Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 139

[p. 125]

Wiel Kusters
‘Men’ is meer
Kroniek

Gerrit Kouwenaar, Er is geen elders waar het anders is. Een gedicht met foto's van Pier Pennings. Querido, Amsterdam, 1993.

Wie in een gedicht niet ‘ik’ zegt, maar ‘men’, heet hoogstwaarschijnlijk Gerrit Kouwenaar. Het onpersoonlijk voornaamwoord is een zeer persoonlijk stijlkenmerk geworden. Al is daarmee natuurlijk niet gezegd dat Kouwenaar het woord ‘ik’ uit zijn poëzie verbannen heeft.

Wanneer is ‘men’ in Kouwenaars dichtwerk verschenen? Ik denk dat de bundel Het gebruik van woorden uit 1958 dit moment markeert. Daar immers is sprake van ‘de liefde / die men als een roos / op het schild draagt’, daar ligt ‘men [...] tussen twee leugens in’, en daar ook lezen wij in het gedicht dat ‘november 1956’ heet en geschreven werd naar aanleiding van de Hongaarse opstand:

Men slaat een huis ineen
men eist vrij brood voor allen
men hijst een ster
zegt leven
en sterft
de vrijheid die als een vrucht
men sappig at
kromp tot een boomgaard in
[...]
men sloeg een huis ineen
geen handen
[...]

Het gebruik van woorden is niet toevallig ook een bundel waarin ‘de mens’ - in zijn algemeenheid - ten tonele verschijnt: een abstractum, dat net als het pronomen ‘men’ bij uitstek on- of zelfs antidichterlijk lijkt. En de relatie tussen beide, tussen ‘de mens’ en ‘men’ is evident.

De bundel opent, programmatisch, met deze regels:

De rivieren weten dat zij nooit terugkeren
naar hun hoogland.
Zij weten meer dan de mens.

[p. 126]

Wie het gedicht ten einde leest, merkt op dat ‘de mens’ van wie hier sprake is, en die kennelijk bestaat uit ‘resten’ van een verloren gegane individuele identiteit, zichzelf wanhopige vragen stelt. En dat ‘ik’ daarbij verandert in ‘je’, als een effect van een zelfde vervreemding die de dichter over ‘de mens’ doet spreken:

Zegt hij waar ben ik?
Denkt hij wie ben je?

Waren dit een paar citaten uit het openingsgedicht, de bundel sluit met een vers dat ‘dat is alles’ heet en als volgt begint:

Er is geen mens
er zijn mensen
[...]
er zijn mensen en als ik zeg
ik bemin ze dan lieg ik
en als ik lieg ik bemin ze
dan spreek ik de waarheid over één mens
[...]
ik heb hen niet lief maar
ik sta hen bij als mijzelf
dat is alles.

Je zou zeggen: de vanzelfsprekendheid van het abstractum ‘mens’ is de dichter vergaan. Ik citeerde al uit het gedicht ‘november 1956’, waarvan de thematiek politiek gekleurd is. Het als universeel bedoelde communisme, dat ‘de mens’ en ‘het humanisme’ al te gemakkelijk in zijn propagandistische woordenschat had opgenomen, bleek in en door het gebruik van deze woorden te liegen. ‘De mens’ is een dodelijke abstractie. In dat verband is het zojuist geciteerde slot van ‘dat is alles’ veelzeggend: de dichter is, tegen de achtergrond van wat er in de wereld gebeurt, wars van ikjes-lyriek en wil het hebben over ‘de mens’, zonder te liegen. Hij wil ‘de mens’ bijstaan als zichzelf, en daarmee zegt hij iets cruciaals: ‘ik’ wordt ‘men’.

Als ik mij niet vergis, wordt Kouwenaars meest typerende dichterlijke persona, dat het pronomen ‘ik’ in zijn latere werk vrijwel volledig heeft verdrongen, hier expliciet geconstrueerd. Kouwenaars ‘men’ is een ‘ik’ dat zichzelf voortdurend en principieel herinnert aan zijn bovenpersoonlijke dimensie. ‘Ik de ander en ik / het individu’ zijn ‘ge-spleten’, lezen we in De stem op de 3^e etage van 1960. (Het koppelteken in ‘ge-spleten’, dat ook een scheidingsteken is, heb niet ik bedacht, maar Kouwenaar zelf.)

In De stem op de 3^e etage blijkt naast ‘de mensen’ die ‘mijn gelijken / mijn broeders’ zijn, ‘de mens’ voor Kouwenaar nog steeds hanteerbaar, maar waar hij optreedt, verschijnt hij toch vooral als synoniem voor ‘men’, zo lijkt het, en als alternatief voor ‘ik’. Zo bij

[p. 127]

voorbeeld in de regels: ‘Maar hij leeft eens de mens maar / eens leeft hij’, woorden die toch duidelijk slaan op iemands individuele bestaan. Of in het volgende fragment, waar duidelijk sprake is van ‘de mens’ als dichter, in casu de dichter Kouwenaar en zijn poëtica. (Die overigens geen puur persoonlijke vinding is, maar eigen is aan het collectivum van symbolistisch georiënteerde dichters sinds Mallarmé) Ook hier geldt ‘men’ = ‘ik’, in zijn hoedanigheid van ‘men(s)’.

behelst het gedicht de mens?
neen de mens trekt verder blootleggend
wat geen kleren draagt
ontdekkend wat al bekend was

De mens is een ‘ontroerende gemeenplaats’ heet het elders in dezelfde bundel, en het woord ‘gemeenplaats’ is hier veelzeggend: het individu is een bijzondere plaats waar het algemene zich tijdelijk ophoudt.

Deze gedachten kwamen bij mij op bij lezing van de gedichtenreeks - of het lange gedicht - Er is geen elders waar het anders is, voor het eerst verschenen in 1962, in het Drukkersweekblad, en onlangs in boekvorm opnieuw gepubliceerd, in combinatie met foto's van Pier Pennings.

Er is geen elders waar het anders is, geschreven in de dagen van De stem op de 3^e etage, getuigt expliciet van Kouwenaars dichterlijke belangstelling voor het universele verschijnsel mens - de allesbehalve postmoderne titel is in dit opzicht veelzeggend -, maar is er tegelijkertijd op gericht al die mensen die samen ‘de mens’ uitmaken, een individuele dimensie te verlenen. Dit zijn de eerste regels:

elke ochtend beginnen er evenveel nieuwe dagen
als er mensen op aarde leven: 2 800 000 000.

Het gedicht, of de reeks, die inhoudelijk is opgebouwd volgens het stramien van de uren, van zeven 's ochtends tot middernacht, berust op de spanning tussen ‘de mens’ - een aanduiding die niet vermeden wordt - en specificaties van zijn universele, zij het overwegend toch zeer westerse gedaante, welke specificaties overigens op hun beurt weinig anders kunnen zijn dan nog steeds globaliserende categorieën:

de mens overschrijdt de grens tussen binnen en buiten.
hij slaat deuren dicht, wandelt, rept zich voort,
rijdt in auto's en trams, op fietsen en karbouwen
van minuut naar minuut,
van bed naar brood, van huis naar werk.

Die spanning tussen ‘men’ (naderend tot ‘ik’) en ‘de mens’ wordt ook zichtbaar in de variant van de titel die we in het gedicht zelf aantreffen:

[p. 128]

 

de wereld is groot en wij kunnen niet overal tegelijk zijn.

 

érgens wonen wij, érgens werken wij, érgens zijn wij thuis -

 

wáár wij ook werken, wáár wij ook thuis zijn.

 

 

 

maar er is altijd een elders waar het anders is.

‘Elders’: net zo'n merkwaardig en quasi-ondichterlijk woord als ‘men’. Het met universaliteit gekleurde, ‘elders’, dat even ‘onplaatselijk’ is als ‘men’ in principe onpersoonlijk (behalve bij Kouwenaar), verhoudt zich tot ‘anders’, dat op eigenheid wijst, als ‘men’ tot ‘ik’.

Voor de dichter Kouwenaar geldt, lijkt mij: er is geen ‘men’ waar ‘ik’ is. En omgekeerd. Want ‘men’ is meer.