Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 364]

Kroniek
Maurits Engelborghs / Wat na Joyce?

Problemen van literaire beïnvloeding zijn meestal tamelijk steriel. Invloeden zijn vaak moeilijk aan te tonen en àls ze dan toch met zekerheid te bewijzen zijn, dan zijn ze niet altijd erg relevant: een te uitgesproken derivatief karakter maakt een werk vanzelf al minder belangrijk en als de invloed zo beperkt is dat hij aan de intrinsieke waarde van het betrokken boek weinig bij- of afdoet, dan blijft hij tenslotte weinig meer dan een aanloop voor het eigenlijke werk, voer voor critici, waaraan de gewone lezer, die het boek om het boek en niet zozeer om zijn theoretische implicaties leest, niet zoveel heeft. Tegenover studies van literaire beïnvloeding heb ik dan ook een spontane argwaan. Maar enkele bladzijden geboeide lectuur in het boek van Robert Martin Adams: Afterjoyce. Studies in Fiction after Ulysses^1. waren voldoende om die argwaan te overwinnen.

Er is vooreerst het onderwerp. Zoals uit de titel blijkt is de centrale figuur van het boek de onuitputtelijke James Joyce. Onder het oogpunt van invloed, zoals onder zovele andere oogpunten, is Joyce een speciaal geval. Zijn invloed op een hele generatie, en nog lange tijd daarna, is onmiskenbaar, gevarieerd, diep, en zelfs niet altijd gunstig. Het is een uiterst belangwekkend, complex en veeleisend onderwerp, dat alleen een echte kenner van Joyce en zijn ‘Nachwuchs’ aankon. Dat Robert Martin Adams, hoogleraar aan de Universiteit van Californië in Los Angeles, zo'n kenner is, kan niet meer worden betwijfeld. Hij had vroeger, met Surface and Symbol,^2. al een opgemerkt boek aan Ulysses gewijd, dat van een klare kijk en een lichtgedragen eruditie getuigde, en hij bewijst nu, met Afterjoyce, dat hij zijn kennis nog aanzienlijk verruimd en verdiept heeft. Ze gaat bovendien gepaard met een bewonderenswaardig gezond verstand, een bescheidenheid in de kritische houding en een gave voor gevatte formuleringen van complexe begrippen, die de bekoring om steeds maar te citeren bijna onweerstaanbaar maakt. Hier is elk woord blijkbaar vrucht van een persoonlijk inzicht, van een persoonlijke inzet zou ik bijna durven zeggen. Adams staart zich niet gefascineerd blind op wat Joyce te bieden heeft. Hij heeft zijn Joyce duidelijk verteerd en zijn boek is o.a. ook de levende neerslag van de invloed die Joyce op hemzelf als criticus gehad heeft en van de

1. Robert Martin Adams, Afterjoyce. Studies in Fiction after Ulysses. New York, Oxford University Press, 1977, XIII-201 blz.

2. Surface and Symbol. The Consistency of James Joyce's Ulysses. New York, Oxford University Press, 1962 (Galaxy 1967).

[p. 365]

bijzonder vruchtbare manier waarop hij die invloed verwerkt heeft.

Na een kort Voorwoord, waarin de auteur tot voorzichtigheid maant door uit te leggen hoe onvermijdelijk en meteen moeilijk-precies-aan-te-wijzen literaire beïnvloeding in 't algemeen en bij Joyce in 't bijzonder is, tracht hij in zijn eerste twee hoofdstukken de juiste plaats te bepalen die Joyce bekleedt als centrale overgangsfiguur tussen de meer traditionele en de modernistische roman: de vele, ook niet-literaire, invloeden die hij zelf onderging, het verdringen naar de achtergrond van de personages,^3. het opleggen aan de roman van wat hij een ‘exoskeletal’ - d.w.z. niet uit de personages gegroeide - structuur noemt, en dies meer. De meeste van deze ingrediënten zijn bekend, maar het verveelt geen ogenblik ze hier nog eens op Adams' onnavolgbare manier te zien beschrijven. In zijn volgende hoofdstukken preciseert hij dan bijzonder scherp de invloed die Joyce gehad heeft op veertien auteurs: Virginia Woolf en William Faulkner, Samuel Beckett, Carlo Emilio Gadda, Alfred Döblin en Herman Broch, Vladimir Nabokov, en uiteindelijk Lawrence Durrell, Anthony Burgess, Thomas Pynchon, John Barth, Flann O'Brien, José Lezama Lima en Jorge Luis Borges.

Een volledig overzicht van het Joyceaans modernisme en postmodernisme heeft Adams dus zeker niet op het oog gehad. Zijn werkwijze is ook niet streng-systematisch; interpretatie, evaluatie en receptie-esthetiek worden kriskras door elkaar gebruikt, maar het resultaat is altijd revelerend en zijn literair net is ruim genoeg om representatief te zijn voor de verschillende soorten invloed die Joyce uitgeoefend heeft. Want dààr is het Adams vooral om te doen: om distincties, precieze onderscheidingen tussen invloeden die nog actief zijn, of niet, wenselijk, of niet, relevant, of niet; hij maakt voortdurend een onderscheid tussen de kwaliteit van de invloed en de eigen manier waarop elk der ontvangers die verwerkt. Wàt hem interesseert is niet uitsluitend wat een aantal auteurs aan Joyce te danken (of occasioneel zelfs te wijten) hebben, maar ook, en vooral, hoe ze die invloed precies hebben verteerd: hoe de besten onder hen dat voorbeeld niet slaafs hebben nagevolgd, maar ‘gewoon’ opgenomen in hun eigen arsenaal van literaire middelen en uitgebuit voor hun eigen doeleinden. Want het is duidelijk dat hier een heel spectrum van mogelijkheden bestaat dat zich beweegt tussen de extremen van het klakkeloos-overnemen en het zich-resoluut-afzetten-tegen. De meest opvallende figuur is hier uiteraard Samuel Beckett, die misschien meer dan wie ook heeft moeten vechten om onder de ban van Joyce uit te geraken en er wellicht beter dan wie ook in geslaagd is. Het lange hoofdstuk dat Adams aan hem wijdt is een der beste uit zijn boek. Maar, ik herhaal het, over elk van deze auteurs heeft hij belangrijke bladzijden geschreven.

3. Dit probleem wordt zeer uitvoerig, maar niet zo indringend, behandeld in James H. Maddox, Jr., Joyce's Ulysses and the Assault upon Character. New Brunswick, Rutgers University Press, 1978, XI-244 blz.

[p. 366]

En hier kom ik dan toch even terug op de bekoring om te citeren. Eigenlijk had ik wel een dozijn passages aangestipt die het aanhalen waard zijn, maar ik zal me tot één enkele, maar dan ook qua stijl representatieve, beperken. Het gaat in hoofdzaak om Beckett's Murphy: ‘A plot which runs the protagonist so directly and eagerly toward the large black hole which awaits us all, and which most of us would take some pains to avoid, needs no motive energy to move it forward, but rather brakes to hold it back. Murphy is the best example prior to Godot of a literary action used to postpone rather than advance the movement of a development possessing its own inertia. Since he has no real function in moving forward the story (it gets where it is inevitably going without any of his efforts), the author is free to embroider intellectual and stylistic curlicues on the margins of the tale - which he does with the owlish solemnity of an inane scholar. Some of this fancy-work sounds, and no doubt is, Joycean; but its function in the economy is different. Joyce is going somewhere, and uses his verbal decorations to enrich and forward his theme; Beckett is going nowhere, and uses his decoration to delay his arrival there.’ (p. 97). Distincties, zei ik. Dit is een goed voorbeeld van de zorg en de zwier waarmee Adams ze maakt. Wie zo iets, en wie zo kan schrijven, verdient te worden gelezen, ook door niet-specialisten.

Ik heb maar een paar aanmerkingen bij dit briljante boek. Er zijn vooreerst een paar onnauwkeurigheden die ik graag als zetfoutjes interpreteer. Op blz. 29 is zeker de criticus en romanschrijver J.I.M. Stewart en niet Stuart bedoeld. Durrells voornaam wordt afwisselend Lawrence en Laurence gespeld. De eerste is natuurlijk de meest gebruikelijke. En tenslotte is het wel spijtig dat Adams geen kans (of tijd?) gevonden heeft voor een bespreking van Anthony Burgess' Napoleon Symphony,^4. want van alle romans die Burgess tot hiertoe geschreven heeft is deze het meest aan Joyce verschuldigd.^5. Maar dit zijn schoonheidsfoutjes die weinig afbreuk doen aan een boek dat torenhoog uitsteekt boven de vele middelmatigheden die over Joyce blijven verschijnen.^6.

4. Anthony Burgess, Napoleon Symphony. London, Jonathan Cape, 1974.

5. Cf. John Mowat, ‘Joyce's Contemporary: A study of Anthony Burgess' Napoleon Symphony’, in Contemporary Literature, XIX, 2 (Spring 1978), blz. 180-195.

6. Een paar voorbeelden maar: Colin Mac Cabe, James Joyce & the Revolution of the word. London, Macmillan, 1978, 186 blz. (Language, Discourse, Society); Stanley Sultan, ‘Ulysses’, ‘The Waste Land’ and Modernism. Port Washington & London, Kennikat Press, 1977, XII-92 blz.