Dietsche Warande en Belfort. Jaargang 1927

[p. 833]

[1927/11]

Beata Hadewigis de Antverpia.
(Slot)
II.

En toch is het mij tot nog toe niet gelukt Hadewijch verder te Antwerpen te ontdekken. In gedrukte oorkonden komt ze zeker niet voor. Wij mogen gerust zeggen, dat we alles hebben doorloopen wat met de geschiedenis van Antwerpen in de XIII^e eeuw in betrekking staat, zoo ver dit is uitgegeven. Er is niets in te vinden. Verwonderen moet ons dat toch niet te zeer. Vooral jonkvrouwen, die ongetrouwd zijn gebleven, worden slechts toevallig in oorkonden vermeld. Geheel de geschiedenis van het ontstaan der begijnen te Antwerpen⁽¹⁾, als van andere vrouwelijke instellingen de Norbertinessen, het gasthuis, de leprozij der zieken uit dien tijd, is een anonieme⁽²⁾: eerst tegen het einde der eeuw treffen wij er namen aan.

Bij Hadewijch voegt zich daar nog de bijzondere omstandigheid aan toe, dat zij wellicht nooit zelfs in een begijnhof schijnt geleefd te hebben. Niets in haar werk wijst er op, dat ze tot een gemeenschap behoorde. Zij verkeerde in een beperkten kring van godgewijden, die onder haar invloed stonden, haar leiding ontvingen. Zij laat er enkelen van met name groeten: een Margriet, een Emma, een Sara. Ik voor mij krijg steeds den indruk, dat zij moet geleefd hebben met een klein groepje van vrome maagden, ongeveer als het groepje der maagden dat te Nijvel bij het H. Graf door een zekere Hadewijch geleid werd, van wien de Gelukz. Ida van Nijvel haar eerste vorming in het mystieke leven ontving. Deze omstandigheid moet het nog moeilijker maken om Hadewijch ooit te ontdekken.

Wij hadden er ons ook toe gezet te onderzoeken of Hadewijch soms tot de familie van de burggraven van Antwerpen kan hebben behoord. Maar hier zijn we werkelijk van een kale reis thuis gekomen. Wat we

(1) Philippen. Begijnhoven, Antwerpen 1918, blz. 113.

(2) Mertens en Torfs. Gesch. van Antwerpen, I, 395. vlg., en de daar vermelde bronnen.

[p. 834]

hierboven meedeelden, steunde op de gewone voorstellingen over de oudste castellani de Antverpia. Ons onderzoek is tot een geheele studie uitgedijd, die we hier niet kunnen inlasschen, maar elders zullen uitgeven⁽¹⁾. Ons besluit was dat er vóór 1271, toen Arnoldus V van Diest het eerst met den titel castellanus de Antverpia optrad, er geen spraak van burggraven van Antwerpen kon zijn. Al wat over vroeger burggraven wordt verhandeld, is fabel en verdichtsel uit de tweede helft der XVII^e eeuw: en steunt uitsluitend op valsche kronieken van Chr. Butkens, zoo het niet geheel door de Butkens, Christophorus of zijn broeder Alexander, werd uitgedacht.

Toen wij verleden jaar, hadden aangetoond, dat een heele reeks kronieken, die in de nalatenschap van Chr. Butkens heetten ontdekt te zijn, louter vervalschingen waren, is al dadelijk het vermoeden opgekomen, dat de geschiedenis van de burggraven van Antwerpen ook niet in den haak zou kunnen zijn⁽²⁾: deze toch steunt voor de oudste burggraven op een citaat uit een kroniek van Middelburg. Onder die valsche kronieken nu is een kroniek, die door den vervalscher op den naam werd gezet van Nicolaus de Alta-Terra, of Hoochlandt, die kanunnik en daarna abt van O.L. Vrouw te Middelburg zou zijn geweest. Was deze ook de kroniek van Middelburg, waarop de voorstelling over de vroegste burggraven van Antwerpen steunt? Inderdaad: we hebben dit in bijzonderheden willen aantoonen, de opkomst der legende in de XVII^e eeuw nasporen, de bronnen ontdekken waaruit ze is voortgevloeid. Geen twijfel mogelijk. Ook langs historischen weg zijn we tot hetzelfde resultaat gekomen: de titel castellanus de Antverpia komt eerst op in 1271, en werd het eerst gedragen door Arnoldus V van Diest.

Indien derhalve het klooster van Zeelhem eenig bijzonder belang in de werken van Hadewijch heeft gesteld, omdat deze in eenige betrekking met de familie van hun stichters, de heeren van Diest, zou hebben

(1) Intusschen reeds verschenen in Bijdrage tot de Geschiedenis 1927 April-Mei, bl. 108 vlg..

(2) De E.H. Fl. Prims deelde dit vermoeden ook reeds mede op onze eerste vergadering. En onze geachte voorzitter E.H. Philippen zegde mij, toen ik hem het resultaat van mijn onderzoek te kennen gaf, dat hij ook dit vermoeden had uitgedrukt, in een opstel over den zegel van Hendrik van Herenthals, dat hij in de Académie d'Archéologie had voorgelezen en in druk wilde laten verschijnen.

[p. 835]

gestaan, dan is het niet, omdat dezen met de familie der vroegere Antwerpsche kasteelheeren waaruit Hadewijch zou stammen, waren verwant geraakt. De reden moet dan elders liggen: dat de stichters van Zeelhem castellani de Antverpia waren kan op zich zelf niet meer dienen als aanwijzing, dat Hadewijch uit Antwerpen zou afkomstig zijn; alleen in zoo verre als de van Diest's betrekkingen te Antwerpen hadden.

Maar steeds blijft dat de van Diest's betrekkingen met Antwerpen hadden en verwant waren met de Breda's. Wisten we nu maar wat meer daarover! en wisten we maar hoe de titel castellanus de Antverpia hun toegekomen is! Behoorde Hadewijch of hare familie tot die betrekkingen? tot eene familie uit Antwerpen, verwant met de van Diest's? tot een zijtak der van Diest's? der heeren van Breda? Godevaart IV van Breda, die in 1246 overleed, was gehuwd met de zuster van Arnold IV van Diest. Na Godevaart's dood heeft onze Hendrik het geslacht der Breda's moeten voortzetten, dat echter met diens dochter Elisabeth voor goed in rechtstreeksche lijn uitstierf. Is de overlevering van Hadewijch in de familie van Diest overgegaan?

In een stamboom van het huis van Diest heb ik bijeengebracht, alle namen van leden dier familie die ik heb kunnen ontdekken. De naam Helwigis komt er tweemaal in voor, doch telkens onder dien vorm en nog in de XII^e eeuw; dat wijst er toch op, dat zulk een naam nog door andere latere vrouwen uit dit geslacht kan zijn gedragen geworden⁽¹⁾. Ook komt de naam Aleydis voor: Aleydis nu is een wisselvorm voor Hadewijch⁽²⁾. Een Aleydis was de vrouw van Arnold III die tot 1229 in oorkonden vermeld wordt, doch vóór 1233 overleden was⁽³⁾. Onder zijne kinderen wordt geen Aleydis vernoemd; trouwens geen enkele dochter. Toch heeft hij dochters gehad: Godevaart IV van

(1) Aan den vorm Heilwigis, evenmin als van Aleydis, hecht ik toch niet veel belang.

(2) De eerste abdis van 's Hertogendaal was een Aleydis, die ook voorkomt onder den naam Heilwijch en Hadewijch, schijnt een merkwaardige vrouw geweest te zijn. Haar opvolgster als abdis en vriendin was een Margareta, dochter van den hertog van Brabant. Hadewijch nu had een vriendin, Margriet, die ze tegen hoogmoed moet waarschuwen (Br. XXV, 7.24).

(3) Volgens oorkonde V in Chronicon Diestense.

[p. 836]

Breda had er eene van gehuwd, wier naam echter niet vaststaat⁽¹⁾. Is er ook een Aleydis of een Hadewijch onder geweest? Toch zet zich de naam Aleydis in de familie voort: Geraart, heer van Zeelhem, die de zoon was van Arnold en Aleydis, heeft een dochter Aleydis⁽²⁾. Daar is nog een Hendrik, broeder van Arnold III, wiens dochters in 1215 een overeenkomst sluiten met Christianus, abt van St-Truiden, omtrent goederen gelegen in Borloo en Kerkom⁽³⁾. Doch hoe heetten die dochters?

In den stamboom van de huizen van Schooten en van Breda, volgens de bekende oorkonden opgemaakt, komt helaas! ook geen enkele Hadewijch voor⁽⁴⁾. Hier echter vernemen we nog minder over de vrouwen dan in het huis van Diest. Er is nochtans een Elisabeth die in aanmerking zou kunnen komen voor ver Leyse: de vrouw zelf van dien Hendrik, dien Hadewijch naar Saksen zou hebben gezonden, was een Elisabeth. Hoogst waarschijnlijk een Berthout⁽⁵⁾, evenals Sophia, die de vrouw werd van hun vroeg gestorven zoon Hendrik⁽⁶⁾.

Dat zou ons naar de Berthout's voeren, om daar een mogelijke Hadewijch op te sporen. Wel komt ook in deze familie herhaaldelijk de naam

(1) Godevaert IV noemt Arnold IV van Diest zijn broeder. Hij zou diens zuster, Mathildis, hebben gehuwd. Aldus ook in Goetschalckx. Gesch. van Schooten, I, blz. 92. Miraeus en Foppens I, blz. 765. Die Mathildis zou het begijnhof van Breda hebben gesticht. Toch niet vermeld door Phillippen. Begijnhoven, blz. 124.

(2) Cf. Chron. Diestense, p. 403. Zij zou de vrouw zijn geworden van Otto van Cuyck.

(3) Piot. Cartulaire de l'abb. de St-Trond. Bruxelles, 1870, t. I, p. 172, n. CXXXIV.

(4) Toch een Helwigis, kleindochter van Sophia van Breda en Raas van Gaveren, in de tweede helft der XIII^e eeuw. P.J. Goetschalckx. Gesch. van Schooten, o.c. I, blz. 180.

(5) Goetschalckx. Geschiedenis van Schooten, I, 117.

(6) Heeft er een zijtak of een bastaardtak der Breda's bestaan, waartoe een Beatrijs van Breda, met een Egidius, Bernerus en Henricus dictus Evergheer hebben behoord, vermeld in een oorkonde van 27 Juli 1281. Bijdragen tot de Gesch., XIII, blz. 267? Of beteekent hier de Breda niet meer dan de afkomst als de andere namen in die oorkonde. Zegebert de Ulvenhout, Gerardus de Tichelt? Vgl. Goetschalckx. Gesch. van Schooten I, blz. 164. Dit dunkt mij waarschijnlijkst: hier worden personen uit Breda vermeld.

[p. 837]

Helwigis voor; maar zonder dat er verder iets uit af te leiden valt. Daar is echter een Egidius Berthout, die twee dochters heeft, Oda en Elisabeth, voor wie hij in 1227 de Cistercienserrinnenabdij van Rozendaal bij Mechelen sticht of rijkelijk bedeelt⁽¹⁾. Zou dit soms de ver Leyse kunnen zijn?

Men zou er zoo nog vele kunnen opnoemen; doch wat heeft men aan loutere namen? vooral aan zoo verspreide namen als Elisabeth of Margriete? Hadewijch echter vermeldt twee andere vriendinnen met minder verspreiden voornaam: Sara en Emma. die ik tot nog toe niet heb vermeld gevonden⁽²⁾. Aan zulk een Sara of Emma zou men al wat meer houvast hebben.

Heeft er soms te Antwerpen een familie de Antverpia bestaan in de XIII^e eeuw? Wij vinden wel enkele personen die de Antwerpia genoemd worden: een ridder Simon de Antverpia in 1168; een Henricus, pastoor te St-Niklaas in 1238; een Ingelbertus, in 1263; een Gerardus, in 1270, die een Biblia tabulata zou hebben vervaardigd⁽³⁾. Van meer belang echter is de vermelding van een Gerardus de Werpa of de Antwerpia, die volgens Gramaye in 1240 een weide genaamd het Dienstveld zou hebben geschonken aan de begijnen om zich daar te vestigen⁽⁴⁾. Als we nu overwegen, dat we Hadewijch geneigd zijn te zoeken onder de begijnen, vraagt men zich af of die Geraart soms een verwante van haar zou zijn geweest. Een Gilbrecht, miles de Antverpia, komt nog voor in een akte waardoor Hendrik I van Brabant een aantal goederen in de stad met hem verwisselt. Dat gebeurde in 't jaar

(1) Miraeus et Foppens o.c. I, 744; Gallia Christiana, V, 69. Oda, eerste abdis stierf in 1247. Cf. Goetschalckx. Bijdragen tot de geschiedenis, 1923: Geschiedenis der parochie van Contich, blz. 18. L. Janssens. Het klooster van Rozendal, Mechelen, S. en J. Van Moer, 1886, steunt op voorstellingen die rijkelijk uit Butkens' valsche kronieken schijnen geput te hebben. Hij maakt beide dochters ouder dan ze waren en brengt ze in betrekking met Beatrijs van Nazareth zoo vroeg als 1215.

(2) In geen enkele oorkonde, in geen enkel bericht uit de XIII^e of XIV^e eeuw heb ik totnogtoe een Sara of Emma aangetroffen. Toch heb ik allerlei oorkonden, allerlei necrologia enz. doorloopen.

(3) Zie hierover Mertens en Torfs, o.c. I, 191-192.

(4) Zie J.C. Diercksens. Antverpia Christo nascens et crescens, 1773; I, blz. 242, ad annum 1240. Vgl. Mertens en Torfs, o.c. I, 398. Philippen. Begijnhoven, blz. 114.

[p. 838]

1233⁽¹⁾. Wie was die Gilbrecht? gewis een aanzienlijk man. Was het soms dezelfde als die Geeraart, door Gramaye verkeerd gelezen? En stond hij in eenige betrekking met Hadewijch?

Aan de uitdrukking de Antverpia moet natuurlijk niet zonder meer de beteekenis gehecht worden van een familienaam. Doch soms blijkt wel uit het verband, dat we met een opkomenden geslachtsnaam te doen hebben. Tot welk geslacht nu die Geraart en die Gilbrecht behoorden blijkt niet: toch treffen wij reeds om dien tijd een geslacht aan, waarvan leden zich bepaald de Antverpia noemen, zoodat de uitdrukking meer schijnt te zijn dan louter opgave van de plaats van afkomst of verblijf, namelijk het geslacht der villici.

Zoo vinden wij een Arnulfus dictus villicus de Antverpia⁽²⁾, die in 1237 twee hoeven gelegen in de Cammerstraete schonk aan de abdij St-Bernard aan de Schelde. Hij bezegelt de oorkonde met zijn eigen zegel en met dien van de villa van Antwerpen, zoodat hij inderdaad villicus was. De uitdrukking nu de Antverpia kan eenvoudig beteekenen villicus van Antwerpen. Maar we zien dat enkele jaren later afstammelingen van die familie der villici toch weer de Antverpia genoemd worden⁽³⁾.

Zoo heet het in 1264 (15 Dec.): dominus Joannes de Antverpia, filius bone memorie domini Nicholai, dicti villici. Hij schenkt tachtig pond Leuvens aan de abdij van St-Bernard⁽⁴⁾.

In 1266 (19 Juli): dominus Joannes de Antwerpia filius bone memorie domini Nicholai dicti Villici die honderd pond Leuvens aan dezelfde abdij had geschonken⁽⁵⁾.

Dezelfde wordt nog in andere oorkonden vermeld, echter zonder de benaming de Antwerpia, als: Joannes dictus villicus, filius Nicholai quondam villici⁽⁶⁾.

(1) Goetschalckx. Bijdragen tot de Geschiedenis 1923-24. De oudste geslachten der familie van de Werve, blz. 264.

(2) Oorkondenboek van St-Bernaarts, o.c.c.a. In een dier hoeven woonden een Christina de Scote: uit het huis der heeren van Schooten?

(3) E.H. FL. Prims, heeft mijne aandacht hierop getrokken, en mij ook bijzonderheden, vooral uit het Cartularium van O.L. Vrouw. meegedeeld.

(4) Ibid. blz. 262.

(5) Ibid. 274.

(6) Ibid. voor de jaren 1253, 1257, 1265.

[p. 839]

Zijn moeder was een Aleydis, die goederen te Nijlen aan het kapittel van Antwerpen had geschonken⁽¹⁾.

In 1284 maakt hij zijn testament; daaruit blijkt dat hij op gevorderden leeftijd priester was geworden en kapelaan van O.L. Vrouw was⁽²⁾. Hij vermeldt zijn zoon Nicolaus, en een anderen zoon Andreas, reeds overleden, met drie kinderen. Hij had nog een zoon Joannes gehad, die misschien bij dezen tijd ook reeds overleden was. Hij had een broeder Philippus en twee zusters: Clarissia, die met een Balduinus Hane getrouwd was⁽³⁾, en Gertrudis, die de vrouw van een Volkaert moet zijn geworden, want Walter Volkaert, dien hij zijn neef noemt, wordt als zijn testamentuitvoerder aangesteld.

Een aanzienlijke en rijke familie dus: zijn vader zoowel als hij zelf heeten dominus. Ook die Volkaert wordt rentmeester van den hertog van Brabant en stond bekend als een der rijkste edellieden van zijn tijd.⁽⁴⁾. Ook een godvruchtige familie, die milde schenkingen deed aan allerlei religieuze instellingen, in 't bijzonder aan de abdij van St-Bernard, en ook, als Joannes in zijn testament, niet vergat bijzonder schikkingen te treffen voor steun aan de kruistochten.

Nog andere personen worden de Antwerpia genoemd, blijkbaar echter alleen als plaats van afkomst. Nochtans een Yota, magistra van 't begijnhof van Vilvoorden, heet eveneens de Antwerpia, waar de uitdrukking wat meer zou kunnen bedoelen⁽⁵⁾.

Onze Joannes was, ten minste in de laatste jaren van zijn leven, geen villicus meer: in 1264 wordt Nicolaus de Wineghem villicus genoemd⁽⁶⁾.

Was zijn vader Nicolaus de zoon van bovenvermelden Arnulfus villicus? En kunnen wij deze familie dan nog verder op vervolgen? Reeds in 1168 vind ik een Arnoldus villicus als burgensis van Ant-

(1) Uit het Cart. van O.L. Vr. fol. LV en LVIII.

(2) Oorkondenboek St-Michiels, 294. Zie ook over hem Bijdragen, 1903, blz. 280. In 1253, wordt hij nog genoemd Johannes dictus Villicus filius Nicholai quondam villici, in 1254, heet hij subdiaconus; in 1275 bepaald capellanus van O.L. Vrouw; in zijn testament beneficiatus.

(3) Cart. O.L. Vr. fol. L.V.

(4) Bijdragen 1911, bl. 355 in 1244 Volkaert's zijn reeds te Antwerpen bekend van de XII^e eeuw af.

(5) Oorkondenboek St Michiels bl. 304, a^o. 1252.

(6) Oorkondenboek St-Bernard, i.a..

[p. 840]

werpen vermeld⁽¹⁾. En in de volgende jaren, bijzonder in 't begin der XIII^e eeuw komt in oorkonden meermaals een Arnoldus als villicusof ammannus van Antwerpen voor. Doch het verdere onderzoek naar deze familie moet ik aan anderen overlaten, evenals naar de eigenlijke beteekenis van het woord te Antwerpen, Was dit synoniem met ammannus? met scultetus? met tribunus? Wanneer juist komt de schoutet te Antwerpen op, als onderscheiden van den villicus? Moeten wij bij de woorden in latijnsche oorkonden villicus, ammannus, scultetus aan verschillende ambten denken? of dienden die ter vertaling van eenzelfde woord, voor een zelfde functie?⁽²⁾.

In alle geval, ik vind omstreeks 1200 nog te Antwerpen de villicus vermeld als hoofd van de schepenbank: A. villicus et scabini Antwerpenses⁽³⁾.

De villicus was een vertegenwoordiger van den markgraaf⁽⁴⁾. En zoo wil het treffen dat wij, aangeland bij de familie de Antwerpia,

(1) Oorkondenboek St-Michiels, c.a. blz. 41.

(2) Ik heb slechts sporadische aanteekeningen, die ik niet wil aanvullen, omdat anderen met dit onderzoek bezig zijn. In Oorkondenboek van St-Michiels vind ik 1183 een Gerungus tribunus, Aloldus ammannus (dus verscheiden); in 1186 Arnoldus tribunus, scabini Antwerpenses; 1198 een Guillelmus officialis ducis in Antwerpia; in 1210 een Arnoldus schoutet (Verkooren. Inventaires des archives de la Belgique Bruxelles, Hayez, 1910) te zamen weer met de schepenen; in 1233 (Verachter. Inventaire) en 1214 Arnoldus ammannus (Verkooren). In 1233 is Egidius schout van Antwerpen (Oorkondenboek St-Bernaarts); een Gilbertus is scultetus te Antwerpen geweest vóór 1245 (Oorkondenboek St-Michiels).

(3) Fl. Prims. Kerkelijk Antwerpen 1927, blz. 57; als in 1210 Arnoldus, schout, hoofd van de schepenbank. Zie vorige aant. In de tweede helft der XIII^e eeuw was villicus en amman synoniem, maar verscheiden van den schoutet. Ik vind in een oorkonde van 16 April 1268, Walterum Folcardi villicum seu hammannum Antwerpiensem, tegenover Godescalus, judex sue scultetus. (Oork. St-Bernaarts, i.a.) - De Walter Volkaert waarschijnlijk die Johannes' zuster Gertrudis had gehuwd, wiens zoon rentmeester van Brabant werd. Dus een huwelijk onder leden van familiën van villici.

(4) In Antwerpen zoo goed als zeker de vertegenwoordiger van den hertog, tot het begin der XIII^e eeuw, wanneer de schout naast hem optrad.

[p. 841]

komen te staan, wel niet voor de kasteelheeren van Antwerpen, die toen niet bestonden, maar voor de vertegenwoordigers toch, als de kasteelheeren, van den markgraaf, bij hen die te Antwerpen de kasteelheeren hebben vervangen. Zou er dan misschien ooit tusschen deze familie de Antwerpia, villici, en tusschen de heeren van Diest eenige betrekking, eenige verwantschap hebben bestaan?

En heeft onze Hadewijch tot deze familie behoord? Wij hebben nog niet alle hoop opgegeven haar hier te ontdekken.

Opmerkenswaardig is, dat de naam Heilwijch of Hadewijch, hoewel tamelijk verspreid ook te Antwerpen, er toch lang niet zoo gebruikelijk schijnt geweest te zijn als elders, b.v. te Brussel.

Onnoodig alle Heilwighen op te sommen die we konden ontdekken: aan een naam zonder meer heeft men niets, en aan den vorm Heiliwigis zelf hecht ik in 't bijzonder weinig belang. Zoo wordt meermaals een Heilwigis vermeld in 't jaargetijdenboek der kapelanen van O.L. Vrouw⁽¹⁾. Zoo reeds daar op 1 Januari. Een Heiliwigis was magistra van het gasthuis van Antwerpen in 1288.

In het nog onuitgegeven Cartularium van O.L. Vrouw van Antwerpen komen voor een Heilewigis die een beemd bezeten had; en Aleydis et Heilewigis sorores de Lyre; een Clementia et Heiliwigis sorores⁽²⁾.

Wij vinden er ook een Hadewigis; maar waarschijnlijk geen begijn: Henricus Hadewigis (zoon van Hadewijch?) die een bunder land hield gelegen in het goed van een zekere Agnes Quakine: dat lag links van den steenweg van Antwerpen naar Lier: in loco qui dicitur Poyenghemvelt⁽³⁾.

Zoo treffen we hier toch omstreeks het midden der XIII^e eeuw den

(1) Sedert 1923 in de Bijdragen uitgegeven; begonnen door P.J. Goetschalckx. Met diens uitgebreide aanteekeningen wordt het een rijke bron voor de kennis der Oudste Antwerpsche familiën.

(2) Bijdragen 1912, 533, in Oorkondenboek van St-Michiels, i.a.; in 1272 was een Aleydis magistra (Oork. St-Bernaarts, i.a., in 1281 en 1284 een Elisabeth (Oorkondenboek St-Michiels. Bijdr. 1909, 209; 1910, 363.)

(3) Mij vriendelijk meegedeeld door Fl. Prims: het Cartularium berust op 't Archief te Antwerpen. Zie daarover Bijdragen. Over de familie Quakine verder Fl. Prims. Kerkelijk Antwerpen, de Bijlagen 10 (1203) 11, en 12 (1206; 1220).

[p. 842]

naam Hadewigis zelf aan. Om dienzelfden tijd komt een Helwigis de Foro voor, zuster hoogstwaarschijnlijk van een Joannes de Foro, een der oudste kapelanen van O.L. Vrouw. Doch ook weer niets meer over haar, dan dat ze een begijn schijnt geweest te zijn⁽¹⁾.

Nog in de XIV^e eeuw was de naam Hadewijch in Antwerpen bekend⁽²⁾. In de omstreken der stad komt in de XIII^e eeuw de naam zelf meermaals voor. Onder de familie van den abt van Villers te Merxem in 1212 wordt een Hadewid Greca genoemd⁽³⁾. In het cijnsboek van Villers voor hun bezittingen afhangende van Schooten wordt Hawidis de Palude vermeld⁽⁴⁾.

Het huis van Strijen, dat met de Breda's betrekkingen had kende ook Hadewijch's: een Hadewijch was de tweede vrouw van Frans van Gavere, kleinzoon van Sophie van Breda, die een deel der heerlijkheid van Breda erfde na den dood van Arnold van Leuven en Elisabeth⁽⁵⁾. En in de mede verwante familie van Borselen was de naam Hadewijch lang niet zeldzaam⁽⁶⁾.

Dit slechts om aan te toonen, dat de naam en de vorm Hadewigis te Antwerpen en omstreken wel bekend was, in de XIII^e eeuw.

Zoo veel hebben wij ten gunste van Antwerpen als geboortestad van Hadewijch kunnen ontdekken. Mocht een gelukkig toeval ons eens op het spoor brengen, waar deze uitkomsten zouden bevestigd worden! Toch bestaat er nu reeds aanleiding genoeg tot de hoop, dat dit naar Antwerpen zal voeren.

Ik sprak van Antwerpen als geboortestad van Hadewijch. Want dat zij daarom steeds te Antwerpen zou hebben verbleven, wil ik niet

(1) Zie Jaargetijdenboek o.c. Bijdragen 1923, blz. 526; n^e blz. 822. De familie de Foro was een der groote familiën van Antwerpen, die later meermaals schepenen telde: Reeds in 1232 treedt een Thibaldus de Foro scabinus op als getuige in de akte waardoor Hendrik de Hollander van Antwerpen de leprozij begiftigde. Mertens en Torfs, I, 587.

(2) Mertens en Torfs 1, 581 vermelden een Wouterkin (H) adewighen sone.

(3) P.J. Goetschalckx. Gesch. van Schooten I, blz. 64. De naam Greca onleesbaar.

(4) E. De Moreau S.J. et J.B. Goetstouwers, S.J. Polyptique de l'abbaye de Villers 1908, blz. 143, 144.

(5) Goetschalckx. Schooten I, 179-180.

(6) M. Swallegange. Cronijk van Zeeland, 389, vlg.

[p. 843]

beweren. Het is daarom niet uitgesloten, dat zij zich al vroeg naar Nijvel heeft kunnen begeven, waarheen zij door den roem van Maria van Oignies' schoonbroeder, Guido, die er de begijnenbeweging inrichtte, kan zijn aangetrokken geworden, en waar wij gemeend hebben haar te erkennen in een leidster der begijnen, de Gelukz. Hadewigis de St-Cyro.

P.S. - Deze lezing was reeds geschreven, toen ik dezer dagen de hand heb kunnen leggen op het oudste jaargetijdenboek van het begijnhof van Antwerpen. Ik had er lang naar gezocht, omdat ik hoopte, zoo ergens, dan hier onze Hadewijch te zullen ontdekken. Wel bleef steeds de twijfel bestaan of Hadewijch ooit in een eigenlijk begijnhof had geleefd, en of zij niet veeleer moet gezocht worden in de kleine groepeeringen van vrome maagden, die de begijnhoven voorafgingen. Toch kon een jaargetijdenboek der begijnen eenig aandenken van haar hebben bewaard. Hoe belangrijk au dit teruggevonden jaargetijdenboek ook weze (het werd begonnen door den eersten pastoor, Gerungus persona de Brecht om het midden der XIII^e eeuw) en wij zullen er afzonderlijk op terugkomen, het jaargetijdenboek zelfs waarschijnlijk in zijn geheel uitgeven; toch ben ik hier in mijn verwachting teleurgesteld geworden. Wel worden zeer vele Heilewighen vermeld, ook nog in de XIII^e eeuw, maar geen enkele Hadewijch.

Dr. Jos Van Mierlo jun, S.J.