Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 134

[p. 235]

Bart Vervaeck
Willem Brakman verklaard?

Ernst van Alphen, Bij wijze van lezen. Verleiding en verzet van Willem Brakmans lezer. Muiderberg, Coutinho, 1988.

Er zijn weinig hedendaagse Nederlandse auteurs die hun lezerspubliek zozeer verdelen en verwarren als Willem Brakman. Voor de enen is hij zonder meer de belangrijkste en origineelste auteur van de laatste decennia, voor de anderen is hij een onleesbaar en barok veelschrijver. Hij kreeg een aantal belangrijke prijzen, waaronder de P.C. Hooftprijs, maar toch verkoopt zijn werk niet bepaald schitterend. In een essay over zijn romans zegt hij trouwens dat het een misverstand zou zijn indien zijn romans over de toonbank zouden vliegen; de lezer zou dan menen Brakman te ‘begrijpen’, en dat lijkt de auteur niet helemaal voor mogelijk te houden.

Ernst van Alphen heeft deze gespannen relatie tussen lezer en auteur als uitgangspositie genomen voor zijn doctorale dissertatie. Bij wijze van lezen wil tonen hoe Brakman zijn lezer steeds dwingt vooraf ingenomen posities te herzien. Elk definitief oordeel, elke eenduidige leeshouding wordt telkens weer ondergraven. Lijkt de lezer in het begin te doen te hebben met een vrij traditioneel verhaal, dan haalt Brakman al gauw die illusie onderuit en doet hij de lezer in andere illusies geloven, die hij even later weer vernietigt. Daardoor wordt het lezen een proces van zoeken naar een gepaste leeshouding. Zo ook zijn de vertellers van Brakman obsessionele babbelaars die in hun vertellingen zoeken naar de juiste manier om iets te vertellen. Vandaar de cruciale hypothese van Van Alphens studie: ‘Brakmans romans gaan niet over een betekenisvolle wereld, maar over de manier waarop wij, verteller en lezer, de wereld van betekenis voorzien’ (p. 17). Met andere woorden: het literaire werk van Brakman toont geen wereld of betekenis, maar ondervraagt de manier waarop wij een betekenisvolle wereld produceren. Dat maakt Brakman tot een postmodernistisch auteur.

Bij wijze van lezen handelt dus over de betekenisproduktie in de relatie tussen lezer en auteur (tekst). Van Alphen merkt terecht op dat Brakman betekenis produceert door beelden met elkaar te verbinden in een netwerk waarin alles naar alles verwijst. Dat is ook de houding die hij vraagt van de lezer: geen logicus die zoekt naar de chronologische ontwikkeling van een verhaaltje, maar een puzzelaar die beelden in elkaar past tot ze een rijk en meerduidig mozaïek vormen.

De vorming van dat beeldend netwerk bestudeert Van Alphen in vier centrale facetten. Elk facet krijgt een afzonderlijk hoofdstuk toebedeeld en wordt geïllustreerd via de analyse van een bepaalde roman. Ten eerste ondergraaft het mozaïek de traditionele en realistische leeshouding: de verteller speelt vals, de ruimte en de tijd bieden geen houvast, de verhalen worden eindeloos onderbroken door andere verhalen. Dat illustreert Van Alphen aan de hand van Glubkes oordeel, een novelle uit 1976. Ten tweede dwingt het netwerk de lezer ertoe het onderscheid tussen letterlijke en figuurlijke taal op te geven: wat bij Brakman eerst een figuurlijk beeld lijkt,

[p. 236]

wordt later letterlijk werkelijkheid. Dat blijkt uit de analyse (in hoofdstukken 2 en 3) van de novelle De reis van de douanier naar Bentheim. Wordt de breuk tussen letterlijk en figuurlijk gedicht, dan ondergraaft dat meteen het onderscheid tussen beeld en verhaal: wat eerst beeld is, wordt later verhaal, en vice versa. Dit vormt het derde facet van het netwerk. Het wordt toegelicht (in hoofdstuk 4) via de ontleding van Het godgeklaagde feest, door Brakman zelf ‘een beeldroman’ genoemd. Dat leidt Van Alphen naar het laatste aspect van het beeldenmozaïek, bestudeerd in hoofdstuk 5. De grenzen vallen weg in de associaties tussen de beelden. Van Alphen bestudeert die naar het voorbeeld van Freuds studie over de droom. In Het godgeklaagde feest gaat hij dan op zoek naar psychoanalytische concepten als verschuiving en condensatie.

Na deze bestudering van het beeldend netwerk in Brakmans literatuur, keert Van Alphen terug tot de relatie met de lezer. Aan de hand van De bekentenis van de heer K. (1985), toont hij hoe de relatie tussen tekst en lezer een machtsstrijd is die veel weg heeft van de verhouding tussen folteraar en gefolterde. De lezer wil aan de tekst een bekentenis ontlokken, hij werpt hem op de pijnbank om aan hem de gewenste informatie te ontlokken. Maar tegelijkertijd moet hij zich naar de tekst schikken en zich ten dele aan hem onderwerpen. Anders kan hij niets uit de tekst loskrijgen. Deze dubbelheid maakt dat de lezer noch almachtig noch machteloos is. Hij is geen slaaf van de tekst; de tekst kan hem niet dwingen. Maar hij kan de tekst ook niet naast zich neerleggen in vrije willekeur. Als hij de tekst tot een bekentenis dwingt, onthult hij ook zichzelf, zoals de beul toont wie hij is in zijn pogingen om het slachtoffer te doen spreken. De relatie tussen lezer en tekst is dus een machtsverhouding. Vandaar dat de studie van Van Alphen besluit met een oproep ‘to repoliticize literature’ (p. 239).

Een studie als deze kan via verschillende criteria op haar waarde getoetst worden. Eerste vraag: is ze vrij van interne tegenstrijdigheden, is ze consistent? Die vraag kan bevestigend beantwoord worden. Van Alphen huldigt een laat-structuralistische benadering - hijzelf spreekt van semiotisch structuralisme (p. 203) - die zich toespitst op de narratologie en de studie van tropen als metafoor en metonymie. Men kan twisten over bepaalde principes en opvattingen die eigen zijn aan zo'n benadering, maar binnen het kader dat zo'n theorie zichzelf stelt, is ze consistent. Van Alphens opvatting van de metafoor lijkt mij al te eenvoudig en te globaliserend (zo ziet hij niet dat Lacan een ernstige correctie op Jakobson inhoudt en dat die een andere, meer creatieve visie met zich meebrengt). Maar als men ze aanvaardt, ziet men dat Van Alphen er correct en consequent mee omspringt.

Een tweede vraag die gesteld moet worden: doet de theorie recht aan de romans? En hierop moet het antwoord overwegend negatief zijn. Van Alphen zegt dat een tekst niet voor zichzelf kan spreken, dat een lezer steeds actief moet tussenkomen. Dat kan best zijn, maar het mag geen excuus worden om een tekst te herleiden tot een illustratie van de theorie. Zo maakt Van Alphen van Het godgeklaagde feest een filosofisch tractaat dat de discussie tussen Lacan, Jakobson en Saussure weerspiegelt (p. 152-160). De scène van de marktkoopman wordt herleid tot een dorre theorie. Zó ver gaat Van Alphen de referenties zoeken, dat hij de directe verwijzingen niet meer ziet: de hele scène is namelijk een parafrase van het bijbelse verhaal over Johannes de Doper. De vele letterlijke citaten en toespelingen op dat verhaal, ziet Van Alphen niet. Wat hij wel ‘ziet’, zijn de in feite onzichtbare referenties aan zijn theoretische voorbeelden.

[p. 237]

Daardoor worden zijn interpretaties erg dubieus. Nog een voorbeeld uit Het godgeklaagde feest: daar is sprake van een ‘verschrikkelijke brand van helemaal links onder in het achterhoofd’ (p. 86). Het gaat om een brand in de prehistorie, verteld door de geschiedenisleraar. Vogelaar, de hoofdfiguur, ziet ‘door dat hoofd’ van de leraar ‘in de tijd zelf’ (p. 82). Hij ziet die brand figuurlijk in het achterhoofd van zijn leraar. Het eerste citaat uit de roman wordt verklaard door het tweede. Zo spreekt de roman. Maar Van Alphen ziet dat niet. Hij begrijpt het eerste citaat niet, omdat hij de verwijzing naar het tweede mist. En dan gaat hij graven in de psychologie van de linker- en rechterhersenhelften om een heel bouwsel te construeren dat totaal naast de kwestie is en de roman beliegt. Hij leidt daar allerlei conclusies uit af (p. 147) die nergens door de roman bevestigd worden. Deze werkwijze treffen we helaas in al zijn analyses aan: te weinig eerbied voor de tekst, te veel ontzag voor de theorie.

Dan blijft er nog een derde en laatste vraag over: vergemakkelijkt deze studie de toegang tot Brakmans werk? Ik betwijfel het. Wel wijst de studie naar de belangrijkste deur: de samenhang van de beelden en het spel met de verwachtingen van de lezer. Maar een sleutel op die deur verschaft Van Alphen niet. Voor de lezer die niet thuis is in het jargon van de narratologie en het structuralisme, is de studie zo goed als ontoegankelijk. Voor wie de terminologie wel beheerst, blijft er te weinig Brakman over. Men ziet vooral de theorie die naar de deur wijst, minder de deur en nog minder het literaire werk dat erachter ligt. Daardoor ziet men ook hoe onzeker de terminologie van dit soort literaire theorie eigenlijk wel is. Als men na een lange analyse moet lezen dat Brakman theoretische concepten als ‘focalisator’ en ‘primaire geschiedenis’ ondergraaft, dan kan men alleen maar bedenken: hoe kan het ook anders, die concepten zijn in de theorie al onduidelijk. Voor mij wordt de ‘onduidelijkheid’ van Brakman niet duidelijk wanneer gezegd wordt dat ze te vatten is als een verstoring van op zichzelf al erg onduidelijke theoretische concepten (p. 35).

Ik wil nog twee eigenaardigheden van Van Alphens studie vermelden. Ten eerste vertaalt hij signifiant terecht als betekenaar, maar signifié ten onrechte als betekenis. Betekenis is, dat staat letterlijk in de Saussure, het geheel van betekenaar en betekende. Die laatste term is de vertaling voor signifié. Van Alphens term ‘betekenis’ is misleidend en niet in overeenstemming met zijn structuralistisch referentiekader. Ten tweede voelt Van Alphen de noodzaak om ‘de lezer’ in zijn tekst steeds vrouwelijk te maken: ‘de lezer en haar houding’ dus. Hij beweert dit te doen als een stap naar de door hem gevraagde politisering van de literatuur. En hij citeert Derrida (p. 21) die beweert dat de dualistische tegenstelling (i.c., tussen man en vrouw) maar opgelost kan worden door ze eerst op haar kop te zetten: is het taalgebruik overdreven mannelijk, dan moeten we het eerst overdreven vrouwelijk maken. Een merkwaardig kortzichtige conclusie voor een structuralist; die zou toch mogen beseffen dat zoiets de structuur van de tegenstelling ongewijzigd laat. Het is al te gemakkelijk zich op zo'n banale manier ‘geëngageerd’ te noemen (p. 21). Dat is dan ook de laatste kritiek op de studie: Van Alphen beweert terecht dat de relatie tussen lezer en tekst uiteindelijk ideologisch en politiek is, maar hij werkt dit nergens uit. Voor een boek dat die relatie als onderwerp heeft, is dat op zijn minst bevreemdend.