Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 57]

Wam de Moor
Plaats en emotie
Een toelichting bij een reeks gesprekken

Tijd is niets/Plaats is alles
Remco Campert

Ik heb iets met monumenten en ik weet ook hoe dat gekomen is. Als jongen was ik een tijdlang bij de welpen. Elke zaterdagmiddag om 2 uur verzamelden we in het hordehol achter het patronaatsgebouw. Dan kregen wij te horen wat Akela en de andere leidsters voor programma in petto hadden. Akela was een bijzondere vrouw, sportief, mooi en moederlijk tegelijk en aangezien wij met haar dweepten, deden wij alles wat zij vroeg. En zo was geen mars naar het Jonkerbos of de Boterberg in Berg en Dal ons te veel. Wij zongen dan liedjes, waaronder het door een getalenteerde vaandrig van de verkenners vervaardigde clublied het meest herhaald werd: ‘Want of het dondert, bliksemt, hagelt, sneeuwt of regent dat het giet, Sint Joris deert het niet, Sint Joris deert het niet.’ Nee, inderdaad. We gingen altijd en het moest wel tien graden onder nul zijn of pijpestelen regenen, wilden we ons ophouden in de houten keet waar in de vier hoeken de zogenaamde nesten waren gebouwd. Dan werden er kimspelen gedaan of las een der leiders voor uit het Jungleboek van Kipling, Baloe kon het heel goed, maar Akela was beter: die had dat hele Jungleboek niet nodig, die vertelde uit haar hoofd.

Deze keer, 17 September, ging het in mars naar de Waalbrug. ‘Kijk,’ wees zij ons, ‘onder die pijler heeft Jan van Hooff, met gevaar voor eigen leven, dat gevaarlijke goedje van de Duitsers onschadelijk gemaakt en daarom is, toen de bevrijders kwamen en de Betuwe in wilden trekken, de brug niet in de lucht gevlogen.’ En ze vestigde onze aandacht op een plaquette in een van de inhammen bij de stoep, met zware granieten borstwering, waarop de naam van de jonge en moedige redder van de Waalbrug werd vereeuwigd. Stil van ontzag keken we ernaar en bewonderden die jongen, zoveel ouder dan wij, maar toch... waarom zouden wij niet eens, ooit...?

Op dat moment, 17 September, vijfenveertig jaar geleden, besefte ik nog onuitgesproken dat er geschiedenis is die zich in een beeld laat vastleggen en dat dit beeld onlosmakelijk verbonden is met een plek. En nog altijd als ik nu, op weg naar een kwekerij in Lent, voorbij die inham fiets, kijk ik even, en voel ik weer die mengeling van bewondering voor moed en vrees voor wat had kunnen komen. En het verbindt zich met andere beelden van bewondering en vrees: de witte kelder in het ouderlijk huis, waar de weckflessen op drie planken boven elkaar staan en de keulse potten in een vochtige kelderhoek, en ik zit daar alleen, want de anderen zijn de straat op, omdat het luchtalarm is opgeheven en toch hoor ik de vliegtuigen in de lucht, ik zie de condensstrepen van de eskaders richting Mofrika en de arabesken van de spitfires en messerschmitts die elkaar niet kunnen loslaten, en ik wil kijken, ik ben geboeid door dat lijnenspel, maar ik ben bang als de pest en ik duik onder, ik zit daar weer alleen, want de anderen zijn de straat op. Ik ben geen

[p. 58]

Jan van Hooff, integendeel, ik ben een bangeschijter.

Het verbindt zich met het ogenblik waarop ik in het zwembad voor de eerste maal in mijn leven zal duiken vanaf de verende lage springplank. Alles geprobeerd vantevoren, vanaf het trapje aan het water gewend, van de kant af gesprongen, maar nu, voor het eerst, zal er lucht zijn, houvastloosheid, tussen mijn voeten en de materie. Dat moment. Tussen vrees en moed. Altijd weer. Talloze ogenblikken in het bestaan, van school tot baan, van het afhankelijke begin tot het zogenaamd zelfverzekerde leiding geven en oordelen vellen.

En dat is nog maar één gevoel. We hebben er zoveel meer. Maar altijd was er het besef van: wat ik doe is aan een plaats gebonden. Ik kan het mij alleen herinneren als ik weet waar het was. Ik kan het alleen opnieuw beleven wanneer ik het water weer raak, gras en dennenaalden ruik, stenen en staal voel. Dichter-prozaschrijver H.C. ten Berge zegt het zo: ‘Er is geen tijdsverloop zonder plaats en bewustzijn.’ Precies, zo zie ik het. En hij gaat verder: ‘Eens, toentertijd, in de toekomst betekenen niets op zichzelf. (...) Plaats geeft wel vaste grond onder de voeten. Een plaats waar je bent, waar je was, verbindt een persoonlijk feit met een onpersoonlijk en meer objektief gegeven: de binnenwereld wordt verbonden met een buitenwereld die door iedereen in beginsel geduld, bereikt of begrepen kan worden.’ (De beren van Churchill, Amsterdam, 1978, p. 5)

Er zijn publieke monumenten die de verbinding laten zien tussen feit en emotie. De Dokwerker van Mari Andriessen, ter herdenking van de Februaristaking, staat precies daar waar tijdens de Duitse bezetting voor het eerst massaal werd geprotesteerd tegen de jodenvervolging, voor het eerst niet alleen in Nederland, maar in heel Europa. Dat de emotie die het beeld moest uitdrukken alles heeft te maken met ‘het verzet’, blijkt onder meer uit het feit dat in de latere jaren de Dokwerker ook het verzet tegen anderen dan de nazi's symboliseerde: van Griekse kolonels en Pinochet in Chili tot het Amsterdamse stadsbestuur toe. ‘Verwoeste stad’ van Zadkine zal altijd herinneren aan het bombardement op Rotterdam. Op de plaats waar alles werd platgegooid. Het beeld van Willem Reijers op de Afsluitdijk, die grote geopende hand van steen en de duif ervoor, staat precies daar waar een groep verzetsstrijders werd gefusilleerd. De man met de gescheurde vlag van Marius van Beek die van de Waalbrug loopt in de richting van de stad blijkt een monument dat ook nog eens onze eigen tijd weerspiegelt: zoveel keren al zagen we op het medium dat niet eens bestond toen Van Beek zijn beeld maakte, mensen die bevrijd zwaaien met een vlag waaruit het gehate symbool van decennia onderdrukking is gereten. En alleraangrijpendst is daar het stuk spoorlijn in Westerbork dat als het ware resteert van de gruwelijke herinneringen aan de transporten naar de concentratiekampen.

Er zijn ook persoonlijke monumenten, waarin tijd en plaats zich met elkaar verenigen: gedichten, romans, toneelstukken, literatuur, schilderijen, prenten, beeldende kunst. Ze doen geen poging een volk een stem te geven, ze zijn de uitdrukking van wat één man of vrouw in dit leven bezig heeft gehouden.

Daarover gaat deze reeks monologen.

Uit de emotie die hierboven is beschreven ontstond het idee om een aantal scheppende kunstenaars te vragen naar het verband waar Ten Berge over schreef. Hoe eigen zijn plekken geworden waarop wij ons eens, ooit bevonden? Hoe is de relatie tussen plaats en gebeurtenis, tussen gebeurtenis en beleving van de plek waar het gebeurde? Tot goed begrip: het gaat om het verschil tussen vakantiekiekje en document humain. Die kiekjes interesseerden ons

[p. 59]

niet. Wel was belangrijk wat plekken en plaatsen - er lijkt een subtiel verschil - waarnaar in de gedichten of verhalen van de schrijvers wordt verwezen in emotionele zin voor hen betekenden. Men zou ons werk vingeroefeningen voor een biografisch onderzoek kunnen noemen, meer dan analyse van literair of beeldend werk. Maar we denken dat ook kennis omtrent het werk zelf bij een dergelijke belichting gebaat is.

Wij waren overal welkom en werden als zodanig bejegend. Wij hopen dat de lezer van de zes interviews net als wij iets gaat zien van het vaak dwingende verband tussen plek en emotie, dat door de een, bij voorbeeld Jan Siebelink, volmondig wordt erkend, door de ander, met name Frans Kusters, totaal wordt afgewezen. Wij hebben niets gedaan om deze tegenstelling weg te werken, integendeel, wij hebben haar als vanzelfsprekend bij zoveel verschil in de beleving van de werkelijkheid bij onze weergave van de gesprekken geaccentueerd.

Waar we met de neus op gedrukt werden was de grote zorg en behoedzaamheid die schrijvers en kunstenaars aan de dag leggen bij hun verkenning van de werkelijkheid. Zij betreden de plek - het landschap van hun herinnering of het landschap rondom hen - met de grootst mogelijke aarzeling. Ze ervaren, zoals graficus Paulien Wittenrood, hun ontmoeting met de plek van hun voorkeur als een krachtmeting, die zich in fasen afspeelt, of hebben de behoefte er eerst tot tien keer toe in te vertoeven onder wisselende omstandigheden. Ze blijven, als Jeroen Brouwers en Frans Kusters, vastgenageld aan die ene plek vanwaar zij het lot van henzelf toetsen aan dat van de wereld. Of ze trekken, zoals Willem van Toorn en H.C. ten Berge, rond door de landschappen die zich aan hen voordoen en bezien de werkelijkheid vanuit een zeer verschillend standpunt, maar met eenzelfde zorg voor de natuurlijke staat der dingen. De ervaring die Ten Berge beschrijft omtrent de betekenis van de plek en de emotie is bij het uitwerken van de gesprekken die in deze jaargang zullen verschijnen, ook de onze gebleken: ‘de binnenwereld wordt verbonden met een buitenwereld die door iedereen in beginsel geduld, bereikt of begrepen kan worden’. En bovenal klinkt het besef door, dat de plek er nog zal zijn, wanneer geen van ons er nog vertoeven kan, tenzij ónder de aarde.

Steeds heb ik hier van ‘wij’ en ‘ons’ gesproken, omdat ik deze monologen niet hun definitieve vorm had kunnen geven zonder de interviewing door Henny van Boekel, Annemieke van Delft, Toine Heymans, José Hiel en Ingrid Koppelmans, allen net als ik afkomstig uit Nijmegen, Gelderland, Nederland, Europa.

28 januari 1992.