Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 667]

Mark Insingel
De een en de ander

1.

Hij verschuilt zich achter het exacte. Hij wijst op feiten en die maken zijn beweringen ontegensprekelijk, hij houdt er geen meningen op na maar waarheden. Welke onweerlegbare tegenargumenten zij ook heeft, op het moment dat ze tegenover hem staat plegen die om zo te zeggen vaandelvlucht, ze keren zich tegen haar op een manier die haar verstand niet kan volgen. Ze voelt aan dat er niet alleen intellectuele superioriteit in het spel is, ze wordt ook geïntimideerd.

Ze ziet er niet onaantrekkelijk uit, veel van wat je in de etalages ziet past haar meteen. Ze heeft wel wat zware handen, haar billen vormen een probleem dat ze met wekelijkse massages onder controle probeert te houden en ook haar neus is iets te plomp, haar ogen zijn als het ware uitgeveegd. Als ze chiquer zou mogen zijn (exclusiever, trendgevoeliger) dan zou ze bijvoorbeeld de hele tijd een donkere bril dragen, maar zoiets kan niet, ze kleedt zich elegant maar conservatief, niet modieus (m'as-tu vu) en uitdagend, ze heeft toch opgroeiende kinderen en is ze niet de echtgenote van een man van stand? Ze heeft haar autootje om te hossebossen, ze kan knippen en naaien en daarmee verdient ze trouwens bij, zakgeld voor uitstapjes met dames, voor extra schoonheidsprodukten en behandelingen, die kleine dingen voor zichzelf, waarvan ze niet eens ten volle geniet want nooit kan ze ermee uitpakken, zelfs niet erover praten, ze kan zijn oordeel toch niet vragen over wat voor hem onbenulligheden zijn, bewijzen voor haar eigen onbenulligheid?

Door dat onderscheid tussen wat belangrijk en onbenullig is (het bijkomstige is onbenullig) maakt hij wat van haar is (haar verlangens, haar verwachtingen) minder waard, zodat hij zijn onvermogen om met haar mee te gaan gemakkelijker naast zich neer kan leggen. Zo kan het tientallen jaren duren eer zij tot ideeën komt over de onderliggende oorzaken van hun latente spanningen, hoe konden die altijd weer opduiken terwijl zij nooit anders heeft gedaan dan op voorhand instemmen?

Zijn moeilijk karakter wordt toegeschreven aan zijn perfectionisme, wat dan weer positief wordt gevonden, temeer omdat er een morele kant aan zit, zijn zo geprezen rechtvaardigheidsgevoel, begrijp: zijn onverzettelijkheid. Vele jaren heeft het geduurd eer al eens het woord onvermogen viel, en het kan weer vele jaren duren eer iemand gissingen gaat maken over de eigenlijke aard ervan.

Hij houdt van blauwe blazers en grijze pantalons, hun huis ziet eruit alsof het is gekocht ‘sprei op het bed’ van een firma die volledig gemeubileerde huizen zou verkopen, ingericht volgens enkele types waaruit zij ‘klassiek’ of ‘stijl’ zouden hebben gekozen. Het wordt zeer slordig door haar onderhouden, ze doet het gehaast zoals alles (dingen waar ze zich vanaf wil maken of die ze stiekem wil doen), het gaat er haar niet om of het schoon is maar wel of ze heeft schoongemaakt, d.i. er treft haar niet het verwijt dat ze haar tijd heeft verkwanseld.

Wat ze beiden gaarne doen is dansen. Op danspartijen ben je in feestelijke stemming en vrijblijvend tussen mensen,

[p. 668]

je kunt je laten gaan zonder op je hoede te zijn, integendeel, je vrolijkheid en vrijmoedigheid, zelfs je vrijpostigheid maakt je sympathiek, je bent opgenomen in een roes van vriendschap en gezelligheid, je hoeft niet te praten, alleen te lachen, iedereen grappig te vinden. Dergelijke gelegenheden worden ook nooit door hem gebruikt om het met een andere vrouw aan te leggen, dat vindt ze aan hem te waarderen, ook zij van haar kant zou daarmee nooit beginnen.

Hun zoon mislukt, die weet niet wat hij zou willen want hij wil zo graag zijn vader tegemoetkomen, wat zijn afhankelijkheid nog groter maakt, steeds meer teleurstellingen brengt hij teweeg terwijl hij met proberen niet mag ophouden. Hij is iets kleiner dan zijn vader, wat in zijn geval gemakkelijk symbolisch kan verstaan worden, tegelijk lijkt hij heel erg op hem (wat heeft hij al niet van hem overgenomen), het is pijnlijk om hen te zamen te zien.

Het ligt voor de hand dat hij het traditionele opdragspatroon van een jonge vrijgezel ontwikkelt (hij moet immers een man worden zoals vader zich dat voorstelt), drinken en meisjes versieren wordt als een goed teken beschouwd, al moet hij er wel wat voor zien te verdienen, zijn mannetje leren staan in sport- en andere mannenclubs wordt ook met een goed oog bekeken. Zonder er iets van te vermoeden is hij het voorwerp van angstige nieuwsgierigheid van de kant van zijn vader die in zijn doen en laten naar zichzelf zoekt, en al maakt hij kabaal bij weer een mislukking (een ontgoocheling), hij ziet in dat hij ze zelf maar net heeft kunnen vermijden in zijn tijd, wat over hem verborgen is gebleven wordt in deze zoon openbaar gemaakt, ook al zegt men: en een vader hebben die het zo goed kon! Het kan dus geheim blijven, en dat zal het wel, zeker zolang alleen hij zich bewust is van het geheim.

Zij heeft geen echte geheimen, ze heeft ze niet nodig omdat al haar zwakheden bekend zijn en ze is trouwens te slordig en te onbedachtzaam (ze valt te vlug door de mand) om er te behouden. Ze gebruikt haar reputatie om dom en nalatig te kunnen zijn, net zoals hij de zijne gebruikt om het roer in handen te houden.

De dochter is sluw en aanhalig, ongeveer zoals zij zichzelf zou kunnen voorstellen, was ze niet zo angstig en geplaagd door schuldgevoelens, eigenlijk is ze wel jaloers om het gemak waarmee die haar vader om haar vinger windt. Ze is daarbij volkomen onbetrouwbaar en omdat hij niet durft laten zien hoe onzeker ze hem wel maakt, is hij weerloos aan haar overgeleverd (hij die zijn zoon nog een trap nageeft met gezegden als ‘il est facile battre un glorieux’). Was ze niet zijn dochter dan zou hij haar zeker afschilderen als een heks, nu kun je denken: hier is toch geen incest in het spel waardoor die vader gechanteerd wordt?

Misschien gebeurt het in zijn dromen wel allemaal, zoals ze hem trots en verlegen maakt is zij de duivelin die zich uitleeft in de lusten en listen die hij in haar verwekt heeft - zal hij die ooit mennen en beteugelen in een genot waarbij hun vroeger geplaag en gestoei kinderlijk is?

Heeft ze het niet alleen van haar moeder maar ook van hem - trekken aan hem die volkomen gladgestreken zijn - dan is het helemaal niet vreemd dat ze een (tijdelijk) wat nimfomane tweederangs mannequin en verkoopster in een modezaak wordt, zijn zoon wordt uiteindelijk een automonteur.

Zij begrijpt niet dat het hem jaren kost om zich neer te leggen bij wat zijn kinderen worden, zij was toch niet anders? Misschien is hij met haar getrouwd omdat hij het met een gelijke niet aandurfde. Zelfs als ze tot die conclusie komt, overweegt hij, komt zijn positie niet in het gedrang, integendeel,

[p. 669]

ze wordt versterkt, in dit gezinnetje is hij meer een hogere ambtenaar dan op het ministerie.

Zij heeft een vader gehad die maar nu en dan eens thuiskwam, hij hing rond in de stad en hij zou bij een naaistertje gewoond hebben dat vroeger in de winkel van zijn vrouw geholpen had, het heette dat hij die onderhield maar in feite werkte ze voor hem. Als hij eens opdaagde wilde hij dat er een feestje gebouwd werd, dat eindigde onveranderlijk met heftige scènes in de slaapkamer nadat hij eerder op de avond tevergeefs in laden had gezocht (haar moeder had geleerd haar voorzorgen te nemen), tegen de ochtend hoorde ze haar stilletjes naar beneden gaan, ze probeerde nog wat te slapen in de naaikamer achter de winkel, daar kon de deur op slot.

Zij krijgt haar huishoudgeld, over grote uitgaven mag ze zelfs mee beslissen, maar over hun financiële toestand weet ze weinig, wat zou ze met die kennis ook kunnen aanvangen? Hij koopt haar een bijzonder kostbaar halssnoer, maar is het waar wat iemand zegt, dat hij het als een investering heeft bedoeld?

Als er eens mensen aan huis komen pakt hij graag uit met zijn kennis van wijnen, ze denkt hij drinkt zoveel, ze is liever buitenshuis met hem. In de slaapkamer is hij lacherig, hij kan niet van haar afblijven (vindt hij dat hij nu niet van haar mag kunnen afblijven?), als het ervan gaat komen begint het geknoei (hij heeft teveel gedronken, denkt ze, waarom vrijt hij maar als hij gedronken heeft?), wat hoopt ze dat hij het nog net zal kunnen, dat hij zich weer kan wijsmaken dat er niets aan de hand is! Maar hij komt er niet, de ridder die zich in het vrije veld kan herpakken schrompelt ineen terwijl hij de spelonk wordt ingedreven, alsof hij er schrikt van de wanden, lijdt hij aan engtevrees? Hij scheldt haar uit, hij scheurt de lakens van het bed, hij trekt de laden uit de kast, haar lingerie wordt in de kamer rondgegooid, haar kinderen kunnen horen dat ze nergens goed voor is, - ze zou de muren willen afdekken, ze wil beneden in haar kamer tussen de jurken zijn.

2.

Hun eigen huis hebben ze gebouwd maar zichzelf hebben ze niet gemaakt. Ze zijn nooit aan hun ouders ontgroeid en zo is het huis in al zijn materiële degelijkheid onherbergzaam. Toen ze een paar maand getrouwd waren dacht zij dat ze iets smalend over mannen in het algemeen vertelde toen ze op een feestje iemand toevertrouwde ‘Nu weet ik wat het maar is met een man in bed.’ Ze besefte niet hoe vernietigend dat zinnetje was, niet alleen voor haar echtgenoot maar ook voor zichzelf, hoe het op een gênante manier de kaalheid van hun leven openbaarde. Wat er zich in bed en rond de tafel afspeelt, je kunt het als het ware van de muren lezen.

Op de huwelijksfoto, die een leven lang op het nachtkastje blijft staan, hebben ze allebei een rond gezicht, zij met ogen als karbonkels. Na enkele jaren is het er bij haar pezig gaan uitzien, bij hem werd het rood en gezwollen.

Hij lijdt aan een curieuze slepende ziekte die hem een opgeblazen uiterlijk geeft, een valse ongezonde welgedaanheid straalt hij uit terwijl je hem vaak in amechtige toestand kunt aantreffen. Des te verbazender is het dan om zien hoe hij zich blijft gedragen alsof er niets aan de hand is. Men past de stap aan zijn geschuifel aan (slenteren past bijvoorbeeld bij een bedachtzaam gevoerd gesprek), men helpt hem uit of in zijn jas met een uitdrukking van: dit is gewoon een blijk van hartelijkheid, dit is gastvrijheid. Er wordt gepraat over pijn en ziekte, maar in het algemeen en nooit over de zijne, hij gedraagt zich zo natuurlijk, ook zonder enige arrogantie of een blik die om medeplichtigheid vraagt, dat het erop lijkt dat de waarneming van je ogen iets onwelvoeglijks heeft, je ogen zijn het die wat mankeren, eerder dan het lichaam dat ze waarnemen.

[p. 670]

De manier waarop hij zijn ziekte, zonder enige vorm van opstandigheid, bij de normaliteit inlijft, maakt haar wanhopig. Ze ziet onontkoombaar de tijd naderen dat hij als een invalide werkonbekwaam en volkomen op haar zorgen zal aangewezen zijn. Ze dringt hem een dieet op dat ze samenstelt op grond van adviezen uit alternatieve blaadjes, het beantwoordt aan haar drang om voeding überhaupt tot een minimum te beperken.

Terwijl ze tiranniek, onredelijk en wantrouwig op zijn eten toekijkt houdt ze, als een verontschuldiging voor zichzelf, in gedachten dat hij aan een verergering van zijn toestand zelf schuld heeft in de mate waarin hij haar controle omzeilt. Moet er dan voor zijn aftakeling per se iemand schuld bekennen? Is voor haar de bewezen onschuld het belangrijkste?

Zijn vader, die bazig doet maar bij nader toezien onder het zachte maar dwingende juk van zijn zwijgzame vrouw leeft, zijn vader had hem een studierichting ingestuurd die hij niet zo wilde. Maar in feite, fluistert men, is er wel iets dat hij zelf wil?

Ondervinden dat iemand niets zelf wil, maar alleen handelt onder de druk van traditie en fatsoen, het maakt zijn doen en laten waardeloos (onpersoonlijk is waardeloos?), de bloemen die hij meebrengt zijn de zijne niet, zijn verontwaardiging - die niet gespeeld is - is de reflex van een sociale groep.

Hij voelt zich goed, dit wil zeggen: hij vindt zichzelf terug in zijn conformisme, dat geen keuze is, het is de vanzelfsprekende wijze van bestaan waartegenover alle andere negatief gedefinieerd worden. Dit conformisme is de onderdanigheid waaraan hij zijn waardigheid ontleent, hij verwacht het evenzeer van de anderen, zijn kinderen, zijn vrouw, zijn kennissen. Je kunt hem een held op zijn manier noemen als je bijvoorbeeld in de uitdrukking ‘hij heeft zijn leven veil voor het vaderland’ een woord vervangt: op elk moment heeft hij zijn leven veil voor zijn goede naam.

En zij? Zij gedraagt zich als iemand die bovenal van de natuur houdt, van bloemen en planten, van berglucht, van familieleden op het platteland, van rauwkost ook. (Terwijl familieleden op het platteland niet van rauwkost houden.)

Aan de keukentafel zitten ze met het gezicht naar de muur, het aanrecht en het gasfornuis achter zich, en de woonkamer, waar het tapijt is omgeslagen tegen het zonlicht, waar de stofzuiger halve dagen blijft staan alsof het een meubel is. (‘Tegen het zonlicht’ is maar een reden die ze gebruikt omdat die aanvaardbaar klinkt, in feite heeft ze haast dagelijks de behoefte om demonstratief te tonen dat er schoonmaak op handen is, om huisgenoten en toevallige bezoekers een voorwendsel te geven voor een eventuele indruk van ongezelligheid.)

Toen ze jong waren was het opgevallen hoe ze deugdelijk konden eten, ze aten toen zoals ze studeerden, ernstig en volgehouden, ze kauwden nadrukkelijk, ze zaten er bedachtzaam bij, ze verrichtten als het ware een taak, zonder uitbundigheid maar met voorbeeldige ijver.

Er hangt een reproduktie van ‘De Aardappeleters’ van Vincent van Gogh, deze afbeelding zal in hun ogen dezelfde functie hebben als de andere versieringen (figuurtjes allerhande, een tekening van Anton Pieck, van Felix Timmermans,...): het pittoreske dat je ontslaat van inzicht in de sociale werkelijkheid, dat die op afstand houdt. Zoals je op studeerkamers en in klaslokalen landkaarten kan vinden, zo heeft zij in de woonkamer een paar kaarten met vogels, met planten gehangen, in de hoek met het behang voor kinderkamers want daar is de speelhoek geweest. (Deze kaarten en het kinderkamerbehang komen overeen met de opzettelijk vergeten stofzuiger en de omgeslagen tapijten, heeft zij niet ook de behoefte om te demonstreren hoe alles bij haar

[p. 671]

verantwoord is, dit is leerrijk en functioneel (niet slechts mooi en ijdel)? hoe moeilijk het ook is om het allemaal op zijn plaats te houden? Het steriele van de hiërarchische indeling van kamers trok ze dus door binnen de kamers zelf.)

Zijn zij beiden in zeker opzicht niet te vergelijken met die ‘aardappeleters’? Terwijl die hun tunnelzicht met hun kansloze bestaan te maken had, is het hunne niet toe te schrijven aan hun - waarschijnlijk helemaal verdrongen - angst om zichzelf te begrijpen? (Te begrijpen dat wat ze denken over de dingen afhangt van hun situatie, van wie hun ouders, wie hun kinderen zijn, dat het niet zo helemaal voor de hand liggend is.)

Voor zover het leven hen overkomt - onvermijdelijke fysieke ziektes, tegenslagen, wendingen die je niet in de hand hebt - voor zover voelen ze zich niet verantwoordelijk, niet schuldig dus, niet beschaamd (zij: niet in fout; hij: niet verongelijkt); voor zover ze moeten kiezen zijn ze verloren, hun handen beven, hun blikken zijn star of vertwijfeld, de keuze hebben is een brutaliteit die hen wordt aangedaan, ze stelt hen bloot aan de meest onverwachte vernederingen, mislukkingen, het is een vergiftigd geschenk van nieuwlichters van allerlei slag, een mening moeten vormen wil zeggen: door kwaadwilligen belaagd worden.

Met zoveel woorden zeggen ze het niet, ze houden geen uiteenzettingen, hun mentaliteit komt maar aan de oppervlakte in hun manier van doen, in uitlatingen over dagelijkse dingen, onder elkaar beperkt het verbale verkeer zich tot korte oploopjes van zinnetjes of tot uitbarstingen, daarna is er zijn onwillig gemompel, korzelige vraagjes waarop zij het van zichzelf niet kan verkrijgen duidelijk te antwoorden, geërgerde bevestigingen op vragen die zij niet kan nalaten te herhalen. Haar stem is hard als haar stap en aarzelend als haar geschrift (met welke pen of potlood ze ook schrijft, het is alsof ze het papier maar nauwelijks mag aanraken), je meent te horen dat ze zich voortdurend tegenhoudt om te gaan gillen. Blijft ze, zoveel jaren na diens dood, nog altijd praten als tegen haar vader?

Eenzelfde toon hebben hun kinderen overgenomen, temerig en stoterig tegelijk, iedere zin loopt omhoog naar het laatste woord toe, als een hand die niet wordt uitgestoken voor een groet maar om de ander op afstand te houden.

Hij van zijn kant houdt zijn huisgenoten op afstand door de kranten en vaktijdschriften die hij niet alleen zit te lezen - is hij er als het ware boosaardig op belust gestoord te worden? - maar die hij ook bewaart, daar staat hij op, daar heeft hij zijn gegronde redenen voor, zo vormt hij zich met de tijd een vergeeld en verjaard territorium in kasten en laden; - zij van haar kant etaleert schoolboeken (een boekenkast is er in huis niet te vinden), hààr wapens op het veld van intellectuele eer, ze kaft ze, voor haar is een boek een instrument van studie, het wordt gekaft zoals bijvoorbeeld een microscoop wordt beschermd door een hoes.

De koffers liggen onder een oud laken op de kleerkast. Als ze op reis zijn - om wandelingen door de natuur te maken met een groep, wat hij waarschijnlijk niet zo leuk vindt en ook nauwelijks kan (hij blijft meestal achter in het hotel), maar hij gaat natuurlijk altijd mee - dan ligt het laken netjes opgevouwen. Er bovenop ligt opgerold een touwtje. Dat dient om een lederen riem opgerold te houden in een koffer die niet zo sterk wordt gevonden als de andere. Wanneer die op slot is wordt de riem er als extra beveiliging omgeslagen, zo is het uitgesloten dat hij openvalt.