Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 125

[p. 355]

Kroniek
Fons Vandergraesen / Vlaamse prozadebuten

De verhalenbundel Een meisje uit Odessa (In de knipscheer, Haarlem, 1979) van Eriek Verpale bevat achtentwintig korte teksten die meestal een abstracte schets brengen van een diepere psychische realiteit: angst, wanhoop, onmacht, onbegrip, hulpeloosheid. De meeste teksten zijn woord en hoofd gekregen ideeën waarbij de hoofdfiguur (meestal een therapeutische ik-verteller) nauwelijks emotionele, lichamelijke, tijdelijke en ruimtelijke context krijgt. Vandaar ook dat de teksten weinig epische draagkracht bezitten, maar eerder statische meditatieve momentopnamen zijn.

Eriek Verpale bouwt deze gestolde bezinningsflitsen op via een strak, zich logisch ontwikkelend patroon waarbij intrige en verwikkeling erg beperkt zijn.

De eerste zin van de teksten werpt de lezer zonder franjes of omschrijving in de op te roepen wereld die via bedenkingen, overwegingen en handeling logisch geachte verwachtingen oproept, die evenwel dikwijls niet worden ingelost. De grenzen van het verwachte worden verlegd, waardoor vervreemding ontstaat. Deze vervreemding groeit niet naar science-fiction toe maar blijft prangend herkenbaar. Een typerend voorbeeld hiervan is het knappe verhaal ‘De vredesengel’: ‘Iemand, concludeerde ik eigenzinnig, moest de man die via de zijdeur naar binnen gedragen was op een verschrikkelijke wijze toegetakeld hebben, want in één oogwenk was de sofa, waarop de bewoners van de benedenverdieping de kreunende man hadden neergelegd, met bloed besmeurd.’ (71)

Met deze zin, waarin de verwachtingsoproepende gegevens (iemand, ik, de man, heeft toegetakeld) de lezer aanstonds bij het verhaal betrekken, opent Eriek Verpaele deze tekst. Waar de verteller en lezer aanvankelijk'medeleven en afgrijzen voelen, moeten deze gevoelens geleidelijk wijken wanneer blijkt dat de bewuste man van het incasseren van agressieve gevoelens zijn beroep heeft gemaakt. Op die manier katalyseert hij maatschappelijke spanning en geweld. ‘Zo, mijne heren,’ besloot de man, ‘ben ik het op wiens bebloede rug de nieuwe vrede wordt getekend. Ben ik immers de Vredesengel niet?’ (74)

Deze werkelijkheidsverschuiving verrast en maakt deze en andere teksten soms sprookjesachtig reëel. Nochtans zijn sommige teksten veel rechtlijniger, stereotieper en minder oorspronkelijk opgebouwd. Ze worden strak naar een pointe geschreven, zijn sterk aforistisch van inslag of louter sfeerevocerend.

Het gestolde en abstracte van de teksttekeningen blijkt niet alleen uit de

[p. 356]

opbouw, ook de objectieve, neutraal noterende en observerende manier van vertellen verdunt en verkilt de verhalen. Het zijn dunne streepjes potlood die soms poëtisch gebald, soms bijbels archaïsch de centrale idee uitschetsen.

De uitgetekende ideeën behoren tot het gevoelsmatige onderbewuste dat dikwijls geroerd maar zelden genezen wordt. Angst, wanhoop, misbruikt vertrouwen, achterdocht, geweld zijn de pijlers waarop het psychische wereldbeeld van deze verhalen is gesteund. Zo wordt in het indringend vertelde ‘Benadering van een metgezel’ de onwetendheid en het vertrouwen van het ‘ik’ misbruikt. Hij wordt ervan beschuldigd het vertrouwen van zijn metgezel misbruikt te hebben terwijl hij in al zijn naïviteit in de val trapte die precies door zijn metgezel en zijn verloofde werd gesteld. Gebrek aan inzicht in en analyserende interpretatie van de omwereld worden door zijn dominerende gezel misbruikt.

Eriek Verpale schreef een oorspronkelijke verhalenbundel die door de beheerste opbouw, de analyserende waarneming, de vervreemde werkelijkheidsverschuiving en de beklemming van de ideeën getuigt van gewetensvol en overwogen schrijverschap.

Willy de Blesers eerste roman Het verhaal van Teraja en Werjonjo (Uitgeverij De Roerdomp, Brecht/Antwerpen, 1977) is een subtiel geschreven, knap suggererend en strak gestructureerd verhaal geworden.

Opvallend is het spel met allerhande tijdsniveaus. Regelmatig wordt het chronologische gebeuren doorbroken, wordt er overgewipt van het sterk episch gedragen nu-niveau naar het verleden en uitbreidend zelfs naar het mythisch-legendarische niveau der tradities en overlevering. Hoewel vrij functioneel aangewend, verstrakt, verkilt en stremt deze herhaald gebruikte techniek het verhaal. Het valt uiteen in fragmenten die door de lezer puzzelachtig met elkaar verbonden moeten worden.

In het nu (verteld in de afstandelijke onvoltooid verleden tijd) ontmoeten we Werjonjo die op zoek is naar zijn geliefde Teraja. Deze zoektocht vormt een raam waarbinnen zich concentrisch het centrale gebeuren afspeelt. Centraal bij deze zoektocht staat het contact dat Werjonjo opbouwt met de mestiezen (een uitgebuite en als gedegenereerd beschouwde volksgroep). Ze zijn gastvrij en behandelen hem als hun vriend. Juist dit web van genegenheid en interesse kan Werjonjo na een tijdje niet meer doorbreken, hoewel hij dat vurig wenst. Hij is immers niet blind voor het geweld dat op de mestiezen gepleegd wordt en voor de haat en drang naar represailles die van sommigen van hen uitgaat. De verbondenheid met hen leidt uiteindelijk tot het aanbieden van hulp: hij helpt Asjanan bij zijn

[p. 357]

vlucht uit het dorp na de aanslag op de ‘goveneros’. Dit wordt hem fataal: beiden worden vermoord.

Het nu-niveau en zijn centrale thema worden door middel van flash-backs omkaderd en uitgediept. We vernemen meer over de oorzaak en de aanleiding van Teraja's vlucht uit het dorp, we genieten van Werjonjo's fascinering voor Teraja wanneer ze de bazamcpaloja danst, ontdekken haar hunker naar de stad om er beroemd te worden, zien Werjonjo in een spannende strijd gewikkeld met de ‘Albino’ (een reuzenvis die volgens de legende onheil brengt voor de jager, zijn familie en zijn dorp). Het is precies dit gegeven dat de ‘verleden’ tijd overstijgt en mythisch uitbreidend teruggrijpt tot het oerbestaan van de dorpsgemeenschap.

Door deze verschillende tijdsniveaus heen krioelen diverse motieven: geweld, dans en muziek, liefde, water en zee. Hierbij is het opvallend dat niet het ‘nu’ maar wel de omkaderde flash-backs het rijkst, het meest doorleefd, het warmst en het meest dynamisch overkomen. Het nu daarentegen doet vrij statisch, koud en afstandelijk aan, alleen het moraliserende einde brengt enige dynamische ethische verdieping: ‘...: je moet durven vechten als het er op aankomt, desnoods je ganse leven door blijven vechten. Maar tevens denk ik dat je altijd moet blijven hopen, al was het met een soort koppige en zelfs wanhopige moed...’ (100)

Willy de Bleser beschrijft veel, soms overdadig. Het best is hij bij het evoceren van de sfeer die bepaalde ruimtes uitademen. Fijnzinnig, met oog voor detaillering visualiseert hij deze milieus, gebruikmakend van heel wat kleur: ‘Omheen de lantaarns kringelden elliptischvormige slierten diepblauwe rook zodat de reeds spaarzame lichtkegels, die de carbidlantaarns naaromlaag wierpen, grotendeels werden opgelost in een smeriggrijs rookgordijn en de gezichten van de rondom langwerpige tafels zittende gestalten slechts schaars verlicht werden.’ (21)

Poëtisch impressionistisch verfijnd, sfeerevocerend, zoekend naar precisie! Niet steeds wordt op deze beheerste manier ‘geschilderd’, dit mede door het soms ouderwetse en stroeve taalgebruik. Verstarrend werkt tevens de eigenaardige manier waarop sommige woordgroepen aan mekaar gekoppeld worden. Welk is de functionaliteit van samenvoegingen als: totnutoe, geladenzwijgend, feestelijkopgedoft, feloranjekleurige? Verder wordt vrij ongecontroleerd gebruik gemaakt van ‘vulgaire’ en ‘laag bij de grondse’ uitdrukkingen en zegswijzen, die niet geïntegreerd worden en helemaal geen helpende interpretatieve kracht bezitten.