Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 736]

Marcel de Smedt
Van boeken en bibliotheken

Reservaat voor lezers

De tijd die de hoofdredacteur mij gaf om deze bijdrage voor het ‘Noord-Zuidnummer’ van DWB te schrijven is beperkt. Op zich is dit geen nadeel, ook niet wanneer de vraag tot medewerking in volle vakantieperiode komt. Wat alleszins in mijn voordeel uitvalt is dat het essay van mijn Nederlandse ‘pendant’, de Vlaming Jan Schoolmeesters, al voltooid is en dat ik het heb kunnen lezen. Meteen kan ik het niet laten in te haken op een paar kwesties die hij stelt.

Collega Schoolmeesters zegt dat niemand er zich al heeft over opgewonden dat de Nederlandse literatuur in Vlaanderen niet bekend is. Ik zal dat ook niet doen, want ik vrees uit de toon te vallen. Maar ik kan me er wel grenzeloos over opwinden dat Vlaanderen ook andere literaturen en zelfs zijn eigen schrijvers niet kent. Wie leest in Vlaanderen Bordewijk, Vestdijk, 't Hart, Reve? Ja, maar wie leest Elsschot, Boon, Claus of Walschap? En dan praten we niet over Eco of Thomas Mann. Vlaanderen LEEST NAMELIJK NIET. Vlaanderen kijkt TV en video, of luistert naar CD's. Vlaanderen bladert in kranten, weekbladen en advertentiebladen, maar Vlaanderen leest niet. ‘Verbaas uw vrienden... Lees een boek!’ lees ik op de vitrine van een Leuvense boekenwinkel. Kernachtig, en maar al te raak! Als het zo doorgaat komt er in Vlaanderen nog een reservaat voor ‘lezers’, een Bokrijk voor de literatuur.

Ik heb in Leuven al veel boekhandels zien verdwijnen: één werd vervangen door een grote drankgelegenheid, een ander door een ‘taverne-restaurant’, een derde door een parfumzaak. Ik bedoel maar.

Die boekhandels moeten natuurlijk verdwijnen - net zoals de uitgeverijen -, want de Vlaming koopt geen boeken. Niet omdat ze duur zijn, niet omdat de gemiddelde Vlaming een sukkelaar zonder centen is. Maar de Vlaming moet zo nodig zijn woning afbetalen, want als hij geen eigen huis verwerft, is zijn leven jammerlijk mislukt. Hij moet een stereotoren hebben met alles erop en eraan. Z'n linkerbuur heeft een CD-installatie en z'n zwager heeft net een fonkelnieuwe wagen gekocht: 950.000 BF, BTW inbegrepen. Asjeblief! Het zijn sterke naturen die het kunnen bestaan in hun vriendenkring toe te geven dat ze geen video hebben, CD alleen als sigarenmerk kennen of dat ze, godbetert, zwart-wit kijken.

Wanneer de Vlaming geen boeken koopt ligt dat voor een stuk aan zijn (al te) materialistische ingesteldheid, en aan het onderwijs dat hij misschien wel ‘geniet’, maar waarin allesbehalve een boekencultuur wordt bijgebracht, ook niet in het universitair onderwijs, waarin een andere cultuur, de fotocopiecultuur, hoge toppen scheert. En het ligt ook aan de boekhandel zelf. In verband met mijn taxatie van boekhandels wil ik iets verklappen. Ik deel ze namelijk op in goede en slechte; dat is allicht niks nieuws of sensationeels. Maar ik doe dat meer en meer volgens één criterium: het al dan niet ter beschikking zijn van de inderdaad dure, maar wondermooie en oerdegelijke autobiografische collectie ‘Privé-

[p. 737]

domein’ van de Arbeiderspers. Is ze ter beschikking in de winkel, dan loop ik verheugd naar het rek waar al dat moois staat: dit is een goede boekhandel. Ik doorsnuffel ook de rest van de winkel: hier is wat te vinden. Tref ik geen of bijna geen delen uit deze onvolprezen reeks aan, dan kijk ik nog wat hulpeloos en ontgoocheld rond: hier valt verder ook niet veel te ontdekken. Helemaal wantrouwig word ik wanneer de boekhandel ook kantoormateriaal in huis heeft: papier en fardes in allerlei formaten en kleuren, pennen, passers, potloden en noem maar op. Nee, daar toef ik niet langer.

Dit maar, collega Schoolmeesters, beste Jan, om je te zeggen dat je overigens volkomen gelijk hebt als je zegt dat Vlaams boekwerk niet in Nederland doordringt, en inderdaad niet omdat het niet goed zou zijn, maar omdat we niet de juiste verspreidingskanalen kennen en aanwenden. Misschien wordt het tijd een boeken-Gandois of een boeken-Ghyselinck aan te trekken, niet om het Vlaams boekenbedrijf te liquideren met links en rechts een gouden handdruk, maar om het rendabel te maken, om Vlaams werk te promoten in binnen- en buitenland, dus ook in Nederland, want ofschoon we dezelfde taal en literatuur en voor een stuk ook dezelfde cultuur hebben, Nederland is ook buitenland, zoals je terecht opmerkt.

Organisatie en beleid van de Leuvense bibliotheek

Maar ik zou het over bibliotheken hebben - meer speciaal over Leuvense. En dan ga ik hier niet het bekende refrein herhalen over de drie rampen die in de 20ste eeuw de Leuvense Universiteitsbibliotheek getroffen hebben: twee branden in twee wereldoorlogen, en een boedelscheiding nu alweer 20 jaar geleden. Nee, ik zou iets willen zeggen over de bibliotheek waar ik nu al 15 jaar het beheer over heb: die van de Leuvense Letterenfaculteit - een faculteit die, naast de taal- en letterenstudie van de meest diverse talen, ook de geschiedenis en de kunstgeschiedenis omvat. De faculteitsbibliotheek werd ingericht in het midden van de jaren zeventig als een conglomeraat van een twintigtal toen bestaande instituutsbibliotheken die verspreid zaten in statige herenhuizen in de Leuvense binnenstad. Ik denk soms met heimwee terug aan mijn verblijf anno 1970 of daaromtrent in de tot Engelse literatuurbibliotheek ingerichte slaapkamer - de ‘Chauceriana’ zaten in de voormalige badkamer. Het was allemaal kleinschalig, pittoresk, en toen toch ook nieuw, want tot diep in de jaren zestig waren onderzoeker en student bijna uitsluitend op het gebruik van de centrale universiteitsbibliotheek aangewezen.

Zoals gezegd werd alles in het midden van de jaren zeventig - in 1974 om precies te zijn - samengebracht in één gebouw, en opgedeeld in een aantal departementsbibliotheken. De Nederlandse letterkunde kwam terecht in de bibliotheek Literatuurwetenschap, de Nederlandse taalkunde in de bibliotheek Linguistiek. Er kwam een degelijke infrastructuur, er werd geautomatiseerd, er werd gerationaliseerd, en het werd allemaal wat groter en grootser: de Letterenbibliotheek telt vandaag circa 250.000 boekdelen; de Nederlandse taal en literatuur daarbinnen pakweg 25.000. De collectievorming geschiedt bijna uitsluitend op basis van suggesties van de academische en wetenschappelijke personeelsleden. Zij weten tenslotte het best wat er op hun respectievelijke studiedomeinen verschijnt en wat nodig is voor onderwijs en onderzoek. Het gevaar dat de boekencollectie op die manier een weerspiegeling wordt van enkele specialismen - kwade tongen spreken van hobby's - van individuele docenten of assistenten, wordt ruimschoots geneutraliseerd door de optelsom van al die specialismen.

Wanneer er zoals voor de Neder-

[p. 738]

landse literatuur specialisten in huis zijn in verband met de Middeleeuwen, de 17de, de 19de en de 20ste eeuw (met daarbinnen soms nog verder afgebakende terreinen), wanneer die specialisten intensieve contacten onderhouden met vakgenoten in binnen- en buitenland, ook, en vooral, in Nederland, dan is de bibliotheek up-to-date, dan is het buitenlands, ook het Nederlands werk aanwezig; dan kan de bibliothecaris zich, wat de boekenaanschaf betreft, beperken tot de budgetcontrole, het toezicht op de vlotte uitvoering van de bestellingen, en het in 't oog houden dat ook wat meer algemene werken als lexica en bibliografieën worden aangekocht.

Bovendien zijn er goede afspraken met de centrale UB: meer interdisciplinaire werken, preciosa, antiquarische werken, en dergelijke worden in de UB gekocht en/of bewaard; in de faculteit is de meer actuele literatuur ter beschikking.

Die samenwerking met de centrale UB uit zich overigens op verschillende terreinen. Het gebeurt bijvoorbeeld dat een of andere boekencollectie (uit een nalatenschap bijvoorbeeld) in gezamenlijk overleg tussen de centrale UB en de faculteits- of instituutsbibliotheek, met gezamenlijk geld ook, wordt aangekocht, en dat achteraf de werken verdeeld worden naargelang van de plaats waar ze 't best thuishoren.

Een ander voorbeeld: vorig jaar werd de on-line versie van de BNTL (‘Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschap’) inclusief de voor neerlandici belangrijke STCN (‘Short Title Catalogue Netherlands’ voor oude drukken) in gebruik genomen: de aansluiting werd bekostigd door de UB, het abonnement wordt betaald door de sectoren Nederlandse taalkunde en Nederlandse literatuur van de faculteitsbibliotheek. Raadpleging geschiedt in de UB, doch die ligt in de onmiddellijke nabijheid van de faculteit.

Het klassieke dualisme dat vooral aan oudere, grote universiteiten soms optreedt tussen centrale bibliotheek enerzijds en instituuts-, afdelings-, departementsbibliotheken anderzijds, werd in Leuven omgebogen tot een hechte vorm van samenwerking op gebied van aankoopbeleid, catalogisering, en in feite van de gehele bibliotheekstructuur. Die samenwerking tussen de Leuvense bibliotheken in LIBIS (Leuvens Integraal Bibliotheek en Informatie Systeem), en via dit geautomatiseerd systeem meer en meer ook met bibliotheken van andere instellingen, lijkt me trouwens de meest opvallende karakteristiek en meteen de belangrijkste troef van het Leuvens bibliotheekwezen.

Het Nederlandse boek in onze bibliotheken

Ik verdiep mij dezer dagen in de briefwisseling tussen twee grote 19de-eeuwse figuren uit ons taalgebied: de Leidse professor en taalkundige Matthias de Vries, grondlegger van het WNT, en de te Gent wonende, maar van Kortrijk afkomstige arts en literair-historicus Ferdinand Augustijn Snellaert. Terloops: deze briefwisseling die in handschrift berust in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden (UB Leiden) en in de UB Gent, vormt een boeiend bewijs van de nauwe contacten die er in volle 19de eeuw tussen Noord en Zuid waren, vooral in het personele vlak dan: publikatie van deze brieven lijkt me een desideratum van eerste orde. In de marge van een brief van Matthias de Vries d.d. 17 november 1861 lees ik in verband met zijn samen met Eelco Verwijs gepubliceerde uitgave van de Spieghel historiael van Jacob van Maerlant, deze merkwaardige passus: ‘Dat onze nieuwe uitgaaf van Maerlants Sp. Hist. in België niet eens op de openbare Bibliotheken gevonden wordt, is toch wat heel erg! De uitgever zegt mij, dat hij in België maar zeven exemplaren verkoopt! Is dat niet schande!’ (De term ‘openbare bibliotheek’ is

[p. 739]

hier allicht niet in de moderne betekenis op te vatten, wel in de zin van ‘publiek toegankelijke bibliotheek’).

De toestand zal in onze bibliotheken wel volkomen veranderd zijn sedert de tijd dat De Vries zijn nood ging klagen bij Snellaert. Het Nederlands boek is, zoals het buitenlands werk in 't algemeen, ruim vertegenwoordigd op de boekenplanken van onze bibliotheken. Ook in de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde zelf tekent zich een proces af van naar elkaar toegroeien van Noord en Zuid. Splitst men de 17de- of de 19de-eeuwse Nederlandse literatuur op in Noord- en Zuidnederlandse, is er in onze bibliotheek een aparte afdeling voor de Tachtigers en één voor de Van-Nu-en-Straksers, voor de 20ste eeuw is de rijksgrens niet langer demarcatielijn, wel de Tweede Wereldoorlog. Ernest Claes staat op de plank naast Antoon Coolen, Wies Moens naast Martinus Nijhoff, Vestdijk naast Walschap; Boon staat naast Bernlef en, jawel, Jeroen Brouwers. We groeien naar mekaar toe!

Niet alleen met één taal, ook met één literatuur. Voor intern gebruik kunnen we allicht over Vlaamse en Nederlandse letterkunde spreken, naar buitenuit is er alleen de ‘Nederlandse literatuur’, en het is aan ieder van ons - minister van cultuur, redacteur van krant of tijdschrift, spreker op een buitenlands forum, neerlandicus buitengaats - uit te leggen en te blijven herhalen dat Noord en Zuid één taal spreken, en dat er een bloeiende literatuur is in die taal. En laten we in godsnaam zelf die literatuur au sérieux nemen, laten we zorgen voor degelijke tekstuitgaven, voor goede vertalingen, ook van de belangrijkste studies over onze literatuur.

De bedroevend-onjuiste (soms denigrerende) manier waarop over ‘flämische Literatur’, ‘le flamand’ of ‘flemish’ gedacht en gesproken wordt, is bekend. We moeten de verkeerde ideeën daaromtrent in de mate van het mogelijke uit de wereld helpen. Ik heb zelf in de onderwerpscatalogus van de Universiteitsbibliotheek van het Poolse Lublin - ons zorgenkind in het Oostblok - de opdeling in ‘Filologia flamandzka’ en ‘Filologia holenderska’ laten vervangen door de hoofding ‘Filologia niderlandzka’. Alle baten helpen. En er is in hetzelfde Lublin een heus ‘Ośrodek kultury niderlandzkiej - Centrum voor Nederlandse cultuur’, waarbij ‘Nederlands’ duidelijk staat voor Noord én Zuid.

Ten slotte

Voor mij liggen drie stapels aanwinsten van de afdeling moderne Nederlandse letterkunde van onze departementsbibliotheek Literatuur. Hooguit één vijfde is werk uit Vlaanderen: o.a. Nachthoek van een slapeloze van Patricia de Martelaere (De Clauwaert) en Een dag op het land van Paul de Wispelaere (Houtekiet). Onder het werk uit Nederland noteer ik: Bloedarmoede (Bzztôh), het prozadebuut van Marijke van Hooff, en Red ons, Maria Montanelli (Meulenhoff), de eerste roman van Herman Koch. Want onze bibliotheek koopt niet alleen gevestigde waarden, al zouden sommigen het bestelbeleid in verband met romans of dichtwerk in een universitaire bibliotheek tot de aanschaf van wetenschappelijke tekstuitgaven en verzamelde werken willen beperkt zien. Maar dan zouden we voor de 19de- en 20ste-eeuwse Nederlandse literatuur wel bijzonder vlug klaar zijn. Mede omdat de Vlaming geen boeken koopt - ook de Vlaamse student niet, en, ik herhaal het, niet omdat hij geen centen zou hebben -, dient een wetenschappelijke, universitaire bibliotheek bij ons ook nieuwe romans en dichtbundels - ook debuten - ter beschikking te stellen. Ze vormen trouwens het basismateriaal voor ettelijke licentieverhandelingen en andere scripties. Want ook bij ons geldt dat een pas verschenen roman zoveel interessanter is dan een werk dat 100 jaar geleden werd gepubliceerd.