Dietsche Warande. Jaargang 8

[p. 68]

Een woord over de ligging der Karolingische Veste Harburgum, bij Maastricht,
door Jos. Habets, P^r.

Arrogantia non est quaerere aut asserere veritatem.
S. Augustinus.

De kroon van Lotharijk werd na den dood van Lodewijk het kind, die in 911, zonder erven overleden is, aan den Koning van Frankrijk, Karel den Eenvoudigen, opgedragen. Maar de Lotharingsche heeren, tegen Karel verbitterd, kozen hertog Giselbrecht tot hunnen Koning. Deze keuze bragt over de Maasgouw, waar Giselbrecht zijne voornaamste bezittingen had¹, oneindige rampen. Zijne troepen werden in het open veld geslagen, en Giselbrecht trok zich terug in de sterkte Harborg, bij Maastricht. De Koning van Frankrijk vervolgde hem ook daar, en leidde het beleg voor Harborg. Maar Giselbrecht, een sluw en doortrapt krijgsman, ziende dat zijn ondergang nabij was, sprong van den muur en ontvluchtte naar den Koning van Duitschland, Hendrik den Vogelaar, die hem later wederom aan het hoofd van Lotharijk stelde. Deze gebeurtenis viel voor in het jaar 922.

Ziedaar de eenige melding, welke de geschiedenis maakt, betrekkelijk het Karolingische oppidum Harburgum. Zij doet ons vermoeden dat deze veste, alhoewel weinig bekend, evenwel van eenig gewicht was, omdat hertog Giselbrecht dezelve als laatste toevlugt neemt na zijne mislukte wapenen, zich in dezelve verschanst, het leger van eenen koning van Frankrijk afwacht en eindelijk nog weet te ontsnappen.

1 Onder dezen de koninklijke hoven te Meerssen, Maastricht, Gangelt, Jupille, Herstal en Kevermont.

[p. 69]

Maar waar was deze merkwaardige vesting gelegen?

Een ongenoemde schrijver, die tijdgenoot schijnt geweest te zijn van dit wapenfeit, verhaalt ons dat de sterkte Harburgum gelegen was tusschen de zamenvloeijing van Maas en Geul, in een hoek, door eene diepe gracht, dichte braambosschen en woeste haagstruiken beschut. ‘Ille vero (Gizelbertus) in oppido Harburg quod inde Mosae et inde Gullo fluviis vallatur, alias autem immani hiatu, multoque horrore veprium tutissimum videbatur, cum paucis tunc claudebatur¹.’

Des Roches² en de meeste geschiedschrijvers na hem, meenen deze plaats terug te vinden in het dorp Borgharen, bij Maastricht. Inderdaad de naam van dit dorp stemt met dien van Harburg wonderwel overeen, indien wij, zoo als Pélerin beweert³, denzelven omkeeren en Harenborg voor Borgharen schrijven. Maar zulke woordverplaatsing in een eigennaam schijnt ons gewrongen; en wat meer is, de Geul kon aldaar niet vloeijen, omdat Borgharen te hoog en tegen stroom ligt. Ook dunkt ons, dat indien de ongenoemde schrijver hier Borgharen bedoelde, hij de omstandigheid niet zoude verzwegen hebben, dat het bij de poorten der stad Maastricht gelegen was.

De schrijver eener in 1817 bekroonde memorie, die men afgedrukt vindt in de publicatiën der Belgische Academie te Brussel⁴ is dichter bij de waarheid, wanneer hij ons het kasteel Hartelsteyn als het Karolingische Harburg bekend maakt. Inderdaad dit oude slot, welks puinhoopen zich nog eenige voeten boven den grond verheffen, draagt eenen naam die ons aan Harburg doet denken, en is verrassend mooi gelegen in eene stille eenzaamheid, juist in den driehoek, waar de Geul hare waters met die der Maas vereenigt.

Wij verwerpen het gevoelen in de gekroonde memorie uitgedrukt dan ook niet; maar wij hebben goedgevonden, hetzelve door eenige noodzakelijke ophelderingen, die gegrond zijn op

1 Duchêne, ‘Recueil des Historiens de France,’ II, p. 587.

2 ‘Epitome Hist. Belg.’ libr. IV, cap. 3, Tom. I, p. 230.

3 Pélerin, ‘Essai Histor. sur le département de la Meuse inférieure,’ p. 35, in de noot.

4 ‘Mémoires couronnés de l'Académie,’ Tom. I, p. 41.

[p. 70]

eene naauwkeurige inzage van het terrein, te staven en toe te lichten.

Het Harburgum, waar Giselbrecht zich met de kern van zijn leger terug trok, schijnt wel iets meer geweest te zijn dan een eenvoudig slot gelijk Hartelsteyn; immers de ongenoemde tijdgenoot noemt het oppidum, eene groote veste, eene stede. Wat meer is, de hoek waar het slot Hartelsteyn gelegen is, draagt geene sporen van gebouwen of van schanswerken. Het slot zelve met zijne ringmuren en grachten kon in zijnen grootsten bloei niet meer dan een paar honderd man onder dak brengen; de geheele hoek is te eng om een leger, hoe klein ook, te herbergen.

Wij gelooven dus, dat eene der rivieren, de Maas of de Geul, sedert de X^e Eeuw van koers is veranderd en het grootste gedeelte van den hoek, waarop de veste Harburgum gelegen was, heeft doen verdwijnen.

Deze veronderstelling is niet van grond ontbloot; want wij meenen dat de Geul oorspronkelijk te Geul, een halve uur lager dan Hartelsteyn in de Maas vloeide. Immers de naam van Geul, dien dit dorp voert, duidt zoo niet op de monding, dan toch op de nabijheid dier rivier. Eene laagte, bij de Maas onder Geul, noemt men nog heden de oude Geul, en dit doet ons vermoeden dat de Geul, ten deele, heeft geloopen waar nu de Maas stroomt. Merken wij daarbij nog op, dat de oude bedding der Maas nog wel te zien is bij Neerharen, achter Herberich, en tusschen de dorpen Reckhem en Uykhoven, dan wordt ons gevoelen zeer aannemelijk¹.

Wanneer echter deze verandering in den loop der twee rivieren geschied is, konden wij niet ontdekken; alleen vermoeden wij dat zij dagteekent uit de middeneeuwen. Zie hier de reden waarom. In de archieven der kerk van Uykhoven, een dorp dat gansch dicht bij Reekhem ligt, vonden wij eene aanteekening², waaruit wij afleiden, dat de oorspronkelijke kerk dier

1 De oude Maas begint aan de Biesse te Neerharen, volgt de linie der, Zuid-Willemsvaart, wendt zich dan naar de buurt Herberich en vereenigt zich. te Uykhoven tegenover Geul met de nieuwe Maas.

2 Ecclesia de Uyckhoven olim fuit capella vulgo dicta de Geul cum beni, ficio, quae postea erecta est in ecclesiam parochialem vel quartam capellam, cum collatione ab abbate S^ti Cornelii ad Indam, sed per permutationem venit ad manus Dⁿⁱ comitis de Reekhem, qui eam ut patronus perpetuus primo dedit R.D. Simoni Pascasio, nato in Mosmael prope Tungram. (Notitieboek der pastorij te Uykhoven, begonnen in 1681.)

[p. 71]

plaats, eene hulpkapel is geweest van de over de Maas gelegene parochie Geul. Indien de Maas, vroeger gelijk nu, deze twee dorpen scheidde, zou het moeijelijk te begrijpen zijn hoe Uykhoven eene annexe van Geul kon wezen. De inneming van het bed der Geul door de Maas schijnt dus wel te dagteekenen van na den tijd der vorming der parochiën hier te lande, 'tgeen in de XI^e of hoogstens in de X^e eeuw plaats had.

Indien de lezer met mij aanneemt dat er sedert de X^e eeuw bij Hartelsteyn eene dier veranderingen in den loop der Maas, zoo als er honderden langs haren oever zijn aan te wijzen, heeft plaats gehad, dan bevond zich Hartelsteyn, voorheen niet gelijk nu, in een kleinen driehoek, maar aan den ingang van een schiereiland van eenige honderden ellen breed en van eene halve uur lang. Een weinig achter Hartelsteyn, op hetzelfde schiereiland ligt alsdan een gehucht van Neerharen, dat zich nu Herberich en vroeger Herborgh noemde. Een document uit 1383 noemt deze plaats Harbricht; in 1590 schreef men Herberich, in 1602 Herberch, in 1640 Herebrech en in 1680 Herbrich¹. Wat meer is, eene familie, die zich van Herborgh noemde en te Maastricht woonde, stamde welligt uit dit gehucht. In 1322 verschijnen Godefriedus de Herburg en in 1355 Renier van Harborch met Maria zijne huisvrouw, als burgers dier stad².

1 Kerk-archief te Neerharen.

2 ‘Publications de la societé d'archéol. du Limbourg,’ II, p. 190 en 368. Ik lees verder in eene verkoopakte van de heerlijkheid en het slot Neerharen, gedagteekend den 19 Januarij 1708, dat de landweg van Neerharen naar Herberich en de Maas den naam van Geulweg droeg en een stuk land, bij dit gehucht gelegen, ‘Op den toren’ heette. De ridder G.J. de Corswarem vertolkt den naam van Herberich op de volgende wijs: ‘Her, itérativement, de nouveau. Berigt, participe passé de Berigten, informer, prévenir, donner avis. Herberigt; itérativement prévenu, informé de nouveau.’ Zie Mémoire Historique et étymologique sur les noms des communes et hameaux de la province de Limbourg. De schrijver heeft door de uitgave van dit onhandig gedenkschrift den goeden naam, dien hij onder de belgische schrijvers verworven had, merkelijk te kort gedaan.

[p. 72]

Dit gehucht is - zoo meenen wij - het eigenlijke Harburgum der X^e eeuw, het oppidum, waar zich Giselbrecht verschanste, waar van de twee kanten inde et inde de Geul en de Maas voorbij stroomden en waarvan het latere slot Hartelsteyn maar een bolwerk was. Herberich, zoo verhalen de bewoners der omstreken, is een groot dorp geweest; Vuilwammes en Hartelsteyn lagen in zijnen kring; maar de Maas heeft ze gescheiden en Herberich zelf is door den ijsgang en de overstroomingen zoo geteisterd geworden, dat zijne huizen tot op een tiental zijn weggesmolten.

Tegenwoordig ligt Herberich aan den linker Maasoever, op Belgisch grondgebied, Hartelsteyn en Vuilwammes liggen op den regter oever tegenover Herberich, en zijn Nederlandsch. In het midden dezer groep valt de Geul in de Maas. Brengt nu deze twee rivieren in hare oude beddingen dan liggen Herberich en Hartelsteyn op eene delta te zamen, en Harburgum is gevonden. Het vormt niet meer een slot, maar eene groote schans en een Maasdorp.

Bergh-Terblijt, Dec. 1866.