Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 103]

August Hans den Boef
Kroniek
John Berger en de eenzame boer in de metropool

John Berger, Het varken aarde. De Bezige Bij, Amsterdam, 1990, 750 BF.
John Berger, Ver weg in Europa. De Bezige Bij, Amsterdam, 1989, 730 BF.
John Berger, Sering en vlag. De Bezige Bij, Amsterdam, 1991, 650 BF.
Vertaling Sjaak Commandeur.

The name of the city changes. It is all cities, overlaying one another and becoming a city that exists nowhere but which continually transmits promises.
John Berger, A Seventh Man, 1975.

De Britse cultuurfilosoof John Berger genoot in de jaren zeventig enige populariteit in ons taalgebied. Ook Nederlandstalige critici bewonderden de bijzondere roman G., het meesterwerk waarmee Berger in 1972 onder meer de Booker-Prize won, en zijn tv-serie Anders zien werd met interesse gevolgd. Op grond van dit programma noemde een Nederlands weekblad hem onlangs snierend een ‘marxistische kunstpaus’. Een even onzinnige kwalificatie als ‘vegetarisch slachter’.

In ieder geval trok Berger zich met zijn gezin terug in een Frans bergdorpje en hoorden we niet zo vaak meer van hem. De filmliefhebbers kennen Berger als scenarioschrijver voor regisseurs als Alain Tanner, er werden wat boekjes over beeldende kunst van hem vertaald en in tijdschriften verscheen af en toe een essay of een verhaal. Daar bleef het bij.

Niet dat John Berger intussen stilzat. Vanaf halverwege de jaren zeventig werkte hij aan een groot prozaproject waarin hij de ontwikkeling van het boerenleven van plattelandsmaatschappij tot metropool wou beschrijven. Dit project ‘Into our labors’ / ‘De vrucht van hun arbeid’ - zou uit drie boeken bestaan, zo kondigde Berger in 1979 aan toen het eerste deel, Pig Earth, verscheen.

Acht jaar later kwam het tweede uit: Once in Europa. En in tegenstelling tot politici houden schrijvers zich vaak wel aan hun beloften, want vorig jaar voltooide Berger ‘De vrucht van hun arbeid’ met Lilac and Flag. De trilogie is intussen ook voorbeeldig in het Nederlands vertaald, door Sjaak Commandeur: Het varken aarde, Ver weg in Europa en Sering en vlag.

Eigenlijk hoort bij het project ook het boek Een zevende man (1975) dat Berger met de fotograaf Jean Mohr maakte (de samenwerking met de Zwitser Mohr, die net als hij begon als schilder, dateert al uit de jaren zestig). Weliswaar ligt de nadruk in dit boek bij de foto's, maar er staan ook essayistische, verhalende en poëtische passages in. Berger meent dat de foto's hun eigen verhaal vertellen, zoals de titel van Another way of telling (1982) expliciet aangeeft, een andere coproduktie die verwant is aan het project. Maar de foto's van Mohr vertellen op een andere manier toch weer hetzelfde verhaal als Bergers teksten, van de gastarbeiders die uit het zuiden en het oosten zijn gekomen om in de rijke industrielanden wat geld te verdienen en

[p. 104]

vervolgens terug te keren naar de plaats waar ze zijn geboren.

Daarom heeft het bijbelcitaat waaraan Berger de titel van zijn project ontleende (‘anderen hebben geplukt en gij hebt de vrucht van hun arbeid geplukt’, Johannes 4: 38), niet alleen betrekking op de uitbuiting van de kleine boeren op het Europese platteland, maar ook op de gastarbeiders.

Het varken aarde

Het eerste deel van ‘De vrucht van hun arbeid’ is gesitueerd in het gebied waar Berger zelf al jaren woont. Een bergdorp in de Haut-Savoye, niet ver van de Zwitserse grens. Volgens de schrijver speelt dit deel zich af tegen de achtergronden van het traditionele dorpsleven. Ver weg in Europa noemt hij een bundel liefdesverhalen die zich ontwikkelen tijdens de verdwijning van die tradities. Het derde deel zou gaan over de plattelanders die wegtrekken en zich voorgoed vestigen in de metropool.

Naar de opbouw van de tekst is Het varken aarde verwant aan Een zevende man, eveneens een mengvorm van essay, verhaal en poëzie. De eerste verhalen schilderen tafereeltjes uit het dagelijkse leven van de dorpelingen, weliswaar met een bekwaam penseel, maar tafereeltjes. In het zesde verhaal ontwikkelt Berger iets als een plot. Een boer heeft zo'n grote hoeveelheid illegale brandewijn gestookt dat de inspectie hem betrapt. Na de inspecteur een nachtlang te hebben opgesloten, weigert de boer de boete te betalen en laat hij zich naar de gevangenis voeren. Een houding die overigens tegelijk zijn weigering symboliseert om op moderne landbouwmethoden over te gaan.

Zeer bijzonder is de fikse novelle waarmee het boek besluit, ‘De drie levens van Lucie Cabrol’. Het is de geschiedenis van een door iedereen bespot, dwergachtig boerenmeisje, ‘la Cocadrille’, dat decennia lang een man in haar ban weet te houden, zelfs na haar dood.

De bijnaam van Lucie Cabrol verwijst naar de lokale folklore: ‘Een cocadrille komt uit het ei van een haan dat is uitgebroed in een mestvaalt. Zo gauw hij uit het ei is, verstopt hij zich op de gekste plaatsen. (...) Het gif waarmee hij doodt, komt uit zijn ogen en verplaatst zich via zijn blik.’

Het onaanzienlijke wezentje Lucie Cabrol met haar doordringende ogen symboliseert als geen ander de boerensamenleving. Lucie blijkt namelijk een ongelofelijk talent voor overleven te hebben: taai, geduldig en op haar manier sluw. Na de dood van haar ouders is ze door haar broers uit het huis gezet, maar blijkt ze in staat voor zichzelf te zorgen. Op latere leeftijd schijnt ze een flinke som geld bij elkaar te hebben gekregen door wilde vruchten te plukken en die in een stad over de grens van de hand te doen.

Haar eigenschappen komen van pas in de liefde die la Cocadrille koestert voor de verteller. Ze wist hem als jongeman te verleiden en voor hij vertrok om te emigreren, zei ze hem terug te komen voor hij sterft. Dat doet de verteller inderdaad, hij is weduwnaar en erg veel geld heeft hij aan zijn decennialange verblijf in Canada en Argentinië niet overgehouden. Lucie probeert met een verwijzing naar haar spaarcentjes de oude weduwnaar zo ver te krijgen dat hij met haar trouwt. Voor hij een beslissing heeft genomen, wordt ze vermoord. Het gerucht over haar geld werd haar noodlottig.

Het verhaal is dan echter nog niet afgelopen, na haar dood hoort de verteller Lucie praten en vanaf dat moment voert hij hele gesprekken met haar. Een eenzame oude man, die in de barre natuur met zijn dode geliefde converseert, dat geeft Het varken aarde een ontroerend slot.

Hierna komt het uitleidende proza, dat

[p. 105]

in 1979 al een beetje oudbakken marxistisch-structuralistisch aandeed, wel als een kouwe douche. Dit in tegenstelling intelligent betoog zijn positie in het dorpje afbakent.

Literatuur ‘dateert’ kennelijk minder snel dan essayistisch proza. De stijl van de verhalen heeft namelijk niet onder de twaalf jaar geleden: Het varken aarde is opgebouwd uit zorgvuldige en compact geformuleerde dialogen, zowel van de boeren als van de verteller zelf, waar Berger met minimale middelen spanning in zijn betoog weet te krijgen.

Die stijl past bij het boerenleven zoals Berger het beschrijft: hard, nuchter, laconiek, melancholiek, geïsoleerd, wantrouwend. De boeren leveren een voortdurende strijd om het bestaan: tegen de natuur, tegen de autoriteiten en uiteindelijk soms tegen zichzelf. Een bestaan, zoals dat ook onvergetelijk is vastgelegd op de foto's uit Another way of telling.

Ver weg in Europa

De vijf verhalen uit Ver weg in Europa ontlopen elkaar in lengte weinig en zijn thematisch sterk met elkaar verbonden door het motief van de ongelukkige liefde. Ze sluiten dan ook niet toevallig aan bij ‘De drie levens van Lucie Cabrol’. Het belangrijkste verschil met Het varken aarde is echter dat de hoofdpersonen na de tweede wereldoorlog zijn opgegroeid en gewend zijn aan technologie en moderne media. Eenzaam temidden van een verdwijnende cultuur.

Het lijkt wat saai en oninteressant, het wegkwijnende leven in een Frans bergdorpje. Echter gaat het Berger niet om grappige of ontroerende anekdotes (die hij overigens niet uit de weg gaat). Hij wil aan de hand van individuele mensen bekijken hoe zo'n dorpsgemeenschap het verdwijnen van de tradities verwerkt.

Grote veranderingen worden in Ver weg in Europa soms binnen één verhaal zichtbaar. Zo is er een bergweide waar aan het eind van de jaren zestig nog zoveel koeien grazen, dat de boeren onderling een rooster moeten afspreken. Een decennium later hebben twee kuddes het hele gebied voor zich alleen. Zo'n mededeling doet Berger tussen de regels door - het verhaal gaat over een oude herder die een onmogelijke liefde voor een meisje koestert en van ellende zijn liefde aan de berg verklaart. Het zijn juist deze observaties die de sfeer van zijn verhalen bepalen.

Een ander voorbeeld is Félix, de hoofdpersoon uit het beginverhaal ‘De accordeonist’ (er staat een foto in Another way of telling die wel heel sterk aan hem doet denken), een man die na de dood van zijn moeder alleen op de boerderij achterblijft. Af en toe speelt hij wat accordeon op bruiloften. Trouwen zit er voor hemzelf niet in: de bergdorpen raken ontvolkt en hij is te verlegen om een meisje uit de stad te zoeken.

In alle opzichten zijn tegendeel lijkt Boris, de hoofdfiguur uit het volgende verhaal. Een reusachtig sterke kerel, extravert en door niets te stuiten in zijn pogingen om de vrouw te veroveren op wie hij zijn zinnen heeft gezet. Met de meest extravagante cadeaus, tot een huis toe, probeert hij haar zover te krijgen dat zij haar man verlaat en met hem een nieuw leven begint. Ze weigert, Boris verwaarloost zijn dieren en zichzelf tot hij uiteindelijk sterft. De vrouw was een sexy dame uit de stad, die Boris slechts aan het lijntje hield vanwege zijn kostbare geschenken.

Volgens Berger heeft de vereenzaming van Boris en Félix niet alleen maar met hun toevallige omstandigheden en karakter te maken, zij illustreren wat er gebeurt als een levendige, hechte boerensamenleving uit elkaar valt.

Berger illustreert dit proces niet louter met sombere verhalen. ‘Speel wat voor me’ beschrijft de romance tussen een Noorditaliaanse boer en een meisje uit de fabrieksstad Mestre die beiden een

[p. 106]

dagje in Venetië doorbrengen. In 1990 heeft Berger dit verhaal op een unieke wijze verwerkt tot de film Play me something. Beelden in kleuren van het Venetië van 1990, van de locaties die in het verhaal een rol spelen, worden af en toe onderbroken door flitsen zwart-witfoto's van de personages. Deze flitsen duren steeds langer, tot we uiteindelijk kunnen genieten van bijna verliefde stills van de hand van - uiteraard - fotograaf Jean Mohr. Het verhaal wordt overigens mondeling verteld door Berger zelf, in een contrasterende omgeving. Hij bevindt zich namelijk in de wachtkamer van een vliegveld op het Schotse eilandje Barra en allerlei passages in het verhaal leiden tot reacties bij zijn publiek. Aan het eind van de film lost Berger letterlijk in het niets op: gevoel voor drama is deze ijdele man nooit vreemd geweest.

Om terug te keren bij de bundel: ook de stijl van Ver weg in Europa is zeer adequaat, met veel typerende dialogen en monologen en een beschrijving van personages en omgeving die voldoende literair is om het geheel boven het niveau van de streekroman te verheffen. Eén uitzondering en dat is het titelverhaal. Het is een soort ‘biecht’ van een moeder aan haar kind en haar opgewonden taaltje stoort het levensverhaal dat zij vertelt nogal. Extra jammer omdat Berger het gegeven - de liefde tussen een meisje uit het dorp en een gastarbeider die stierf voor hun kind geboren werd - zeer boeiend uitwerkt, met name in de ontwikkeling die de vrouw de jaren daarna doormaakt. Bovendien wijst hij met het thema van de migrant die slechts een hokje in een barak tot zijn woning mag rekenen vooruit naar het slotdeel van de trilogie.

Maar de stijl van het verhaal detoneert. De wereld van Ver weg in Europa heeft immers weinig te maken met die van de ‘vrouwelijke schriftuur’. Veel meer met de kille wereld die op het Nederlandse omslag van de bundel is gefotografeerd, uit Alain Tanners film Messidor: een platteland zonder veiligheid of geborgenheid, zonder arcadische rust.

Sering en vlag

Voor een aantal personages in Sering en vlag is het platteland wel degelijk een plaats van arcadische rust en geborgenheid. Dat heeft een aantal oorzaken. Het platteland speelt een grote rol in hun dromen, als een tegenbeeld van de metropool, als de plaats waarnaar ze ooit willen terugkeren. Dezelfde droom die sommige gastarbeiders in Een zevende man koesterden en het derde deel van dat boek heette daarom ‘Terugkeer’, Die is in Sering en vlag inmiddels onmogelijk. De roman speelt dan ook niet in onze tijd, maar in een nabij moment uit de eenentwintigste eeuw.

De boeren en hun nakomelingen zullen dan voor altijd aan de grote steden gekluisterd zijn en dromen van een platteland dat met de werkelijkheid niets te maken heeft.

Aanvankelijk lijkt Sering en vlag nog geen anti-utopie maar een liefdesgeschiedenis, net als de verhalen uit het vorige deel van de trilogie. De titel verwijst naar de bijnamen van de twee hoofdpersonen: Soekoes, de zoon van een boer uit het bergdorp, krijgt Zjoezja lief, een meisje dat in een krottenwijk woont (‘de Rattenheuvel’). De liefde van vlag en sering bloeit op een vuilnisbelt. Want anders dan de minnaar van La Cocadrille - ooit een rijke bareigenaar in Buenos Aires - zijn deze migranten arm. Het paar bevindt zich aan de zelfkant van een metropool die Troje heet, geen bestaande stad, eerder een optelsom van allerlei stadswijken (waarmee Berger het onderling verwisselbare van wereldsteden symboliseert): Boedapest, Alexanderplatz, Sankt-Pauli, San Isidro, Swansea, Las Vegas, Escorial. Die verwisselbaarheid blijkt ook uit de namen van de personages: Pasqua, Hector Fan Wi, Moerad, Wislawa, Rafaelo, Yannis. Niet

[p. 107]

helemaal duidelijk is waarom Berger zijn personage Soekoes regelmatig in een woordenboek laat lezen en op sommige momenten de etymologie van woorden laat noemen. Om de uiteindelijke verbondenheid van de verschillende migrantenculturen te benadrukken?

Ondanks de Europese sfeer doet de metropool derde-wereldachtig aan, vanwege de enorme verschillen tussen een rijke bovenlaag en de arme meerderheid van de Trojanen, waarbij een harde politie schaamteloos de belangen van de rijken behartigt.

Hoe brengt John Berger zijn antiutopie in verband met de twee vorige boeken? Hij doet dit via de verteller, een oude boerenvrouw, een baker (de ondertitel van het boek luidt Bakerpraat over een stad). Zij herinnert zich de anekdotes over de mensen in het dorp (als La Cocadrille en Boris) en zij ziet de geschiedenis van de twee hoofdfiguren voor zich afspelen. Net als de liefdesgeschiedenissen in Ver weg in Europa loopt die van Soekoes en Zjoezja slecht af.

Soekoes is iemand die aanvankelijk nog probeert met reguliere arbeid aan de kost te komen en hij wil ooit terug naar het bergland van zijn vader. Maar na een vechtpartij met zijn voorman wordt hij werkloos en probeert hij via allerlei vormen van kleine criminaliteit aan de kost te komen. Zjoezja, analfabeet, had van meet af aan minder scrupules: haar broer handelt in drugs en zelf verdient zij haar brood in een peep-show. Als Soekoes dat ontdekt, gaat hij letterlijk ten onder aan jaloezie.

Na de dood van Soekoes neemt Sering en vlag een merkwaardige wending, vergelijkbaar met die in ‘De drie levens van Lucie Cabrol’. Soekoes blijkt zich te bevinden op een weelderig cruise-schip dat de overledenen van de stad wegvoert, zoals de boot van Charon dat deed bij de oude Grieken. Het schip vaart echter niet naar de onderwereld: de bestemming is het bergland waarnaar Soekoes in zijn dromen zo hevig had verlangd. Vergeefs heeft hij echter op het schip gezocht naar de dode Zjoezja: het kind van de stad overleeft nu eenmaal, altijd en eeuwig.

Dit hoofdstuk is het fraaiste en meest lyrische deel van de roman (paradoxaal genoeg lyrischer dan de elf sobere en gecondenseerde gedichten die Berger door de trilogie heeft gestrooid). Het maakt dat je soms cliché-achtige beschrijvingen van de stadsbewoners vergeet (zoals de vaardige kraanmachinist die wel sterk doet denken aan een bekende tv-spot over theedrinken).

Met Sering en vlag is de cirkel gesloten die Berger via Een zevende man begon: de beschrijving van het bestaan van de kleine boeren die uit de periferie van Europa in de grote steden belandden. Maar de manier waarop hij zijn project heeft afgesloten is al met al verrassend. Vanwege de ontwikkeling die Berger in de trilogie laat zien: van de korte, realistische verhaaltjes waarmee Het varken aarde begon naar een toekomstroman die magische elementen bevat.