Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 137

[p. 31]

Rainer Maria Rilke
Het Leven van Maria
Vertaald en ingeleid door Jozef van Acker

De kleine bundel Das Marienleben van Rainer Maria Rilke, is in vele opzichten een merkwaardig werk. Het is geschreven in de maand januari van het jaar 1912, tijdens een verblijf van Rilke op het slot Duino, nabij Triëst aan de Adriatische zee en gepubliceerd in het jaar 1913. Daar, in Duino, ontstonden toen ook tegelijkertijd de eerste en de tweede van de zogeheten Duineser Elegien, die schijnbaar ver af staan van de kleine reeks gedichten die samen Das Marienleben uitmaken en teruggrijpen naar een thematiek en een vorm die door Rilke toen definitief verlaten scheen.

De Duineser Elegien (voltooid in 1922, samen met Die Sonette an Orpheus), staan aan het eindpunt van een evolutie van de dichter. Die vangt aan bij een jeugdpoëzie waarin symbolen uit de katholieke sfeer en bijbelse motieven een rol spelen, en gaat voort in een fase van onbestemd godsverlangen en wazige mystiek, uitgedrukt in de gebeden van Das Stunden-Buch. Ze bereikt een keerpunt in de Neue Gedichte, waar, onder vele andere, de bijbelse motieven terugkeren in een eigen Rilkeaanse interpretatie.

Voor Rilke behoorden de gedichten van Das Marienleben dan ook tot een voltooid verleden. In dat verleden had Rilke inderdaad Mariagedichten geschreven, ongetwijfeld onder de invloed van het katholieke geloof, waarin hij was opgegroeid. Bij Rilke is Maria als inspiratiebron aanvankelijk belangrijker dan de engel. Maar de gedichten van Das Marienleben zijn de laatste die Rilke aan de figuur van Maria heeft gewijd, terwijl van dan af de figuur van de engel steeds maar belangrijker wordt, om in de Duineser Elegien een essentiële betekenis te krijgen.

Dit toont aan dat Das Marienleben zich op een breuklijn in de ontwikkeling van de dichter bevindt. Die bundel is daarom niet zonder meer een teruggrijpen naar een voltooid verleden. De sfeer, de toon, uitdrukkingswijze en thema's staan ver af van de Mariagedichten uit het jeugdwerk en de gedichten zijn rijper en meer voldragen van inhoud. Uiterlijk bekeken gaat het om een leven van Maria in taferelen, gaande van haar geboorte tot haar dood, over de grote momenten van aankondiging, ontvangenis, geboorte, lijden, dood en opstanding van Jezus. Rilke heeft er zelf op gewezen dat hij hierbij geïnspireerd werd door de schilderijen van Titiaan en Tintoretto. Het is overigens bekend dat hij een grote belangstelling had voor de schilderkunst van de Italiaanse Renaissance in het algemeen, waarin taferelen uit het leven van de Heilige Maagd legio zijn. Als bron voor de gedichten noemt Rilke ook het Schilderboek van de Athosberg, een achttiende-eeuws boek met iconografische aanwijzingen voor de picturale uitbeelding van het leven van Jezus en Maria in de kerken.

Elk gedicht vormt, als een schilderij, een tafereel op zich, schijnbaar zonder verband met de andere. De innerlijke samenhang van de bundel wordt gevormd door de figuur van Maria en haar houding in de diverse dramatische fasen

[p. 32]

van haar leven. Grosso modo kan men de gedichten in vier groepen indelen, een indeling die werd gemaakt door de Duitse componist Paul Hindemith, die de gedichten van Das Marienleben in 1923 op muziek heeft gezet voor klavier en sopraan. Deze compositie is een verhaal apart, ze is een van de vernieuwende werken van de Europese muziek van de twintigste eeuw. De moeilijke opgave om Rilkes poëzie in muziek te vertalen, heeft Hindemith eigenlijk nooit meer losgelaten, want 25 jaar na de eerste versie, laat hij een nieuwe bewerking van deze liederen verschijnen, samen met een uitvoerige inleiding, waarin hij zijn opvattingen over de melodische zetting verantwoordt en de geschiedenis van de herwerking beschrijft.

De eerste groep omvat de eerste vier gedichten, die de persoon van Maria zelf en haar uitverkiezing tot onderwerp hebben, namelijk ‘De Geboorte van Maria’, ‘De Opdracht van Maria in de tempel’, ‘De Boodschap aan Maria’ en ‘Het Bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth’. De tweede groep bestaat uit de gedichten ‘Jozefs argwaan’, ‘Verkondiging aan de herders’, ‘De Geboorte van Jezus’, ‘Rust tijdens de vlucht naar Egypte’ en ‘Van de Bruiloft te Kana’, die een dramatisch karakter hebben. De derde groep heeft het lijden van Maria als thematiek en omvat de gedichten ‘Voor het lijden van Jezus’, ‘Piëta’, en ‘Troostende ontmoeting van Maria met de Verrezene’. De vierde groep wordt gevormd door de laatste drie gedichten onder de gemeenschappelijke titel ‘Het sterven van Maria’.

Uit elk van de vier groepen volgt hierna een vertaald gedicht, namelijk ‘De Boodschap aan Maria’, ‘Rust tijdens de vlucht naar Egypte’, ‘Troostende ontmoeting van Maria met de Verrezene’ en het eerste gedicht uit de groep ‘Het Sterven van Maria’.

[p. 33]

De Boodschap aan Maria

Niet dat een engel binnentrad (daarom)
ontstelde haar. Zo min als andren om
een zonnestraal of maneschijn bij nacht
die in hun kamer stoornis heeft gebracht,
opvliegen -, werd zij wegens de figuur
waarin deze engel ging, gram te moede;
het ontging haar haast, hoe de weg naar hier
hard voor englen is. (O als wij bevroedden
hoe rein ze was. Werd een hinde op 't zicht
van haar gelaat, die eens in 't bos haar boeide,
niet zo diep geraakt, dat op de stond hier,
en zonder paar, uit haar de eenhoorn groeide,
het dier uit licht, het reine dier -.)
Niet dat hij binnentrad, maar dat hij dicht,
als van een jongeling het aangezicht,
zo bij haar bracht; dat zijn blik en degeen
waarmee zij keek, zo in elkander sloegen
als was daarbuiten alles eensklaps heen
en, wat miljoenen zagen, wilden, droegen,
in haar bijeengegaard: die twee alleen;
zien en 't geziene, oog en oogverblijden
nergens anders dan op deze plaats -: zie,
dat veroorzaakt schrik. En zij schrokken beiden.

Dan zong de engel haar zijn melodie.

[p. 34]

Rust tijdens de vlucht naar Egypte

Zij, van 't vluchten nog in ademnood,
ver van de kinderen die de horden
doodden: hoe waren zij onmerkbaar groot
uit deze vreemdelingschap geworden.

Nauwlijks, met hun blik nog vol afgrijzen,
van hun angst bevrijd en weg van daar,
of zij brachten mede op hun grijze
muildier hele steden in gevaar;

dan, zodra zij, klein in 't grote land,
- nietig haast - voor zich de tempels zagen,
leken al hun goden losgeslagen
en beroofd geheel van hun verstand.

Is 't alleen door hun voorbijgaan denkbaar,
dat alles zo vertwijfeld wordt en boos?
en het werd voor hun gemoed heel naar,
alleen het kind was vredig, nameloos.

Nu moesten zij toch even daarover
zittend zich bezinnen. Maar daar ging -
zie: de boom die stil over hen hing,
tot een dienend gebaar voor hen over:

hij boog zich neer. Deze zelfde boom,
welks krans dode Farao's niet eren,
en voor eeuwig van hun voorhoofd weren,
hij neeg en zag zijn kroon vermeren
in bloei. Zij zaten als in een droom.

[p. 35]

Troostende ontmoeting van Maria met de Verrezene

Dit voelden zij toen aan: is het niet
boven alle geheimenissen zoet
en toch nog altijd aards:
als hij, nog wat bleek van het graf,
verlicht op haar toetrad:
op alle plaatsen opgestaan.
O, eerst naar haar. Dat was voor hen
onuitsprekelijk helend.
Ja, helend, dat was het. Zij hadden er geen nood aan
elkaar stevig te omvatten.
Nauwelijks één seconde
legde hij zijn weldra
eeuwige hand op haar vrouwelijk-zachte schouder.
En toen begonnen zij,
stil als de bomen in de lente,
oneindig gelijktijdig,
dit jaargetijde
van hun allerlaatste samengaan.

[p. 36]

Het Sterven van Maria
(Drie stukken)

Dezelfde grote engel, aan het eind,
die haar de boodschap bracht dat zij zou baren,
stond daar, wachtend tot zij hem zou ontwaren,
en sprak: 't is nu de tijd dat je verschijnt.
En zij schrok, zoals destijds, en gedroeg
zich als de dienstmaagd weer, in overgave.
Hij echter, als de stralende, de gave,
verzwond, leek het, in haar gezicht - en vroeg
de discipelen, van 't bekeren moede,
naar 't hoge huis te gaan en door de gang
naar de zaal voor 't Avondmaal. Zwaar te moede
en bang gingen ze binnen: Daar lag, lang
in het smalle bed, de voor ondergang
en uitverkiezing wonder verkorene,
ongeschonden als een pas geborene,
en ze hoorde naar der engelen zang.
Toen zij bij 't kaarslicht zag hoe het hen smartte,
liet zij de stemmen los die haar gevat
hielden en schonk aan iemand nog van harte
het tweetal kleren weg dat zij bezat,
en wendde haar gelaat naar haar en hem...
(O bron van nameloze tranen-beken).

Zij voelde echter hoe haar krachten weken
en bracht de hemel naar Jeruzalem
zo naderbij, dat haar ziel toch puur
en zonder moeite zou zijn opgestegen:
maar hij riep zelf, in alles haar genegen,
haar in de heerlijkheid van Zijn Natuur.