Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 358]

Kroniek
Anton Claessens / Over kritiek en critici

In de reeks Literatuur in zicht, een initiatief van uitgeverij Lannoo (Tielt-Amsterdam), publiceerde de Namense hoogleraar Martien J.G. de Jong alweer enige tijd geleden, in 1977, een studie onder de titel Over kritiek en critici; de ondertitel ervan luidt: Facetten van de Nederlandstalige literatuurbeschouwing in de twintigste eeuw. Dit omvangrijke boek omvat maar liefst 343 bladzijden; naast een tweehonderdvijftigtal bladzijden beschouwende tekst bevat het, behalve uitgebreide aantekeningen en een gedetailleerd personen- en zakenregister, een uitstekende bibliografie met betrekking tot literatuurwetenschap en literaire kritiek. Martien de Jong heeft in zijn Bibliografische afdeling en in zijn Aantekeningen kennelijk naar volledigheid gestreefd. In zoverre ik dat heb kunnen nagaan, is hij daar voortreffelijk in geslaagd. In het Nederlandse taalgebied zal er moeilijk iemand te vinden zijn die zoveel van zijn onderwerp afweet als De Jong: zijn belezenheid op het gebied van de secundaire literatuur is enorm. Dat uitgebreide en overzichtelijk geordende documentatiemateriaal alleen al stempelt dit boek tot een betrouwbaar en waardevol vademecum voor studenten Nederlands, neerlandici en voor iedereen die zich beroepshalve of uit liefhebberij bezighoudt met de recente Nederlandstalige literatuurkritiek en met de algemene literatuurwetenschap.

De Jong beoogt met zijn studie een overzicht te geven van de naoorlogse literaire kritiek in Nederland en Vlaanderen, tegen de achtergrond van een aantal literair-kritische vraagstukken die een dominerende rol hebben gespeeld in de literatuurkritiek van voor de Tweede Wereldoorlog.

In zijn tien bladzijden tellende Inleiding bakent hij zijn onderwerp af, stelt hij aard en problemen van de literaire kritiek aan de orde en verantwoordt hij de bouw van zijn boek. In tegenstelling tot literatuurwetenschap, die zich toelegt op theorievorming inzake het verschijnsel literatuur, is literatuurkritiek een praxis: zij concentreert zich in eerste instantie op een concreet literair werk. ‘En een concreet literair werk is een tekst die door literatuurlezers in een bepaalde periode als literair wordt aanvaard, op grond van semantisch-formele eigenschappen van die tekst en/of op grond van psycho-sociale eigenschappen van die lezers.’ Een goed criticus moet in staat

[p. 359]

zijn, aldus De Jong, ‘een afzonderlijke tekst te situeren en te evalueren in een bredere literaire context en culturele situatie.’ Een criticus presenteert, analyseert, interpreteert en beoordeelt een literair werk in de vorm van een recensie, opstel of essay in kranten, week- en maandbladen, letterkundige of algemeen-culturele tijdschriften of via radio en televisie. In zijn studie beperkt De Jong zich tot kritisch werk in boekvorm, met bijzondere aandacht voor publikaties sedert de jaren vijftig en zestig.

Na zijn Inleiding volgen vijf hoofdstukken die hij de volgende titels heeft meegegeven: I Expressie-Transformatie-Formatie; II Existentie-Autonomie-Referentie; III Tekst en Maatschappij; IV Schrijverschap en Vakmanschap; V Intenties en voorkeuren. Deze titels zijn bondige samenvattingen van het in de onderscheiden hoofdstukken aan de orde gestelde. De laatste drie hoofdstukken bieden een overzicht van de hedendaagse kritiek in het Nederlandse taalgebied, terwijl De Jong in de hoofdstukken I en II daarvoor een historisch en theoretisch referentiekader heeft ontworpen. Terecht stelt De Jong zich op het standpunt dat wat nu gebeurt niet kan worden losgemaakt van literaire theorieën en literair-esthetische opvattingen van vroegere literairhistorische perioden.

In hoofdstuk I behandelt hij de literairkritische problematiek in de periode van voor de Tweede Wereldoorlog. Hierin staat vooral centraal de controverse ethiek-esthetica. Twee bekende polemieken worden besproken: die tussen Kloos en Coster uit 1912 en de beroemde Prisma-discussie uit 1930, waaraan onder anderen Binnendijk en Ter Braak hebben deelgenomen. De Jong besluit zijn hoofdstuk met een karakteristiek van critici als Van Ostaijen, Nijhoff, Van Eyck en Donker. De bedoeling van dit hoofdstuk is de opvattingen van waaruit werd gekritiseerd te achterhalen en te catalogiseren onder een van de noemers: expressie, transformatie en formatie. Zo is Kloos een expressie-criticus: hij ging na of een auteur zijn gevoelens adequaat had uitgedrukt. Bij iemand als Binnendijk ging het om de transformatie van het dichterlijke gevoel in taalvorm. En bij critici als Van Ostaijen en Nijhoff stond de vorm van de tekst zelf centraal: zij waren formatie-critici.

In zijn tweede hoofdstuk beschrijft hij de literaire kritiek die op de existentie-filosofie is geënt, onder meer van Dubois, Dresden en Walravens. In deze richting stond de situatie van de mens en zijn houding in de tijd centraal. Kort na de subjectieve, levensbeschouwelijke, existentialistische literatuurkritiek komt de kritiek op die geïnspireerd is door het principe van de literaire autonomie, de ‘objectieve, ergocentrische of tekstimmanente literatuur-interpretatie’. Die treffen we aan in het werk van velen, o.a. van Paul Rodenko en later in dat van de Merlinisten.

[p. 360]

Mede als gevolg van studenten- en arbeidersbewegingen hebben zich aan het eind van de jaren zestig een aantal veranderingen voorgedaan in de literair-kritische optiek: er ontstond toen een vorm van literatuursociologie die vooral op het marxisme geïnspireerd was. Na de existentialistische kritiek van kort na de Tweede Wereldoorlog en de autonomiebewegingen van de jaren vijftig en zestig werd de poëticale situatie ‘referentieel-sociologisch’. Literatuurbeschouwers als Bert Brouwers en J.F. Vogelaar hadden vooral oog voor de relatie tekst en sociale en politieke verschijnselen. Uit Martien de Jongs tekst blijkt overduidelijk dat hij weinig op heeft met deze maatschappijkritische vorm van literatuurbeschouwing, - ze wekt in hem de polemicus. Vogelaar c.s. simplificeren zijns inziens de complexe relatie tussen literatuur en werkelijkheid.

In het derde hoofdstuk brengt hij tekstanalysten en sociologen onder: hierin behandelt hij enerzijds de ergocentrici, voor wie het werk uitgangspunt, middelpunt en eindpunt van hun beschouwing is (Fens bijvoorbeeld), terwijl als antipode de maatschappijgerichte richtingen besproken worden (o.a. Vogelaar en Eugène van Itterbeek).

In het volgende hoofdstuk worden die ‘vrije interpreten’ ondergebracht die hun kritische werk beschouwen als een echte artistieke bedrijvigheid of academische specialiteit. De ‘vrije interpreten’ - De Jong zelf hoort hier ook toe - vormen geen school of groep: het zijn critici die niet uitsluitend oog voor de tekst zelf hebben. Sociale en economische factoren, alsook ethische, biografische en psychologische gegevens worden of kunnen mede in acht genomen worden. Die ‘vrije interpreten’ onderscheidt De Jong in ‘fragmentaristen’ (Willy Roggeman bijvoorbeeld) en ‘synthetici’ (Vestdijk en Westerlinck). Hun taak als criticus beschouwen ze als een vorm van schrijverschap en vakmanschap.

In zijn slothoofdstuk gaat het om intenties en voorkeuren van literaire beoordelaars voor wie karakteristiek is dat ze niet alleen voor de literaire teksten als zodanig interesse tonen, maar evenzeer of nog meer voor de persoonlijkheid van de auteur, voor het literaire genre dat de tekst representeert en voor de levensbeschouwing en/of ideologie die uit het literaire werk te destilleren valt. Binnen de categorie van deze ‘vrije interpreten’ maakt De Jong in dit hoofdstuk wederom een onderverdeling: hij onderscheidt ‘intentionalistische’ of ‘personalistische’ critici en critici met voorkeuren voor bepaalde literaire verschijnselen, zoals bijvoorbeeld Buddingh' en Bernlef. De ‘personalistische’ critici (Gomperts bijvoorbeeld) achten de persoonlijkheid van de auteur, de ‘vent’, van meer belang dan de formele eigenschappen van de tekst. Met de Forumiaan Ter Braak en andere ‘ventisten’ zijn zij van mening dat een literair werk primair een communicatie

[p. 361]

en een confrontatie van een lezer met een schrijver is. Een goede schrijver is voor hen een ‘persoonlijkheid’, wiens originaliteit de criticus uitdaagt tot discussie.

Mocht uit het bovenstaande vooral blijken dat Martien de Jong in zijn studie vooral als literair-historicus is opgetreden, dan behoeft dat enige correctie. De auteur is eveneens als criticus en hier en daar ook, zoals ik al heb opgemerkt, als polemicus in zijn boek present. Bij herhaling geeft hij bijvoorbeeld te kennen dat hij niet erg ingenomen is met de werkimmanente benaderingswijze (vergelijk bijvoorbeeld blz. 73 en 95). Mijn oordeel daarover is veel positiever. Dat de literaire tekst het uitgangspunt van alle uitspraken moet zijn, om volstrekt niet ter zake dienend gezwam in de ruimte te voorkomen, heeft in ieder geval op vele critici in dag- en weekbladen een weldadig effect gehad. Zij konden zich in en na de Merlyn-periode niet meer tevreden stellen met het doorbladeren van een boek en het lezen van de achterflap. Die literairkritische erecode wordt overigens vandaag de dag niet meer door iedereen in acht genomen: impressionistische stukjesschrijverij, het pluggen van vriendjes en het onderuithalen en beroddelen van literaire tegenstanders zijn hier en daar bon ton, zoals blijkt uit Jeroen Brouwers' met verve geschreven, boeiende pamflet De nieuwe Revisor (Tirade, nr. 250). Ook heeft een tijdschrift als Merlyn met zijn vaak voorbeeldige leesdemonstraties een enorm gunstige uitwerking gehad op het literatuuronderwijs. Ik onderschrijf volledig de mening van de dichter-criticus-docent Tom van Deel, die in een aardig artikel, getiteld Poëzie op school, verschenen in Jeugd en Samenleving, jrg. 4, juli-aug. 1974, het grote belang heeft beklemtoond van de close reading-‘methode’ voor scholieren en studenten. Merlyn moge dan geen mijlpaal zijn geweest in de Westeuropese literaire kritiek, de positieve effecten ervan in ons taalgebied zijn niet te onderschatten. Zonder Fens c.s. zouden velen minder attente en goede lezers zijn.

In een ‘epiloog’ aan het eind van zijn slothoofdstuk formuleert De Jong zijn persoonlijke ideeën over literaire kritiek, waarmee ik van harte instem: ‘Een algemeen bruikbare wetenschappelijke kritische methode bestaat niet, omdat ieder literair kunstwerk zijn eigen kritische reactie vraagt: en de aard van die kritische reactie wordt in eerste instantie bepaald door de aard van het literaire kunstwerk, en in tweede instantie door de zichzelf niet verloochenende aard van de criticus. Een criticus probeert het kunstwerk in zijn eigenheid te respecteren, interpreteren en evalueren... en hij probeert tegelijkertijd een goed stuk proza te schrijven. Literaire kritiek is geen wetenschap maar een praxis, die volgens mij moet steunen op een zich steeds

[p. 362]

door lees-, studie-, en levenservaring verrijkende, en mede door cultureel-sociologische en karakterologische factoren bepaalde, dynamische literatuuropvatting.’ En dan vervolgt Martien de Jong: ‘Daarom is het mij ook niet gelukt voor dit boek een waterdichte indeling te vinden naar typen van critici, of naar kritische methoden. Het catalogiseren van kritische attitudes is waarschijnlijk even moeilijk als het catalogiseren van existentiële ervaringen.’

Wanneer De Jong opmerkt dat hij geen ‘waterdichte indeling’ heeft kunnen vinden naar typen van critici, lijkt me dat heel eufemistisch uitgedrukt. Zijn typologie vormt naar mijn mening een zwak punt in zijn boek. Vooral met de categorie ‘vrije interpreten’ heeft hij, ondanks de subcategorisatie binnen die noemer, de grootste moeilijkheden. Die categorie omvat bij hem veel te veel verschillende kritische attitudes en lijkt me daarom onhanteerbaar.

Zo'n ‘waterdichte indeling’ zal wellicht altijd een vrome wens blijven, maar een bevredigender typologie zou naar mijn mening ontworpen kunnen worden op basis van M.H. Abrams' studie The Mirror and the Lamb: romantic theory and the critical tradition (1ste druk 1953), een boek dat De Jong in een voetnoot vermeldt. In zijn inleiding onderscheidt deze Engelse hoogleraar vier soorten theorieën over kunst: mimetische, pragmatische, expressieve en objectieve. Op basis daarvan zou men de goed hanteerbare indeling kunnen maken in objectieve, expressieve, mimetische en pragmatische kritiek. Type-zuivere voorbeelden zullen slechts sporadisch aanwijsbaar zijn, maar men zou kunnen zeggen: ‘objectieve’ critici richten hun aandacht primair op het object, het literaire werk zelf, ‘expressieve’ critici tonen vooral belangstelling voor de creatieve krachten van de schrijver die in het werk naar voren komen, de ‘mimetische’ critici houden zich vooral bezig met de relatie tussen literair werk en de (waarneembare en/of ideale) werkelijkheid en de ‘pragmatische’ critici tenslotte hebben in eerste instantie oog voor het effect van het werk op de lezer.

Aan een aantal aspecten van Martien de Jongs rijke studie is in het bovenstaande geen recht gedaan. Zo bevat zijn boek talrijke boeiende en genuanceerde typeringen van Vlaamse en Nederlandse literaire critici, onder meer van de ‘synthetiserende vrije interpreet’ Albert Westerlinck, de hoofdredacteur van dit tijdschrift.

Afgezien van enkele bezwaren tegen deze studie, ben ik van mening dat Martien de Jong met zijn Over kritiek en critici een waardevol, interessant en stimulerend boek heeft geschreven, de vrucht van jarenlange specialisatie.

[p. 363]

Het is ook een heel leesbare studie: De Jong formuleert helder en levendig. Zijn boek voldoet in stilistisch opzicht stellig aan zijn eis dat een literatuurcriticus ‘een goed stuk proza’ dient te schrijven.