Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 326]

Koen Vermeiren
De Weigering

Voor mijn zus

Mijn grootvader leed aan de ziekte van Parkinson. Hij leek de hele dag neen te schudden en soms klapperden de tanden van zijn vals gebit hierbij zo hard alsof hij zat te rillen van de kou. Het was allemaal heel onschuldig begonnen, met een lichte beving in de handen af en toe of een zenuwtrekje rond de mondhoeken. Maar toen hij op den duur geen soeplepel of, erger nog, geen glas bier meer kon vasthouden zonder te morsen, werd er een dokter bijgeroepen. Grootvader klaagde altijd over alles en nog wat, behalve als er een dokter in de buurt was. Dan mankeerde hem niets en de vreselijkste kwalen en pijnen verdwenen even snel als ze gekomen waren.

‘Als die ooit eens serieus ziek is, gaan we 't niet geloven’, zuchtte mijn moeder.

Maar zijn trillende handen en zijn onzekere gang kon hij niet blijven verbergen. 's Morgens en 's avonds een pilletje tegen het beven, en als het overdag te erg werd nog eentje tussendoor. Vervelend was het natuurlijk wel, dat gebibber, maar de dokter verzekerde hem dat hij daarmee heel oud kon worden en dat stelde grootvader enigszins gerust. Na een tijdje slikte hij die pillen alsof het snoepjes waren, al hielpen ze steeds minder. Toen schakelde hij op eigen houtje over op pijnstillers en kalmeermiddelen, die hem alleen maar suf en duizelig maakten.

Eigenlijk had mijn grootmoeder er nog het meeste last van, want alles wat hij morste of van tussen zijn vingers liet glippen moest zij weer schoonmaken of opruimen. Bovendien werkte dat bibberen en vooral dat urenlange tandengeknars haar soms danig op de zenuwen, zodat grootvader steeds vaker met zijn gebit in zijn handen zat, terwijl zijn kaken onophoudelijk, maar geluidloos, verder maalden. Echt erg werd het pas toen grootmoeder zelf nog maar amper overeind raakte zonder hulp en hij plotseling besloot het huis niet meer te verlaten, ook al scheen er een stralende zon of stond de tuin, waar hij vroeger niet uit weg was te slaan, in volle bloei. Ook televisie interesseerde hem alsmaar minder. Met díe wereld had hij niets meer te maken.

En daar zaten ze dan hele dagen naast elkaar, ieder in zijn eigen fauteuil, de tijd verdrijvend met zinloze woordenwisselingen en ruzies die meestal het gevolg waren van het feit dat geen van beiden nog goed hoorde. Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan. Is er dan niets wat blijft? Soms ontspon zich een geweldig krakeel over zaken die met elkaar absoluut niets te maken hadden, maar vóór iemand hun dat aan het verstand had gebracht, waren ze alweer lang vergeten wat eigenlijk de aanleiding tot hun geruzie was geweest. Van een hoorapparaat wilden ze niet weten. Doofheid had immers ook zijn goede kanten, vooral wanneer het gesprek een wending nam die hen niet aanstond. Dan was het roepen en tieren geblazen, waarna mijn grootvader doodkalm zijn voorhoofd fronste en zei:

‘Wablieft?’

Genoeg om mijn grootmoeder op de rand van een zenuwinzinking te brengen.

Op den duur zagen hun dagen er allemaal eender uit: opstaan, zich wassen, ontbijten, rusten in de fauteuil tot aan het middagmaal, daarna opnieuw een dutje doen dat alsmaar verder uitliep, tot het weer tijd werd om aan tafel te gaan. Ook de krant kwam er niet meer aan te

[p. 327]

pas, alleen de radio werd soms aangezet, maar dan zó luid dat horen en zien erbij verging. Om vijf uur 's middags zat grootvader al in pyjama en kwam er toch nog bezoek, dan trok hij daar vlug een vest en een jas over aan en knoopte een versleten das vol vetvlekken rond zijn magere hals. Zijn pet had hij sowieso op. Iets weggooien deed hij niet, want je wist maar nooit waarvoor het ooit nog kon dienen.

‘Gust, zijde gij niet beschaamd!’ sakkerde mijn grootmoeder, ‘wat moeten de mensen wel van ons denken?’

Maar even onverstoord als anders keek hij haar aan en zei:

‘Wablieft?’

Zo rond zes uur slefte hij naar zijn bed, waarin hij nog uren wakker lag met over zijn hoofd een grote zakdoek, tegen het binnenvallende licht. Soms hield hij ook in bed zijn pet op, de klep tot ver over zijn ogen getrokken, als een scherm tegen de wereld. Tot grootmoeder met veel gestommel in de kamer kwam en hij morrend wakker schrok. Om zichzelf weer in slaap te sussen, begon hij daarna onbegrijpelijke verhalen over vroeger te vertellen, waar zijn vrouw alleen met ja of neen op antwoordde. Tot hij stilviel en sliep, dromend van voorgoed voorbije tijden en van de bergtoppen in Zwitserland, waar hij wel tien keer naartoe was geweest. Sommige mensen dachten dat mijn grootvader een beetje gek was, maar hij was alleen maar heel oud.

Vroeger was hij altijd een knutselaar geweest en zolang hij die woede kon botvieren op een voorhistorische motor die achterin de tuin in een hok stond, was er weinig of niets aan de hand, al moeten zijn beruchte proefritten tot ver in het dorp te horen zijn geweest. Naarmate hij er minder mee kon rijden, verloor hij zijn interesse voor die machine, tot hij ze op een dag verkocht aan een jonge kerel. Een week later had hij er al spijt van en wilde hij de verkoop ongedaan maken, maar dat ging niet meer: alle bruikbare onderdelen waren van de motor afgehaald en de rest was op het stort beland.

Noodgedwongen verlegde hij zijn aandacht naar andere zaken, waarvan hij meestal geen snars begreep, al wilde hij dat niet toegeven: verwarmingsketels, gasfornuizen, waterleidingen en vooral spoelbakken van wc's. Niets was nog veilig onder zijn handen en minstens tweemaal heeft hij de kamer onder water gezet, maar toen hij op een keer zo hard aan de centrale verwarming had geknoeid dat het hele systeem ontregeld raakte en de ketel op ontploffen stond, was de maat vol en werd hij vanaf dat moment door iedereen nauwlettend in de gaten gehouden, iets wat hem vreselijk op de zenuwen werkte.

Na een korte periode van bezinning stortte hij zich met evenveel ijver op wekkers, radio's en scheerapparaten, die hij helemaal uit elkaar haalde en soms zelfs weer ineen kreeg. Al kwamen daar meestal lange repen kleefband aan te pas, waarvan hij een eindeloze voorraad bezat. Niet zelden wezen de klokken in huis allemaal een andere tijd aan of liep er midden in de nacht een wekker af, die alleen hij niet bleek te horen. En zo begon zijn leven stilaan op te lossen in vergetelheid en uiteen te vallen in telkens kleinere scherven die hij met niets meer gelijmd kreeg.

Hij werd mensenschuw en verborg zich ook tijdens de dag onder grote zakdoeken die hij over zijn voorhoofd drapeerde en op hun plaats hield met z'n eeuwige pet. Wanneer iemand hem aansprak, zei hij niet eens meer ‘Wablieft?’, maar liet hij meestal een onverstaanbaar gemompel horen, tot hij zelfs die moeite niet meer opbracht en gewoon deed alsof hij sliep.

Wat hij echter niet kon verbergen, was zijn angst, die steeds vaker de vorm aannam van neerslachtige buien, zwartgalligheid en allerlei onheilspellende voorgevoelens omtrent ziekte en dood, die ooit wel moesten uitkomen.

[p. 328]

‘'k Ben bang, jongen’, zei hij soms, 's avonds in de schemering van een nachtlampje, dat ook 's nachts bleef branden omdat de duisternis hem afschrikte.

Als ik vroeg waarvoor, kwam er geen antwoord. Wist hij het zelf wel?

Om het uur stak hij een thermometer tussen zijn lippen, tot zijn klapperend gebit het ding in tweeën beet, tot grote opluchting van mijn grootmoeder, die het allemaal met lede ogen moest aanzien. Daarna begon hij even fanatiek zijn hartslag op te nemen of het ritme van zijn ademhaling te controleren. En wanneer hij weer eens beweerde zwaar ziek te zijn of pijn te lijden, wist niemand of men hem moest geloven. Zelfs de dokter niet, die toch al jaren wekelijks aan huis kwam en dan maar weer iets anders voorschreef, dat nooit lang hielp. Dat het met Gust de laatste tijd bergaf ging, zag iedereen, maar wie 85 geworden is, kan er ook 86 worden.

Eerst waren het maar een paar bloedvlekken. Wat later kwam hij zakdoeken te kort. Dat kon niet meer van een bloedneus zijn, zoals hij grootmoeder dagenlang had wijsgemaakt, en dat waarvoor hij altijd zoveel schrik had gehad, werd plotseling werkelijkheid: op een middag stond er voor de deur een ambulance met een zwaailicht. Maar om op een draagberrie te gaan liggen was Gust te trots. Tussen twee verplegers in daalde hij traag en bibberend over heel zijn mager lijf de trap af waarop hij al jaren geen voet meer had gezet. Dat het de laatste keer zou zijn, scheen hij zelf ook te beseffen.

Een aparte kamer wilde hij niet, want tegen alleen zijn had hij nooit goed gekund, en dus kwam hij op een zaaltje van de geriatrische afdeling terecht, in het gezelschap van drie andere oude mannen. Eén lag hele dagen te snurken of naar het plafond te staren, een tweede vertelde voortdurend grappen waar niemand echt naar luisterde en die alleen hem aan het lachen maakten, en de derde kreeg men maar niet aan het verstand gebracht dat hij niet in de lavabo mocht pissen. Een kolossale vent in een knalgele pyjama met veel te korte broekspijpen, die iedere dag bezoek ontving van zijn tenger vrouwtje, dat enkele kamers verder lag. Samen liepen zij dan schuifelend, hand in hand, door de gang, alsof ze een wandeling maakten in een of ander straatje uit hun jeugd. Ze zwaaiden en lachten naar de bezoekers en de verpleegsters die hen passeerden, tot ze te moe werden en ieder naar zijn stoel of bed weerkeerde.

Mijn grootvader deed ook daar niet mee. Hij legde een zakdoek op zijn hoofd, schoof zijn pet naar voren en sloot koppig zijn ogen. 's Anderendaags wilde hij met alle geweld een zonnebril hebben, omdat hij het licht dat door de reusachtige ramen naar binnen viel niet kon verdragen, zei hij. Toen hij ook die nog opzette, was het iedereen wel duidelijk dat daar iemand lag die liever met rust werd gelaten.

De eerste serieuze bloeding kwam als een dief in de nacht. Grootvader werd van het zaaltje gehaald en apart gelegd. Een transfusie hielp hem er weer bovenop nog voor het buiten licht werd.

‘'k Dacht dat het ermee gedaan was’, zei hij opgelucht, toen ze hem opnieuw bij de anderen legden.

Maar we moesten ons geen illusies maken, zegden de dokters, want vlak boven zijn longen, dicht tegen de luchtpijp, hadden ze een groot kankergezwel gevonden, en als dat openbarstte... Opereren had geen zin meer op die leeftijd, er was trouwens weinig kans dat hij de ingreep zou overleven.

Nog diezelfde dag kwam de tweede bloeding - je zag hem met de minuut bleker worden - en werd hij naar een eenpersoonskamer overgebracht. Om er ongestoord te kunnen sterven.

Hij lag daar nog maar pas of er werd al op de deur geklopt. Een onbekende man met een kruisje op zijn revers en een bijbel in de hand. Of hij het sacrament

[p. 329]

der stervenden kon komen toedienen? Nog voor iemand iets had kunnen antwoorden, stond hij al naast het bed en toverde uit zijn jaszak een flesje en een zilverkleurig doosje tevoorschijn. Mijn grootvader, die niet scheen te begrijpen wat er gebeurde, had nog altijd zijn pet op, maar die werd hem nu zonder omhaal van het hoofd gerukt. De aalmoezenier begon heiligen te aanroepen, terwijl hij de stervende overvloedig zalfde met olie. Juist op het moment dat het ‘In de Naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest’ weerklonk, waarop het onvermijdelijke ‘Amen’ moest volgen, draaide grootvader zich met een achterdochtige blik naar de wachtende aalmoezenier en zei met een zwakke stem:

‘Wablieft?’

En daarna wilde hij weten waar zijn klak gebleven was.

De aalmoezenier schrok zichtbaar, keek ons enkele ogenblikken verbaasd aan en zei toen:

‘Wat vraagt hij nu? Ik geloof dat ik hem verkeerd heb verstaan.’

‘Zijn klak,’ zei ik, ‘die hij daarjuist nog op zijn hoofd had.’

‘Seffens, hij moet nog eerst te communie gaan.’

Onder het prevelen van de geijkte woorden, haalde de aalmoezenier een hostie uit het zilveren doosje en hield ze vlak voor de mond van mijn grootvader. Toen die geen aanstalten maakte om toe te happen, duwde hij het witte schijfje met zachte aandrang tussen de lippen van de zieke. Grootvader begon opeens gulzige slikbewegingen te maken en wees naar het tafeltje naast het bed. De aalmoezenier keek ons opnieuw vragend en ook een beetje geërgerd aan.

‘Drinken,’ zei mijn moeder, ‘vader wil drinken, zijn lippen zijn droog van de koorts.’

‘Eerst de communie, dán drinken’, klonk het afgemeten antwoord en voor de tweede keer tikte het lichaam van Christus ongeduldig tegen het gebit van mijn grootvader dat koppig gesloten bleef.

Het was alleen uit eerbied voor mijn katholieke familie dat ik die aasgier die ongevraagd aan het bed van de stervende was neergestreken niet aan de deur heb gesmeten, ik heb hem slechts weggeduwd om mijn grootvader de beker aan te reiken die hij had gevraagd. Neemt en drinkt, dacht ik, en daarna heb ik hem met een plechtig gebaar zijn klak gegeven, die hij dadelijk weer opzette. Ik herinnerde mij de tijd waarin zowat heel mijn familie zich van mij had afgekeerd omdat ik met een toen nog getrouwde vrouw wilde gaan samenwonen. Maandenlang was ik thuis niet meer welkom, behalve bij mijn grootouders, die zelfs toelieten dat ik met mijn vriendin in het geheim bij hen overnachtte.

‘Maar zorg er wel voor dat ge hier of daar niks verdachts achterlaat, hé,’ zei mijn grootvader, vóór we 's morgens weer de deur uitgingen, ‘want als ze het te weten komen, zal 't er nogal tegenzitten, denk ik.’

De aalmoezenier gaf zich echter nog niet gewonnen. Hij liet de zieke verder ongemoeid, maar begon nu hosties rond te delen aan iedereen in de kamer. Eerst kwam mijn grootmoeder, die in haar rolstoel naast het bed zat, aan de beurt, dan mijn ouders en mijn zus. Toen kwam hij in mijn richting. Ik wachtte tot hij vóór mij stond en zijn hand aarzelend naar mijn gezicht bracht. En terwijl ik hem vlak in de ogen keek, heb ik alleen maar heel traag neen geschud. Nadat ook mijn vriendin had geweigerd, heeft hij zonder nog een woord te spreken de kamer verlaten.

Mijn grootvader, die nog altijd half rechtop in bed zat, leek iets te willen zeggen. Hij maakte gebaren waar niemand iets van begreep en zijn mond ging open en dicht zonder geluid voort te brengen. Geen veertig kilo woog hij meer, een levend geraamte dat niet langer voedsel verdroeg. Toen kwamen, zwak en hees, de woorden die op één na zijn laatste zouden worden:

[p. 330]

‘Het gaat niet meer...’

Mijn moeder sprong op van haar stoel, ging naast hem op het bed zitten en nam zijn bevende hand strelend in de hare. Maar hij herhaalde dat het niet meer ging, en het klonk veeleer als een verontschuldiging dan als een klacht. En nog eens:

‘Het gaat niet meer...’

Daarna gleed hij weg in een rusteloze slaap en vulde de kamer zich met het gereutel van zijn ademhaling en het onophoudelijke geknars van dat vervloekte gebit.

We spraken af elkaar af te lossen, want niemand kon voorspellen hoelang hij daar zo nog zou moeten liggen.

‘'t Kan vandaag afgelopen zijn,’ zei een verpleegster, ‘maar er zijn er ook die het een week of nog langer volhouden.’

Mijn ouders en zuster namen de dag voor hun rekening, ik zou de nacht nemen.

Toen ik 's avonds tegen een uur of tien arriveerde, was er weinig of niets veranderd. Ik had een boek en een leeslampje meegebracht, maar door die klapperende tanden kwam er van lezen niet veel in huis. Soms hield het geluid plotseling op, zijn mond viel open en heel langzaam schoof zijn gebit naar beneden, zodat zijn ingevallen gezicht de grijns van een doodskop kreeg. Zijn gesloten ogen hadden zich zo ver in hun kassen teruggetrokken dat ze, in de schemering van het lampje, nog slechts twee donkere gaten waren. Meer dan eens dacht ik dat dit het einde was en voelde zelfs iets van een opluchting, maar telkens keerde dat koppige restje leven met een schok in hem terug en kwam die graatmagere borstkas weer in beweging. Op en neer, op en neer. Als een piepende, versleten blaasbalg die alleen nog maar uit gewoonte aan de gang bleef.

‘'t Is een taaie,’ zei een verpleger die af en toe kwam kijken of ik niets nodig had, ‘hij vecht hard tegen.’

En dat bleef hij tot 's morgens doen en ook de hele verdere dag, en toen het opnieuw donker werd, ging dat gehijg nog altijd door. Een rochelend, zuigend geluid bij het inademen, een amper hoorbare zucht wanneer dat beetje lucht weer naar buiten werd geperst. Ik was 's middags een paar uur gaan rusten, maar in die korte tijd was zijn gezicht onherkenbaar veranderd. Zijn wangen kleefden tegen elkaar en zijn mond was niet meer dan een dunne, smalle spleet. Pas toen drong het tot mij door dat er iets ontbrak. Het tandengeknars. Op het tafeltje naast zijn bed stond een groot glas water en daarin lag zijn gebit, dat nu opeens veel te groot leek, als de kaak van een of ander uitgestorven wezen.

In de kamer hing een bedorven geur en toen ik mij over de stervende heen boog, merkte ik waar die vandaan kwam. De lucht die hij uitblies, leek uit een vochtige, beschimmelde kelder op te stijgen en toen ik zijn voorhoofd aanraakte, voelde ik hoe kil en klam dat was.

‘Ga maar terug naar huis,’ zei mijn zus, ‘ik blijf vannacht wel hier.’

Maar op een bijna bijgelovige manier had ik het gevoel dat ik dat niet mocht doen.

‘Ik blijf ook,’ zei ik en zwijgend gingen we zitten, ieder aan een kant van het bed, wachtend op wat komen moest.

Eigenlijk verlangde ik ernaar dat het nu vlug zou gebeuren en tegelijkertijd schaamde ik mij voor die gedachte omdat ze zo hardvochtig leek. Maar dat uitgemergelde, reutelende lijf dat zich maar blééf vastklampen aan het leven, was niet langer mijn grootvader, had zelfs niets menselijks meer. Zijn hartslag was nog maar amper te voelen en zijn voeten waren al helemaal koud. Nog nooit had ik iemand zien doodgaan en ik vroeg mij af hoe het zou zijn. Ik wilde dat dit nodeloze lijden ophield en soms, als het hijgen en rochelen weer eens onverdraaglijk werd, voelde ik een vreemde woede in mij opkomen. In stilte schreeuwde ik hem toe dat hij er eindelijk mee moest ophouden, dat het ver-

[p. 331]

domme genoeg was geweest, dat hij ons nog gek ging maken met zijn onuitputtelijke levensdrang. Al jaren geleden was hij gestopt met leven, had hij zich afgeschermd van alles en iedereen, met zijn zakdoeken en zonnebrillen, en nu het einde nabij was, kon hij geen afscheid nemen. Maar het volgende ogenblik zat ik weer met zijn magere hand in de mijne en smeekte hem zwijgend om vol te houden, om het vooral niet zonder slag of stoot op te geven. Zinloos, alles even zinloos.

Rond middernacht kwam er verandering in zijn toestand en werd hij onrustig. De verpleger gaf hem een kalmerende injectie, maar die scheen de omgekeerde uitwerking te hebben.

‘Zijn benen zijn ook al koud aan het worden,’ zei hij, ‘dit zou wel eens zijn laatste strijd kunnen zijn, bel gerust als er iets gebeurt.’

Mijn grootvader was ooit met zijn motor uit de bocht gevlogen en tegen een muur terechtgekomen. De middelvinger van zijn linkerhand was op een tweetal plaatsen gebroken, maar terwijl hij in het ziekenhuis op de eerste hulp zat te wachten, kreeg hij opeens schrik en ging er ijlings vandoor. Zijn vinger is vanzelf weer aaneengegroeid, maar stond daarna zo scheef alsof hij precies in het midden in tweeën was geknakt. En het was die hand die nu vanonder de deken te voorschijn kwam en als een benige klauw om zich heen sloeg, om iets of iemand op een afstand te houden, leek het wel.

‘Wat doet hij nu?’ zei mijn zus, maar vóór ik iets kon antwoorden, zagen we dat hij steeds heftiger met zijn hoofd heen en weer begon te schudden, terwijl hij blijkbaar alle moeite deed om iets te zeggen. Ik greep zijn arm vast, maar schrok van de kracht die ik daarin voelde.

‘Het is of er aan hem wordt getrokken’, zei ik, zonder precies te weten wat ik bedoelde.

Zijn ogen waren nu open en hij keek - met een panische angst - naar iets wat zich achter ons in de donkerste hoek van de kamer moest bevinden, maar licht durfden we niet aan te doen, uit schrik dat het hem zou verblinden.

Eerst klonk het als een langgerekt gekreun dat eindigde in een doffe zucht, maar toen meende ik een n te horen en daarna een hortende e.

‘'t Is alsof hij neen zegt’, fluisterde mijn zus ongelovig, en dat was ook wat ik dacht te verstaan. Nee, nee, nee, tientallen keren achter elkaar, alsmaar duidelijker, terwijl nu niet alleen zijn hand, maar heel zijn lichaam zich verzette tegen het geweld dat hem in een draaikolk trachtte mee te sleuren.

Van het ene op het andere moment ging de storm liggen en leek het of zijn uitgeputte spieren zich allemaal tegelijk ontspanden.

‘Eindelijk,’ zei mijn zus, ‘het spuitje begint te werken’, terwijl zij aanstalten maakte om weer te gaan zitten.

Nog een paar keer ging zijn borstkas vluchtig op en neer - toen vlijde, bijna onmerkbaar, de dood zich behaaglijk neer in de zachte kussens van het ziekenhuisbed. Het was precies twee minuten na halfeen. Grootvader haalde nog even zijn schouders op, alsof het hem allemaal niet meer kon schelen, en stak toen traag een blauwe, opgezwollen tong uit. Ongetwijfeld naar dat monster dat hem daarstraks vanuit die donkere hoek in de kamer had staan wenken.

Geen zacht licht is het dat uitnodigend glimt aan het einde van een lange tunnel, geen weldoende warmte die je liefdevol omgeeft, maar een kille, lelijke, angstaanjagende grijns die je brutaal aanstaart en dan verstart.

‘Zal ik de verpleger dan nu maar roepen?’ vroeg mijn zus met een onzekere stem.

‘Wacht nog even’, heb ik gezegd.

En met z'n tweeën zijn we opnieuw gaan zitten, ieder aan een kant van het bed.