Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 763]

T. van Deel
Een vermoeide Brems

Hugo Brems is al geruime tijd gefascineerd door het verschijnsel dat in de Nederlandse literaire kritiek weinig tot geen aandacht wordt besteed aan Vlaamse poëzie. Weliswaar komt daar op het ogenblik enige verandering in, maar dat is eerder te danken aan het feit dat verschillende Nederlandse uitgeverijen nu Vlaamse dichters uitbrengen, dan aan een gewijzigde appreciatie van de Vlaamse poëzie. Die wordt in het algemeen genegeerd of afgedaan als slecht.

Wat kan hier achter zitten, vroeg Brems zich een paar jaar geleden af in zijn bijdrage aan Het literair lustrum 1970-1985. Hij kwam tot de conclusie dat er een poëtica van het Noorden en een poëtica van het Zuiden is en aangezien de critici van het Noorden nu eenmaal ingesteld zijn op een Noordelijke poëtica kan de Zuidelijke poëzie bij hen geen goed doen, en andersom. Het verschil tussen de Nederlandse en de Vlaamse poëzie zou een verschil in poëtica zijn en zodra men dan begint te oordelen treedt er een verschil in smaak op. Daarover valt alleen te twisten, maar niemand krijgt gelijk.

Brems karakteriseerde toen de verschillen zo mogelijk nog duidelijker dan hij het doet in het huidige artikel. Hij schreef destijds, dat de Vlaamse poëzie te maken heeft ‘met expressie en belijdenis, met emotionaliteit en intuïtie, op formeel vlak met zin voor decoratie en estheticisme, met beeldspraak en taalweelde, met vormelijke losheid. Wat de mentaliteit betreft komen termen voor de geest als nonchalance en improvisatie’. Vandaar dat hij zijn stuk ook als titel meegaf: ‘Een poëtica van nonchalance en improvisatie’.

Tegenover deze poëtica staat de Nederlandse, met ‘soberheid en afstandelijkheid, intellect, constructie, organisatie, helderheid’. Deze poëtica heeft hij nu in het huidige artikel eveneens van een naam voorzien. Het is de ‘poëtica van eentonigheid’.

Er zit veel aantrekkelijks in Brems' gezichtspunt. Er wordt door verklaard waarom de Vlaamse poëzie in Vlaanderen wel degelijk gewaardeerd wordt en waarom Nederlandse critici, die de poëtica van Nederlandse dichters delen, zo geïrriteerd raken door Vlaamse poëzie, of die eenvoudigweg links laten liggen. Het is een verschil in artistieke mentaliteit, vindt Brems; de opvattingen over hoe poëzie zou moeten zijn lopen te zeer uiteen dan dat men elkaar op het punt van oordelen zou kunnen vinden. Het lijkt één poëzie, de Nederlandstalige, maar het zijn eigenlijk twee poëzieën, waarbij de Vlaamse zich veel meer zou aansluiten bij de Oosteuropese en de Mediterrane.

In de boezem van de poëziecriticus Brems, die juist ook veel Nederlandse poëzie bespreekt, ontstaat blijkbaar een conflict. Blijft ik ‘mijn’ poëzie trouw, en pas ik bij de beoordeling van Nederlandse poëzie ‘mijn’ poëtica toe, of ga ik door de knieën. Hij besluit zijn artikel in Het literair klimaat namelijk met de intrigerende zin: ‘En die opvatting [hij bedoelt zijn eigen poëzieopvatting, T.v.D.] is meer aangetast door Nederlandse normen dan goed voor mij is.’

Brems is in de jaren nadien een beetje ziek geworden van de Nederlandse normen en hij heeft ze met behulp van Vlaams antibioticum proberen te ver-

[p. 764]

drijven. Dat blijkt uit zijn nieuwe stuk, waarin hij opbiecht met de Nederlandse poëzie in zijn maag te zitten. Hij zegt het netjes, hij geeft toe dat het vaak goeie poëzie is, maar er ontbreekt volgens hem iets aan. Het is of ik Maarten 't Hart hoor, die ook telkens zegt dat aan een bepaald soort proza (het zogenaamde academistische) het volle leven, de belangstelling voor de werkelijkheid en zo voort ontbreekt. Het zou intelligent in elkaar gezet zijn, dat proza, zoals horlogemakers hun horloges maken, maar het warme kloppende hart van de verteller die met open oog en oor het artistieke geweten is van de werkelijkheid, dat hart ontbreekt.

Brems spreekt op het eind van zijn beschouwing over het gebrek aan ‘onzuiverheid’ in de Nederlandse poëzie. Hij doelt met dat woord op een beproefde tweedeling: er zou ‘zuivere’ en ‘onzuivere’ poëzie bestaan. De ‘zuivere’ neigt naar alles waar Brems zo langzamerhand beu van is geworden: immanentie, reflectie, indirectheid, zorgvuldigheid, herhaling. De ‘onzuivere’ vertegenwoordigt daarentegen gepassioneerdheid, beleving, veelvormigheid. En dat laatste is in de Vlaamse poëzie meer aan de hand dan in de Nederlandse.

Het komt mij voor dat hier twee poëtica's worden misbruikt. Zodra men weigert mee te gaan met Brems' tweedeling en met de tegenstelling die hij daaraan verbindt tussen Nederlandse en Vlaamse poëzie, blijft er van zijn verhaal niet veel over. De feitelijke situatie in poeticis is absoluut niet zo eenvoudig te schematiseren als Brems doet voorkomen en de twee poëtica's, als men ze dan met alle geweld wil onderscheiden, worden niet door een landsgrens gescheiden.

Merkwaardig is het wel dat van verschillende kanten wordt afgegeven op het vermeende introverte of (het is een scheldwoord geworden, al hoorde ik Kouwenaar al van een geuzennaam reppen) hermetische karakter van de Nederlandse poëzie. Het kortstondige geweld van de Maximalen lijkt hier debet aan. Dergelijke op niets berustende accolades die boven ‘de’ Nederlandse poëzie gezet zouden kunnen worden, zijn altijd een vorm van literatuurpolitiek. Nieuwe dichters zoeken een reden voor hun bestaan en vinden die in een zelfgeschapen en vervolgens uitgedragen beeld van ‘de’ Nederlandse poëzie. Het lijkt erop dat Brems opschuift van de literatuurkritiek naar de literatuurpolitiek.

Want hoe is de feitelijke situatie? Behalve de dichters die hij noemt en die de ‘poëtica van eentonigheid’ zouden belichamen, zijn er nog tal van dichters actief die hij niet noemt: Leo Vroman, Judith Herzberg, Jacques Hamelink, H.H. ter Balkt, Elly de Waard, Hans Tentije, H.C. ten Berge, Kees Ouwens, B. Zwaal, Anton Korteweg, Cees Nooteboom ‘en nog een handvol anderen’. Maken die de zaak niet wat gecompliceerder? En wat gaat het eigenlijk aan om Robert Anker op één hoop te gooien met een zo volstrekt andere, ook poëticaal onvergelijkbare dichter als Toon Tellegen? Of wat is nu precies de overeenkomst tussen de poëzie van Willem Jan Otten en die van mijzelf? Het is misschien dat ik er te dicht op zit, maar ik ontwaar juist een grote diversiteit, veel verschillende soorten poëzie die weigeren onder die ene noemer van Brems gebracht te worden.

En hoe is het gesteld met de Vlaamse poëzie? Wat is de overeenkomst tussen Herman de Coninck en Christine D'Haen, of tussen Leonard Nolens en Eddy van Vliet, of tussen Geert van Istendael en Gust Gils, of tussen Miriam Van hee en Charles Ducal, of tussen Dirk van Bastelaere en Erik Spinoy? Zo zou ik nog wel even kunnen doorgaan, maar het zal iedereen ook nu al wel duidelijk zijn dat generalisaties zoals Brems die wil maken, ver af staan van de eigenlijke literaire situatie.

Brems wil suggereren dat het op het ogenblik bon ton is in de Nederlandse poëzie om schilderijen of foto's als

[p. 765]

onderwerp te kiezen, stilstaande taferelen dus, die weer aanleiding kunnen geven om over stilstand en beweging, poëzie en leven te schrijven. Het komt voor, inderdaad, maar dat feit alleen maakt toch niet dat ‘de’ Nederlandse poëzie nu ineens vooral over stillevens handelt? Nee, zegt Brems, dat doet de Nederlandse poëzie ook niet, maar in zekere zin toch weer wel: ‘ook wie dat niet doet, doet het toch. Het stilleven-gedicht is in de Nederlandse poëzie de hypertrofie van de honderden andere gedichten, over een landschap, een tuin, een ding, een tafereel, een vogel, een grasspriet, over water, zoals’

Uit dit laatste zinnetje spreekt ergernis met betrekking tot de onderwerpkeuze van de Nederlandse dichters. Ze zouden niet meer groots en meeslepend willen leven, ze blijven zitten in hun achtertuintjes met hun fotoalbum op de knieën of een rustig boek bij de hand. Ik weet, eerlijk gezegd, niet goed waar Brems het over heeft. Landschappen of dingen, vogels of water, het gaat er nauwelijks om dat ze het ‘onderwerp’ vormen van poëzie - dat doen ze al eeuwenlang - maar het gaat erom hoe ze tot gedicht worden. Bij Faverey wordt de schilder Adriaan Coorte op een heel andere manier tot poëzie dan bij Leeflang en het heeft mijns inziens dan ook geen zin om lang bij die onderwerpkeuze te blijven stilstaan. Die scheert de poëzie niet over één kam.

De Nederlandse poëzie ‘zo retorisch en voorspelbaar (...), zo braaf en kneuterig’? Laat ik ook eens een paar gedichten citeren:

O, superieure, waaraan hechten wij onze dagen zonder kleefstof of
houvast. Als ratten lopen wij onze kalenders op en af en in het licht
van de terugblik wordt het volkomen verleden proefondervindelijk. Als
losbladige agenda's aan de vertakkingen van geboomtes
zijn wij gebleken te zijn. Als de professoren van wetenschappen en de
huurlingen van de industrieën bezien wij dat waarin wij
waren

En waarin wij waren opgesloten als de stoffen in de retorten, de
gediertes in de experimenten en de tijd in de
klokken

(Kees Ouwens. Uit: Droom, 1988)

3
Na de nachttrein stond ik in de tuin.
De deuren sloegen open. Daar was jij.
Met mij. Jullie keken afgerond
de natte ochtend in. Binnen nacht.
Ik hield me stil. Jullie kusten
en ik hoorde hoe jij hem zei:
‘Je was als god. Zonder jou zou ik
met hem niet kunnen zijn. Tot gauw.’

(Willem Jan Otten. Uit: Na de nachttrein, 1988)

[p. 766]

Alles gefilmd

 

Dit zijn de schoenen van een man die als je zegt

 

hier zijn je schoenen zegt daar zijn mijn schoenen.

 

 

 

Denkt: mijn bloemen, mijn bloeien in de wereld.

 

Hij reist op sokken voor zijn huis heen en weer.

 

Hij komt weer binnen en verplaatst zijn schoenen.

 

 

 

Is hij die lieve man die met de kinderen praat.

 

Kan deze nieuwe wijk een nest tegen de wereld.

 

Het zwemt zijn grenzeloze ogen in en uit.

 

 

 

Op een ochtend als de wereld overloopt,

 

dat hij dan de ramen openzet, hij neemt zijn buks

 

en schiet alle bloemen bij de buren alle dood.

 

 

 

De mensen praten, wijzen, lopen door elkaar.

 

Alles is gefilmd door de media. De bloemen,

 

de emoties in de buurt, kijk, zijn schoenen.

 

 

 

(Robert Anker. Uit: Nieuwe veters, 1987)

Dit gaat niet over stenen of over stillevens, dit is geen bloedeloze immanente poëzie, deze gedichten zijn niet geschreven vanuit een ‘poëtica van eentonigheid’. Wie dat toch wil volhouden is vermoeid geraakt van de poëzie zelf, in al haar verschillende vormen.