen stomme schuld is. Distelvink zakt door zijn knieën, omhelst hem en fluistert: ‘Mijn vader had ook een bril maar die is op de grote hoop gegooid.’ Dan droogt hij zijn ogen, snuit zijn neus en verlaat de doodstille klas.

Bliksems, kalverliefde, dood van de vaders, plotse dood van de geliefde zijn voor Mutsaers geen redenen om somber of in mineur te gaan schrijven. Zo eindigt Rachels rokje met de laatste brief van Douglas aan Rachel, nog verzonden op de dag van zijn dood. Daarin staat de Jiddische versie van ‘Donna donna’, het lied dat Joan Baez voor de generatie van Mutsaers gezongen heeft: ‘On a wagon bound for market there's a calf with a mournful eye. High above him there's a swallow, wingin’ swiftly through the sky. How the winds are laughing,...’

De afscheidswoorden van Douglas Distelvink kwamen neer op de raad geen kalf maar een vogel, een zwaluw te zijn. Toch lezen we in de allereerste regel van het gedicht ‘Jeugd’ van Marina Tsvetajeva, vooraan in de roman als motto geciteerd: ‘Weldra toverkol en niet meer zwaluw!’ Over die ontwikkeling van het hoofdpersonage van kalf tot zwaluw en weldra toverkol gaat Rachels rokje.

Zoals ‘bliksem’ is ook ‘rokje’ een motiefwoord. Het vat symbolisch haar verliefdheid samen, maar ook de roman zelf over die verliefdheid, die trouwens niet uit 37 hoofdstukken, maar uit 37 plooien bestaat. De 26ste heeft als ondertitel ‘waarin een Kleine Catechismus van de rok wordt opgezet die vanzelf uitmondt in een dialoog’. Eén van de catechismusvragen luidt: Waar heeft u dat rokje

[p. 535]

vandaan? En het antwoord: Uit de klerenkast der wereldliteratuur. En hoewel ze die kast dicht wil laten, kan ze niet nalaten al het fraais op te sommen dat in die kast hangt: ‘de rokken van Joy Scheepmaker, de plooirok van Barthes, de plooirok van Mallarmé, de plooirok van Michaux, het Schotse rokje dat Kuifje op de Zwarte Rotsen droeg, de paardrijrok van Calamity Jane (Rampen-Jannie), het rokje dat de dood aankondigt van Emma Bovary (‘het stormde hard die dag en het korte rokje waaide op’), het frambozerode rokje van Tsvetajeva, de rok van Vogel Rok uit Sindbad de zeeman, Rilkes rokje met de zware riem, alle rokjes van Franz Kafka, het rokje van het aapje op zijn stokje, de zwarte rok van het universum met de broodkruimel erop... stuk voor stuk rokken die ik dolgraag aan zou willen passen.’

Dit citaat laat ons niet alleen een schrijfster zien die het materiaal voor haar rokje naar believen uit de kleerkast van de literatuur haalt, maar het is ook een uitstekend voorbeeld van Mutsaers voorkeur voor opsommingen boven redeneringen, zoals Ad Zuiderent haar stijl gekarakteriseerd heeft in het Kritisch literatuurlexicon.

Behalve de rokken uit de kleerkast van de wereldliteratuur, vergast Mutsaers haar lezers op een reeks superlatieven die bij rokje, of adjectieven die bij bliksem horen, op een litanie van zegswijzen waaraan lichtjes gemorreld werd (bijvoorbeeld ‘De vijg valt niet ver van het paard’), op een rijtje vocatieven die iets banaals als een treinreis tot een gebeurtenis-met-hoofdletter maken, op composite met ‘Kerst-’ en op een lijst van alle deelonderwerpen van schilderijtjes van Rachel Stottermaus, op een overzicht van de meest onwaarschijnlijke voorwerpen die in de voorraadrekken van een dierenwinkel aangetroffen kunnen worden, op tien hypothesen die beginnen met ‘Als het waar is dat..’, op een index van de onderwerpen die Rachel in tweeënzestig telefoongesprekken met Distelvink besprak, te vergelijken met de titels van de verhandelingen en opstellen uit het pak van Sjaalman in de Max Havelaar, op een catalogus van voorbeelden van Rachels extremisme, op dertig redenen waarom zij moest huilen, enzovoort.

Behalve de opsommingen, zijn ook de paradoxale formuleringen, de ironie, de aforistische uitspraken kenmerkend voor de stijl van Charlotte Mutsaers. Voortdurend is zij bedacht op woordspelingen: Apollinaire die zijn geliefde Louise ‘Mon Lou(p)’ noemde, op genre-imitaties zoals Rachels versie van het sprookje van Roodkapje, op allusies: ‘In naam van de bliksem: doe open de deur’, op eigenzinnige associaties: ‘In 1913 liep de Frans-Canadese schrijver Louis Hémon frontaal tegen een trein op. (...) En nee hoor, bij mijn weten is daar later nooit zoiets georganiseerd als een IJzerbedevaart.’ Die stijlmiddelen activeren bij de lezer talrijke connotaties en vergroten het leesplezier danig.

[p. 536]

De schrijfster is er zich wel van bewust dat de lezer bij een boek dat de vermelding ‘Roman’ draagt, meestal een andersoortig proza verwacht dan dit zich in alle mogelijke afdwalingen begevend proza. Ze gebruikt op pagina 63 een heuse auctoriële interventie, niet zonder ironie en de wijdlopigheid opnieuw niet schuwend, om de lezer ervan te overtuigen dat Rachels verliefdheid alleen maar zo en in het eigen tempo van de betrokkenen geschreven kan worden:

Onderwijl ligt misschien menige lezer in het schijnsel van zijn beddelampje, het doorploegde gelaat vol crème, de ledematen gestrekt na de echtelijke plichten, te snakken naar leesvoer met ietsje meer vaart. Of er nog wat van komt wil hij weten. Maar het gaat al zo hard. Sneltreinvaart voor iemand die jarenlang heeft moeten wachten zoals zij. Ze is zichzelf al bijna voorbijgeschoten. Ga maar slapen, lieve lezer, ga gerust slapen. In naam van het geschreven woord, ga slapen. En gun hun het nachtkastje. Ze kunnen het alleen wel af. Op hun manier en in hun eigen tempo.

In een inleidende ‘wandeling vooraf’ had ze de lezer al gevraagd haar carte blanche te geven, achter haar aan te sluipen, zonder vooroordelen over goed en kwaad en met de oren open om alles te kunnen horen en voelen met Rachels oren en met hààr hart. Eigenlijk is ‘carte blanche’ geven aan de schrijfster zelf al een woordspeling, aangezien Mutsaers zich eerder Blanche de Craeyencour (een anagram van de Craeyencour bezorgde Yourcenar haar pseudoniem) genoemd heeft. En die Blanche de Craeyencour duikt even op aan het einde van Rachels rokje als een Belgische vriendin, een dichteres met laarzen aan en Rubensvormen.

Die lezers die zich afvragen hoe de verhoudingen nu eigenlijk zijn tussen de schrijfster Charlotte Mutsaers, haar personage Rachel Stottermaus en de geliefde man Douglas Distelvink, die na de toevallige ontmoeting dertig jaar later vraagt hem ingenieur Rokriem te noemen, vinden een antwoord aan het einde van de roman in de zesde sessie van ‘Rachels rokje revisited’. Daar doet de schrijfster het ingewikkelde proces van de creatie van een werkelijkheid in de verbeelding uit de doeken. De ik-vertelster (Mutsaers als auteur) legt uit hoe Rachel (Mutsaers als personage) in haar hoofd vorm heeft gegeven aan Rokriem (= Douglas Distelvink). Rokriem, zoals de naam het zegt, is het personage dat de plooien van Rachels puberverliefdheid tot een romanrok verbindt. Rachel en Rokriem zijn ‘zo verweven als wat’, zodat met Douglas' dood automatisch ook Rokriem en Rachel verdwijnen. Wie blijft? De ik-vertelster in wier hoofd zij (Rachel en Douglas) nu samen zitten.

Rachels rokje is een fascinerend boek over verliefdheid, hartstocht, bovarisme, fijnzinnig gemanifesteerde erotiek, latent ervaren homoseksualiteit. Douglas Distelvink is immers niet alleen de

[p. 537]

leraar tegenover wie Rachel haar kalverliefde niet verklaard krijgt, hij is blijkens de verhalen over zichzelf die hij dertig jaar later aan haar vertelt ook een moederskind geweest met een bijzondere relatie tot zijn schoolvriend Wim. Bij een bezoek aan Rachel zal Douglas de opmerking maken: ‘Je doet me denken aan Wim, Wim met een rokje aan. “En om hem plezier te doen zal Rachel zich identificeren met die Wim uit Douglas” herinnering, die voor hem een mooi muizetrapje had gemaakt waar hij nauwelijks om gegeven heeft. Douglas vindt dat geklets, waarop Rachel repliceert: ‘Ik klets niet, ik spreek tot je van man tot man. ‘Hoe kan dat nou’, zei hij, ‘daarnet was je nog een hondje met een vacht.’ In die context is het ook niet verwonderlijk dat Rokriem, nadat hij de aan de binnenkant van Rachels dij getatoeëerde distelvink met zijn vingers tot leven heeft gebracht, zal uitroepen: ‘Het lééft, Kareltje!’ waarbij hij de met Charlotte overeenkomstige jongensnaam gebruikt.

Over zijn eerste vrouw, Lammy, die zonder boe of bah bij hem is weggegaan, had hij Rachel ook al gezegd dat ze nooit iets van hem had begrepen: ‘Aan de ene kant wou ik namelijk een moeder, dat klopte want zij was acht jaar ouder dan ik, maar aan de andere kant wou ik juist dat zij de wolf was en dat ik de enige op de hele wereld zou zijn die haar kon onderwerpen. Op zijn hondjes!’ De a tergo-benaderingstheorie in het proefschrift van de jonge Franse doctor over Emma Bovary, wordt door Rachel dan ook terloops ‘koren op Douglas' molen’ genoemd. Die opmerking verliest zijn terloops karakter echter in deze samenhang. En in haar vorige roman De markiezin wordt in het hoofdstuk ‘Platvis’ een vriendin midden in de nacht opgebeld omdat de ik-figuur gekweld wordt door de vraag of ze zichzelf geen kwaad doet door de omgang met een notoire homoseksueel.

De verbinding van de kalverliefde van Rachel met de erotische deskundigheid die Flauberts Emma in de herberg van Yonville ten aanzien van Léon aan de dag legt en met de ambivalente opmerkingen van Douglas Distelvink alias Rokriem, maken van Rachels rokje een woordensnoer van merkwaardige liefdesuitingen.

‘De mens is onbeschrijflijk onbeschrijfbaar. Evenals het dier. Evenals het romanpersonage. Evenals het naakte bestaan. Maar gelukkig draagt hij een rokje.’ Deze passus uit ‘Wandeling vooraf’ had evengoed aan het eind van de roman als een epiloog kunnen staan. Het rokje is de verbeelding waarmee het naakte bestaan wordt omhuld. Wie die verbeelding mist leidt een prozaïsch bestaan. Wie de toverkracht van de verbeelding bezit, zoals Charlotte Mutsaers, kan van het naakte bestaan een sprookje maken dat even echt en waar is als het feit dat Rachel als kind werkelijk ondergoed van het merk Petit Bateau droeg en Douglas een denneboom is.