Dietsche Warande. Jaargang 3

[p. 195]

Het Autaar ten Oosten,
de grondslag der kerkbouwsymboliek.

1.

Als de heilige ziener van Patmos zijn adelaarsblik door het Hemelsche Jeruzalem heeft laten weiden, zegt hij met duidelijke woorden: ‘Geenen tempel heb ik in haar gezien.... en de stad behoeft zon noch maan, dat die haar lichten zouden¹⁾’. In de eeuwigheid, waar God-zelf en zijne Heerlijkheid alles onmiddelijk bezielen en vervullen zal²⁾, waar men nacht noch nevel³⁾, geene sluyerende vormen meer zal kennen - maar allen, die geschreven staan in het boek des levens⁴⁾, God in zijne glorie van aangezicht tot aangezicht zullen aanschouwen, daar zullen, bij het genieten der Waarheid en Schoonheid zelve, geene beelden meer noodig zijn, als vertegenwoordigers van geestelijke verschijnsels, daar zullen in geene stoffelijke banden de betrekkingen meer gelegen zijn tusschen God en zijne schepselen, daar zal de geest geene vormen meer behoeven om op andere geesten te werken. Maar zoo lang de morgenstond dier eeuwigheid nog niet voor ons is aangebroken - zoo lang deze stoffelijke aarde onze woonplaats is en het stof met zijne grenzen ons maar al te dikwijls belemmert in de werkingen van den geest - zoo lang, honderd maal 'sjaars, van een bete broods, ons aardsche leven, met al zijne tijdelijke, maar toch vaak belangrijke gevolgen afhangt - zoo lang wij even zeer zilver of papier behoeven als wijsheid en zedelijkheid, om met vertrouwen op welslagen door het leven te kunnen wandelen - zoo lang, hoe vergeestelijkt ons elektro-magnetiesch verkeer moog schijnen, de steenworp van éen enkelen baldadigen knaap genoeg is,

1) ‘Apoc.’ XXI, 22, 23.

2) ‘Apoc.’ XXI, 22, 23.

3) T.a.p. v. 25.

4) T.a.p. v. 27.

[p. 196]

om Amsterdam en Rome negen dagreizen van elkander te verwijderen, en twee duim staal in de borst van een enkel belangrijk man zoude volstaan, om de tijdelijke orde der waereld het onderste boven te keeren - zoo lang erkennen wij, voor een goed deel afhankelijk te zijn van het ons omringend stof; zoo lang kunnen de vormen, die op ons werken ons ten goede leiden of ten kwade, zoo lang bedienen wij ons van vorm en beeld, als dienaars van den geest, om met eene uit ziel en lichaam samengestelde maatschappij in betrekking te blijven en om ons-zelven te kunnen herkennen in de uitgesproken gedachte.

De stoffelijke vormen, die wij als middelaars laten optreden tusschen onze neigingen en begrippen en de genen aan wie wij ze willen openbaren, zullen, voor alles, doelmatig moeten zijn; dat is - zullen moeten beandwoorden aan den maatstaf ons in de hand gegeven door het doel, dat wij willen bereiken. Wenschen wij een Franschman kennis te geven van den inhoud eeniger gedachte - we zullen die gedachte in een fransch kleed hebben te steken; wc zullen, den doofstomme niet trachten te overreden door slechts hoorbare woorden, we zullen den oververzadigde niet trachten te belezen met een gerecht van linzen: we zullen de vorm van ons argument laten bepalen door de vatbaarheid van hem op wien wij werken willen, en we zullen tevens, bij het uitdrukken onzer gedachten (ook zonder bedoeling van meèdeeling aan anderen) de wetten hebben te eerbiedigen, die wij-zelven ontdekt hebben, toen wij ons rekenschap van de leer der vormen gaven. Geen taalkunstenaar, die zijne wetenschap liefheeft, zal zich te-vrede houden met het opfchrijven zijner gedachten in eene gebrekkige vorm.

De mensch is een redelijk wezen: van daar dat hij de evenredigheid kan waarnemen en waardeeren, die er niet alleen tusschen stoffelijke voorwerpen bestaat, maar ook tusschen stoffelijke vormen en geestelijke begrippen, ja, gewaarwordingen des gemoeds. Er zijn trekken van onmiskenbare gelijkheid aan te wijzen en aan te brengen tusschen de stoffelijke en

[p. 197]

geestelijke waereld; alle vormen pasfen niet voor alle gedachten. Het is door het kenmerkend onderscheidene van deze vormen naast gene, dat we de gedachten kunnen onderscheiden, welke die vormen bekleeden. Waren doffe tonen even geschikt om vrolijke gedachten te vertolken, als heldere en blijde - dan zouden we nooit weten, of wij een treur- of een vreugdemuziek hoorden. Waren zekere beelden even geschikt om godsdienstige gedachten te vertegenwoordigen als zekere andere - dan zoû men aan de beelden niet kunnen zien, of zij de deugd dan de ontucht verpersoonlijkten, en zoû men geene vormen kennen, waarmeê men meer kans had den toeschouwcr te verheffen dan hem te verlagen. Het is waar, dat even zeer als opleiding en gewoonte het onderscheidingsvermogen van den mensch kunnen ontwikkelen en aanscherpen, zij het ook min of meer kunnen verstompen of vervalschen - zoo dat de evenredigheid, die er tusschen zekere zielsgedachten en zekere vormen bestaat, voor hem beneveld, ja soms verloren is geraakt, en hij, bijv., eene zeer waereldsche en zinnelijke muziek niet wraken zal, als drageresse der heiligste voorstellingen. Maar in 't algemeen weet de rede, bij redelijken, haar gezach toch te handhaven, en na kortere of langere dwalingen, keert zij te-rug in het bezit van den maatstaf, waarmee de evenredigheden van gedachten en vormen getoetst en gewaarmerkt worden.

De mensch, toegerust met een ingeschapen Godsdienstzin, die hem met liefde deed luisteren naar de openbaringen Gods, hem onmiddelijk of langs den weg der overlevering toegekomen, heeft steeds naar vormen gezocht, om het gevoel en de denkbeelden in uit te drukken, die door het bewustzijn zijner betrekking tot eene hoogere waereld in hem worden opgewekt. Met andere woorden, gelijk de mensch zich-zelven en zijn familiegeluk en zijnen maatschappelijken werkkring, den voorwerpen zijner aardsche genegenheid, eene tent spande, een huis bouwde, eene beschutting toestelde, die het kenmerk droegen van het doel, waartoe zij vervaardigd waren, zoo bereidde de mensch ook woonsteden voor zijnen God, perkte

[p. 198]

offerplaatsen af, trok tempels op, wijdde personen, voorwerpen, handelingen in, die eene godsdienstige bestemming hadden. Daar de kunst niets anders is dan het vermogen om, in evenredige zinnelijke vormen, onstoffelijke gedachten te openbaren - en daar de Godsdienst bij uitnemendheid is de onderwerping van deze stoffelijke waereld aan een hoogeren geest, zoo laat het zich gemakkelijk begrijpen, dat de kunst, voor alles, er op uit was de gedachten die zich verbonden aan haren verheven oorsprong, aan den geest, dien men, voor 't minst, als den bestierder der menschelijke zielen eerbiedigde, in vormen te kleeden eenigszins geëvenredigd aan haar voorwerp.

Zoo vinden wij, zelfs bij volken van wie 't niet blijkt dat zij hunne dagelijksche behoeften wisten te veredelen. door er in te voorzien met middelen die een kunstigen vorm hadden aangenomen, - zoo vinden we zelfs bij hen, naast de eenvoudige, en schier natuurlijke hutten, waarmeè zij hun huislijk geluk overhuifden, tempels, godsdienstige beelden en andere gedenkteekens, die, door hunne groote en niet zelden grootsche afmetingen, hoogere denkbeelden, op aesthetische wijze, verzinnelijkten.

De oudste geschiedenissen der volken, die wij kennen, zijn geenszins hoofdstukken cener beredeneerde zuiver stoffelijke natuurkunde, of natuurlijke historie in de smaak het zij van Plinius, het zij van Buffon, het zij van Humboldt. De volken, in hunne kindsheid, en hunne historische organen hebben wel wat anders te doen dan de anatomie en chemie te beoefenen. Die analyze is voor later wechgelegd. Jonge volken beginnen met de syntheze, en deze methode laat het, ook maar een oogenblik, afzonderen van den Schepper buiten het geschapene, of (wilt ge liever) bestaande niet toe. De volken zijn dan nog vol van het ontzaglijk geheim der eerste wording van den mensch en de maatschappij; dit neemt al hun denk- en gevoelvermogen in beslag, en van daar dat de koele, geheel objektieve ontleding uitblijft.

De oudste volken hadden een diep, zij het dan ook niet altijd juist, gevoel van het wezenlijk onderscheid en de innige

[p. 199]

betrekking tusschen God en den mensch, tusschen den Hemel en de aarde, tusschen het eeuwige, geestelijke, en het eindige, stoffelijke.

Het volk aanvaardde de meeste der meeningen niet, die door de pythagoreïsche¹⁾ en andere wijsgeeren van Griekenland wegends de gedaante der aarde werden aangekleefd; ook niet de zeer juiste over haren kogelvorm en het bestaan van tegenvoeters. In het Oosten en in het Westen stelde men zich algemeen de aarde voor als een lankwerpig vierkant²⁾, dat, een tapijt gelijk, lag neêrgespreid voor het verblijf der zaligen, den ‘Throon’ (= hemel). Hel vierkant was, in hunne schatting, de ordelijke type bij uitnemendheid, de schoonste vorm, de ϰοσμος = de waereld³⁾. De plans hunner steden schijnen niet zelden op kleiner schaal dat zelfde waereldvlak te hebben moeten voorstellen; hunne tempels waren doorgaands eene afbeelding van Hemel en Aarde beide⁴⁾. De indische tempel der Harmonie door Nonnus, nog in de V^e Eeuw beschreven, wat is hij anders dan eene afbeelding van het Heelal⁵⁾? In

1) Ziet hier, hoe Plutarchus zich daarover uitlaat (volg. de vertaling van Amyot): ‘Lon tient aussi que ce fut Numa, qui feit bastir le temple rond de la deesse Vesta (auquel est gardé le feu eternel), voulant representer non la forme de la terre, que lon dit estre Vesta, mais la figure du monde univerfel, au milieu duquel les Pythagoriens veulent que soit le slege et le sejour propre da feu, lequel ilz appellent Vesta, et disent estre l'unité: car ilz ne tiennent point que la terre soit immobile ny située au milieu du monde, ny que le ciel tourne à l'environ, ains au contraire disent qu'elle eft fuspendue à lentour du feu, comme du centre du monde: et si ne veulent point que ce soit l'une des premieres et principales parties de l'univers, laquelle opinion lon dit, que Platon mesme teint en sa vieillesse, que la terre estoit en autre place qu'en celle du milieu, et que le centre du monde, comme le plus honorable siege appartenoit à quelque autre plus digne substance.’ ‘Numa Pompilius’, XIX (‘ΝΟΥΜΑΣ’, XI, Ed. v. Schaefer, Dl I, bl. 109).

2) J. Kreuser, ‘Der christl. Kirchenbau’, Bonn, 1851, I, 32; K.Ch.W.F. Bähr, ‘Symbolik des Mosaischen Cultus’, Heidb. 1839, I, 167-168; verg. ‘pildnus Germanie’, die schier waereldkaart is, in Hartmann Schedels ‘Buch der Croniken’, verduitscht door Georgius Alt, uitg. te Neurenburg, ‘Dec. 1493’, achter blad cclxxxvj.

3) Zie de filologen en symbolisten, aangeh. door Daniel Ramée, in zijn ‘Histoire de l'architecture chez les peuples de l'antiquité’, waarvan eene nederl. vertaling verschenen is bij Kruseman te Haarlem: verg. bl. xlvi en lviii.

4) Bähr, t.a.p. I, 98-99.

5) Zie de ‘Dionysiaques’, Fransch van Fuestli en Boitet, aangeh. bij D. Ramée, bl. xl.

[p. 200]

de Ægyptische tempels, in de perzische krochten aan Zoroaster toegeschreven, in de koepeldaken der pelasgische kunstenaars, vindt men stap voor stap de afbeelding van Hemel en Aarde, van de elementen, van zon, maan en sterren te-rug. De H.H. Chrysostomus en Hieronymus, verklaren den Tabernakel der Israëlieten als een beeld der geheele waereld¹⁾, eene interpretatie, die twee nieuwere wijsgeeren van geheel verscheiden richting, ofschoon, als onlangs meesterlijk bewezen is, niet van zoo verscheiden gemoedsleven en levensrezultaten, volkomen aannemen²⁾. Bähr teekent hierbij aan: ‘wir werden die speciell sogenannte “Wohnung” (cella) als ein Bild des Himmels aufzufassen haben, während der Vorhof dem andern Theile der Schöpfung, der Erde entspricht³⁾,’ en herinnert, hoe de H. Paulus in zijn brief aan de Hebreën zegt, dat nu de Hoogepriester niet slechts eenmaal 'sjaars tot het Heilige der Heiligen doordringt, maar dat Christus het Hooge Heiligdom is binnengegaan, namelijk den Hemel-zelven, waarvan het Heilige der Heiligen eene afbeelding was⁴⁾.

Bij alle geloovige volken heeft men de bouwkunst voor eene hemelsche openbaring gehouden. Wij weten uit de H. Bladeren, dat Jehovah, die in het ‘Huis zijner Heiligheid⁵⁾’ woont, zelf de Bouwheer van de plaatsen zijns welbehagens in het Oude Verbond geweest is. ‘Bij zijnen name’ heeft de Heer geroepen Bezeleël, den zone Uri, om werkmeester te zijn tot het opslaan en inrichten van den tabernakel, en hij is vervuld met ‘den Geest Gods, met wijsheid, met verstand, en met wetenschap, om te bedenken en te maken werken van goud en zilver en metaal; om kostelijk gesteente te graveeren, en houtwerk te maken⁶⁾’. Ook heeft God ‘Bezeleël en

1) Chrys. ‘Hom. in laud. concept. S. Joh. Bapt.’, Opp., II, 793 en ‘In Diem Natal.’ D.n. I. c. III; Hieron. ‘Epist. 64 ad Fabiol.’ 9.

2) Grotius, ‘Annot. in N. T., Matth. XXVII, 51. Görres, ‘Mythengesch.’ II, bl. 525.

3) T.a.p. I, 79.

4) ‘Hebr.’ IX, 3, 11, 12, 24.

5) ‘Ps.’ X, 4.

6) ‘Exod.’ XXXV, 30-34.

[p. 201]

Ooliab Achisamechs geleerd door wijsheid, dat zij zouden kunnen maken verscheiden werken der timmerlieden, der tapijtwerkers en borduurwerkers, van hemelsblaauw en purper-zijde, en van roode herverwde zijde, en van witte zijde, dat zij alle dingen weven, en allerhande nieuwigheden vinden konden¹⁾’.

Voor den bouw van Salomons tempel beloofde God aan David, dat Hij hem een huis maken zoude, en dat zijn zoon een huis zoude maken ‘in des Heeren naam²⁾,’ en deze belofte Gods was het Salomon gegeven te voltrekken, als zijn groote werk, toen hij tot vrede en tot wijsheid gekomen was³⁾; ‘zoo heeft de Heere Salomon wijsheid gegeven, gelijk Hij hem gezeîd hadde⁴⁾.’

En wat brengt Koning Cyrus tot den bouw des tweeden tempels? - De Heer heeft zijnen geest verwekt en hij heeft openbaarlijk doen uitroepen: ‘De Heere God des Hemels heeft mij geboden, dat ik hem een huis timmeren zoude in Jeruzalem, 'twelk is in Judaea⁵⁾.’

Zelfs heeft God zich gewaardigd aan Noë de afmetingen en inrichting zijner arke voor te schrijven⁶⁾.

En niet alleen Gods uitverkoren volk vereerde hunnen Heer als bestierder hunner voornaamste bouwerken - ook de belijders van Godsdiensten, die nog maar weinig van het oorspronkelijk licht in hunne nevelen bewaard hadden, schreven den Goden de uitvinding der bouwkunst toe. Bij de Hindoes was Brahma de waereldbouwer en vormenbeelder, en deze zijne krachtsontstrooming werd in het beeld van Wiswakarma voorgesteld⁷⁾’. De Ægyptenaren huldigden Osiris, als uitvinder der bouwkunst⁸⁾. Bij Babyloniërs en Chaldeeuwen was Oannes

1) ‘Ex.’ XXXV, 35.

2) ‘II Reg.’ VII, 11, 13.

3) ‘III Reg.’ V; ‘I Paral.’ XXII. ‘III Reg.’ VIII, 12-21.

4) ‘III Reg.’ V, 12.

5) ‘I Esdr.’ I, 1, 2; VI.

6) ‘Gen.’ VI.

7) ‘Asiat. Researches,’ Dl VI, bl. 391, zie N. Müller, ‘Glauben, Wissen u. Kunst der alten Hindu’, bl. 457. Eene afbeelding van Brahmaas beeld als bouwkunstenaar, vindt men, volgends Ramée, bij Langlès, ‘Monuments de l'Inde’, pl. 64.

8) Diodorus Sic., I, XIV.

[p. 202]

de bouwer van steden en tempels¹⁾’. Bij de Grieken werd Vesta voor de schepster der bouwkunst gehouden²⁾, terwijl Pallas-zelve de kunst aan den ‘Harmonide’ Phereclus, Tectons nazaat, leerde³⁾’. De Etruskers schreven de uitvinding van meet- en rekenkunde aan Janus toe.

In het bouwen zagen dan ook de oude volken inderdaad een scheppen onder en in navolging van God, en het was niet zonder reden, dat bij de Indiërs een bouwmeester een man van uitstekend vromen en oprechten wandel moest wezen⁴⁾.

En wat is nu de allerkennelijkste trek, die de voornaamste gewijde gebouwen en gedenkteekens van alle tijdperken tot op den tijdelijken triomf van het ongeloof en den ondergang der volken toe, gemeen hebben?

hunne richting van het oosten naar het westen en van het westen naar het oosten.

Wij raadplegen niet alleen de christen volken, in hunne eerste en tweede bloeitijd - ofschoon wij daarmede voor ons doel zouden kunnen volftaan: wij ondervragen ook de monumenten der Heidenen; want ook uit dezer mond heeft de God der waarheid zich zijn lof bereid; en de dagen zijn nog niet verre, waarin de Christenen naast de israëlitische profeeten en typische helden het woord gaven en het oor leenden aan Pythagoras, aan Plato, aan Virgilius, aan Seneca, niet om eenig letterkundig belang, nog veel minder, om de heidensche, of zoogenaamde klassieke theoriën in de plaats der christelijke te stellen, maar om ook van deze lippen de minder of meer zichzelve bewuste verkondiging van den Christus⁵⁾ te hooren. Het exkluzivisme laten wij over voor de liberalen, in filozofie als

1) H.F. Link, ‘die Urwelt u.d. Alterthum’, volg. Bähr t.a.p. Beroseus, een grieksch schrijver van de III^e Eeuw vóor Chr., verhaalt dat Oannes den Babyloniërs schrijven, cijferen en bouwen leerde - drie wetenschappen, die inniger verwant zijn dan wij in 't Westen gewoon zijn te denken. Verg. D. Ramée, ‘Hist. de l'arch. chez les penpl. de l'antiquité’ - Introd., ch. IV.

2) Diodor. Sicul. V, 68.

3) Hom. ‘Ilias’, V, 59-61.

4) Zie Ram-Raz, ‘Essay on the archit. of the Hindus’, aangehaald door L. Batissier, in zijn ‘Hist. de l'art monumental’ etc. (Paris, 1848), bl. 17.

5) Zie bij voorbeeld ‘Le vitrail de la nativité’, ontworpen en beschreven door Didron volgends de tradities der Ooster- en Wester-Kerk.

[p. 203]

in politiek. Wij weten dat de waarheid een is en in onveranderlijke absolute objektiviteit haar leven in zich-zelve heeft, en dat haar bestaan en hare elementen dus wezendlijk gants onafhankelijk zijn van de minder of meer gebrekkige voorstelling, die wij menschen er ons van maken; wij weten, dat die waarheid voor zoo ver zij den menschen geopenbaard is, slechts wordt gevonden en verkondigd in de éene, apostolische, en katholieke Kerk, die zich kenmerkt door het bezit van een zichtbaar en onbetwistbaar opperpriesterschap: maar wij weten ook, dat Gods regen en zijn zonneschijn over alle akkers uitgaan en dat er schier in alle dwaling, en zeker bij alle dwalenden eenige waarheid gevonden wordt: vooral zoo de overtuiging der dwalenden zich het krachtigst openbaart niet in twijfel en ontkenning, maar in geloof.

Welk hoofduitwerksel hadden de geheimzinnige bouwbeginselen dan, door de oudste, ook de tot heidendom vervallen volken, in hunnen schoot bewaard? - Dat het lankwerpig tempelvierkant zich uitstrekte, met den vorm, dien men der aarde toeschreef, van het Oosten naar het Westen. Doorwandelen wij aan de hand van bereisde en belezen gidsen eenige der belangrijkste streken der architektonische oudheid.

In Indië, op de westelijke afhelling der noordelijke Ghautsbergen, bevindt zich, bij de sterkte Mhar, een in de rots uitgehouwen tempel. Deze grot is 18,28 el lang, 9,14 breed, 3,04 hoog. Aan het Oostelijk einde zit een afgod op zijn troon¹⁾.

Door de granietpoort ten Westen krijgt men toegang tot het Kailasa, het beroemdste verblijf der indische Godheden - den onderaardschen hoofdtempel van Elora, wier kunstwonderen de levendigste vertegenwoordiging zijn van dat godsdienstig systeem, hetwelk eenmaal over eene uitgestrektheid als die van Kadix tot S^t Petersburg gehuldigd werd en nageleefd en de daarbinnen liggende landen met tempels overdekt heeft²⁾.

De ingang der indische hoofdgrot van Karli (tusschen Bom-

1) Ramée, t.a.p. I, bl. 16.

2) ‘The Wonders of Elora’, door Kapt. Scely, aangeh. bij Ramée, I, 12.

[p. 204]

bay en Poena) ligt ten Westen. Aan het oostelijk einde verheft zich de Chattah of baldakijn van Boeddha¹⁾.

Vijf of zes eeuwen voor de geboorte van het heil der waereld verhieven zich de reuzenbeelden van Shahama en zijn leerling Salsala, naar het Oosten gekeerd, ‘alsof zij de morgenstond toelachen en tegen den avond een donker gelaat aannemen’²⁾.

En ter zelfder tijd stond reeds op den oostelijken muur aan den ceylonschen Bo-Malloa, die Boeddhaas heilige boomen draagt, het reusachtige beeld van den afgod³⁾.

Liggen de kleine ingangen der ontzaglijke tempelgrotten in de rots Damboeloe-Galle op het eiland Ceylon ten Zuiden, - aan het westelijk uiteinde van het tweede dier heiligdommen, waarin men tot 50 standbeelden van Boeddha geteld heeft, verrijst de afbeelding van Koning Kirtissirie, den laatsten grooten weldoener van Damboeloe⁴⁾ en een man, die tot de jongste geschiedenis behoort.

De grootste der beroemde tempelgrotten van Kennere op het eiland Salsette kenmerkt zich door de bizonderheid, dat hare lengte van 27½ el (bij eene breedte van 11,6) zich niet alleen O.W.-waards uitstrekt, maar dat zij in drie beuken is verdeeld, en aan het einde van het middenschip hare apside heeft, niet anders dan als of zij tot model voor eene christen baziliek had gediend⁵⁾.

Zullen wij, om ook eenigszins moderner werken te gedenken, de beroemde pagode van Chalembaram nog noemen, dien Batissier beschouwt als den ‘type le plus complet de l'architecture religieuse des Indous’? Ieder der zijden van dit groote bouwwerk is met juistheid naar een der vier windstreken gericht. Ofschoon het geheel zich in zijne grootste afmeting van het Zuiden naar het Noorden strekt, zijn de heilige os Nandi en de godes Parvati, vrouwe van Sjiwa, in een heiligdom ge-

1) Ramée, bl. 20. Hij citeert G. Visc. Valentia, ‘Voyages and travels to India’ (Lond. 1811). Wij vragen vergeving voor de wellicht inkonsequente spelling der oostersche namen.

2) T.a.p. bl. 29.

3) T.a.p., bl. 37.

4) J. Davy, ‘Account of Ceylan’, bl. 469 en volg. aang. bij Ramée, bl. 42.

5) Ramée, bl. 17.

[p. 205]

plaatst, dat men Deva Sjaheï heet, waarvan de ingang tegenover het Oosten ligt, en waarin de beide afgoden naar het westelijk einde eene plaats vinden¹⁾.

De Perzen mogen geene plastiesch vruchtbare Godsdienst gehad hebben, de 9 ellen-hooge pylonen van Persepolis' hoofdpaleis staan tegenover het Oosten en in de zelfde richting zijn er de symbolische dieren geplaatst²⁾.

In de vallei van Moerghab, op 50.000 ellen van Schirar verrijst een blank marmeren rots. Ten Oosten in deze rots zijn de zoogenaamde beeldhouwerken en uitholingen van Roestan aangebracht - grafplaatsen waarvan eenige aan het geslacht der Achaemeniden behooren³⁾.

De oudste pyramiden van Ethiopië, die van Meroë, zijn tachtig in getal. Hare portieken zijn met den voorgevel, waar zij hare ingang hebben, naar het Oosten gekeerd⁴⁾.

Aan den tempel van Tirhaka, het zoogenaamde Typhonium, te Djebel-el-barkal, zijn de kapiteelen der zuilen slechts aan twee zijden met Athor- of Venushoofden vercierd; namelijk aan de Oost- en Westzij⁵⁾.

Wat nemen wij in Ægypten waar? - Dat de linker Nijloever met de meeste gedenkteekens prijkt, en dat de Ægyptenaren de gewoonte hadden de ingang hunner tempels naar den Nijl te keeren; zoo dat de meerderheid der Ægyptische heiligdommen hun ingang ten Oosten hebben.

Het Rhammesseion of paleis van Sesostris heeft zijn oostelijken gevel en galerijen het rijkst vercierd, en als eenige eeuwen later Ptolomaeus Soter II den goden van het Thebaansche en Hermonthische gebied offeranden opdraagt, dan buigt hij zich neder onder den pyloon, die met de, alweêr ten Oosten gekeerde, steenen van het vervallen Rhammesseion is opgebouwd⁶⁾.

1) Batissier, ‘Hist. de l'art monumental’, 1848, bl. 14.

2) Ramée, t.a.p. bl. 52-54. Ramée haalt hierbij aan J.G. Rhode, ‘Die heilige Sage und das gesammte Rel.-Syst. der alten Bactrier, Meder und Perser’, bl. 221.

3) T.a.p. bl. 62.

4) T.a.p. bl. 110.

5) T.a.p. bl. 118.

6) Champollion, ‘Lettres écrites d'Egypte et de Nubie’, doorgaande aangehaald bij Ramée. Zie dezen bl. 164-167.

[p. 206]

En wat waren het anders dan de stralen van de morgenzon, die, naar de geliefde overlevering der geleerden en toeristen meldt, den ‘Kolos van Memnon’, het oostelijkste der twee zittende Faraobeelden, die reeds 1680 jaar vóor Christus op den linker Nijloever zijn opgericht, aan het zingen bracht?-Wachters aan den vervallen hoofdpyloon des verdwenen Amenosions overschouwen die beide maskers van Amenophis III den 1450 ellen breeden stroom en de gantsche thebaansche vlakten¹⁾.

Wanneer men het groote en prachtige paleis van Rhamses-Meyamoun binnentreedt, dan beweegt men zich van het Oosten naar het Westen, en te midden der noordelijke en zuidelijke kolomgalerijen, ziet men tegenover zich, hoe de Oosterzon de reusachtige uitgehouwen overwinningen van den Koning aan den westelijken pyloon beschijnt.

Een der oudste monumenten, die onze aardbol heeft aan te wijzen, is het Ægyptiesch Labyrinth, waarvan de geschiedschrijver Manetho de bouwing toeschrijft aan Labares, den zoon van Sesostris den derde. Men zegt, dat het, matig gerekend, tot 3000 jaren voor het begin onzer tijdrekening opklimt. Ziehier de voornaamste afmetingen van dit gedenkteeken, dat onder zijn twaalf paleizen 1500 zalen verborg: van het Noorden naar het Zuiden was het 735 ellen breed; maar van het Oosten naar het Westen had het eene lengte van 1111 ellen.

En wien, die zich met ons in het verheven Ægypten verplaatst, ligt niet de vraag op de lippen: ‘Laat ons zien, welke de richting zij van de as des Grooten Tempels van Karnak, uitmuntend te midden der wonderen der door geene akademiën gekortwiekte kunst?’ Hooren wij het andwoord van Jul. Braun²⁾ - den energischen theorist, van wien het alleen te betreuren valt, dat de bladeren der H. Schrift hem niet even zeer tot eerbied en geloof stemmen als de hiëroglyfen

1) Ramée, bl. 163. Zie Jul. Braun ‘Geschichte der Kunst in ihrem Entwicklungsgang, etc. auf dem Boden der Ortskunde nachgewiesen’, I (Wiesb. 1856), bl. 85.

2) T.a.p. bl. 128.

[p. 207]

der Ægyptische ‘Humanität’: ‘Da streckt er sich - der Groszer Tempel - wie das Riesengeripp eines zwölshundert Fusz langen vorsündfluthlichen Thiers unter den Palmen. Das ist die Doppelstirn seiner Pylone, der gewaltigste Tempelschädel Ægyptens, mit seinen tausendjährigen Narben’.... ‘Dieser Tempel machte Front nach Westen, nach dem hier etwas entfernten Strom’, den Nijl, die, als providentiëel, het Oosten en het Westen ter rechter en ter linker zijde had, om de strekking der tempelassen te helpen bepalen.

Aan den grooten tempel van den God Phtha, den Ægyptischen Vulkanus, waren de propylaeën, die Asychis gebouwd heeft de schoonste - en deze zagen naar het Oosten.

De pyramiden van Memsis, de merkwaardigste monumenten van Ægypten, om hare grootte, haren ouderdom en hare beteekenis, zijn met hare hoeken naauwkeurig naar de vier windstreken gericht¹⁾. Kruipt men de grootste pyramide, door eene schier verborgen opening, aan de noordzijde binnen - de hoofdkant valt in het Oosten te zoeken. Ten Oosten van de tweede en derde pyramide staan de kleine tempels, die den begraven inwoners der bouwgevaarten gewijd waren: ‘im Osten, um sich nach Westen, wo der Verstorbene wohnend gedacht wird, zu wenden,’ zegt Jul. Braun²⁾. En waar anders heen, dan ten Oosten zoû de groote Sfinx de reusachtige oogen richten, die met zijn aangezicht van 28 voet over den tempel heen ziet, tusschen zijne voorpooten, en een afgodsbeeld is van den alouden zonnegod³⁾. En van het Oosten, altoos van het Oosten gaan de talrijke rotsgraven in, die zich op de pyramidenvelden van Memfis voordoen, en niet zelden is op den Westwand eene deur verbeeld, die naar gene zijde van het graf schijnt te moeten heenvoeren⁴⁾.

De jongste assyrische opgravingen (wij hadden dit reeds vroeger moeten doen opmerken) hebben bewezen, dat de paleizen van Niniveh volkomen met hunne vier zijden, op de wijze der indische en Ægyptische tempels, of met hunne vier

1) Ramée, bl. 198, 207.

2) Jul. Braun, t.a.p. I, 27.

3) Jul. Braun, t.a.p. bl. 28.

4) Jul. Braun bl. 30.

[p. 208]

hoeken, op de wijze der Ægyptische pyramiden, in de vier windstreken hebben gestaan. Van den Moedsjelibe, een assyrische bouwval in de nabijheid van den Belustempel, bevond men reeds vroeger de zijden naauwkeurig georiënteerd¹⁾.

Daar is ons weinig bekend van de kunst der Foeniciërs: van dat weinige behoort tot het belangrijkste de hun toegeschreven Giganteja of Reuzenbouw op het eiland Gozzo; dit merkwaardig paar tempels, dat men als kerken met twee kruisen geneigd zoû zijn te beschouwen, en waaraan men vijf rond-apsidiale kruis- en choorfluitingen vindt, staat met zijn breeden gevel naar het Oosten gewend²⁾, en, volgends een italiaansch archaeoloog, zat de foenicische Godes Astartee aan het westelijk einde.

En als gij eene stem uit de nieuwe waereld wilt hooren - de mexikaansche tempels worden van hunne vier zijden juist bepaald door de meridiaan en parallel der plaats³⁾. Gaat gij nog verder W.-waards door, en komt weêr naar de oude waereld over, dan doe ik u in 't voorbijgaan opmerken, dat de zijden der chineesche steden zoo veel mogelijk de vier windstreken aanzien⁴⁾.

En al zijn er uitzonderingen op den regel, dat de tempels der oude volken met hunne assen naar het Oosten werden getrokken, gelijk de kompasnaald het Noorden zoekt - al schouwt Sjiwaas tempelingang op het eiland Elefant en even zoo die van den ethiopischen tempel van Dakkêh naar het Noorden - al merken de geleerden op, dat de onregelmatige tempel van Semne op den linker Nijloever naar het Zuiden gericht is⁵⁾ - Daniël Rarnée wist wel wat hij zeide, toen hij verklaarde: ‘De tabernakel [der Joden] was naar het Oosten gekeerd, hetgeen beteekent, dat deszelfs ingang naar de opgaande zon was gerigt, gelijk dit met de heilige gebouwen der oudheid in het algemeen het geval is’⁶⁾.

1) Lübke, ‘Geschichte der Architektur’, bl. 24.

2) L. Batisfier, t.a.p. bl. 76.

3) Batisfier, t.a.p. bl. 318.

4) Batisfier, t.a.p. bl. 33.

5) Ramée, bl. 127, verg. Jul. Braun, t.a. p. 113.

6) Ramée, bl. 93.

[p. 209]

Ziedaar dus genoegzaam duidelijk gemaakt, dat zoowel die groote volken, die Babyloniërs, die Ægyptenaren, die Perzen, waarmeê de bijbelsche geschiedenisfen ons van der jeugd af schier gemeenzaam hadden gemaakt, zoowel als die geheimzinnige Brahmanen, waarnaar onze europeesche aandacht van volwasfen mannen, zoo niet door innige liefde voor de wetenschap der waereld en des menschen, dan toch door het heen- en wedervliegen van de landmaal al lichtelijk wordt heengetrokken, de assen hunner tempels ontleend hebben aan de paralellen onzer aarde.

Hoe het stond met de denkbeelden der Israëlieten daarover, zien wij later. Dit maal wenschen we den Heidenen de eerste plaats te geven.

Menig, die ons tot hiertoe gevolgd heeft, zal wellicht zeggen: Nu ja, dat die tot geen zelfbewustzijn ontwaakte volken, die slechts den donkeren morgenschemer van den griekschen middag beleefd hebben, zich door hunne priesters hebben laten leiden in den bijgeloovigen zin om hunne tempels naar de opgaande zon te richten - daar is niets vreemds aan: maar hoe dachten de Klassieken er over? - Ik zal hier met weinige regels op andwoorden: vele zouden dit opstel tot een boek doen aangroeyen - en als wij in deze oeverture ons thema kunnen doen hooren, doen weêrklinken, en zoo mogelijk een weinig doen waardeeren, - dan laten wij het schrijven der opera aan bevoegderen over.

Zien wij de Grieken!

Het Parthenon, de heerlijkste peripteros, die door den helleenschen geest ontworpen is, stond met zijn voorhoofd, waarop de geboorte van Pallas-Athene door Fidias was uitgehouwen - naar het Oosten. De Wijsheid-zelve kon niet anders dan ten Oosten worden gekeerd, van waar alle licht opging, en dat in de verbeelding der volken hooger lag dan het Westen¹⁾.

De Tempel van Thezeus, gebouwd 468 jaren voor den aan-

1) Kreuser, t.a.p. bl. 33. Ramée, t.a.p. bl. 326. Zie het plan van het Parthenon door Cockerell, in de Grieksche Reize van den Deen Broensted (pl. 38).

[p. 210]

vang onzer tijdrekening, en door Lübke te-recht genoemd ‘ein der edelsten Werke der Blüthezeit’, stond met zijn gevel naar het Oosten¹⁾.

De Tempel der ‘nike apteros’, der ongevleugelde (der gevestigde) Overwinning, op den Akropolis, stond met zijn voorgevel naar het Oosten, zeker opdat Phoebus-Apollo hem vroegtijdig bestralen zoû²⁾.

Waar wendde de hoofdportiek des Tempels van Erechtheus op den Akropolis zijne kolommen heen? - Naar het Oosten³⁾.

Zoo handelde het fijnst beschaasde volk der oudheid, met zijne vier volmaaktste monumenten.

En welke regel gold bij de Romeinen?

Te vergeefs, zoo gij een goed geheugen hebt, voert gij mij hunnen Toskaanschen Jupiter Optimus Maximus te gemoet, die vijf eeuwen vóor Chr. van zijnen kapitolijnschen zetel reeds afstaarde naar het Zuidwesten⁴⁾. Hij zoû, in tegenstelling met het Pantheon beschouwd, dat zijn kolomgevel ten Noord-Oosten gekeerd heeft, alleen nog maar bewijzen, dat het voorschrift van Vitruvius om den ingang aan de Westelijke zijde te bepalen op groote voorbeelden rustte; dat er, even als bij de Ægyptische en indische monumenten ook te Rome waren, die hunne rechter en andere die hunne linkerzijde naar het Zuiden gekeerd hielden, en dat, indien er al geene tempels bestaan mogen hebben die bepaaldelijk N.-Z.waards gebouwd waren, men er stichtte, die ver genoeg van de O.-W.-linie asweken om ze tot de andere windstreken te betrekken. Inderdaad het zoû kunnen zijn, dat de bewoners van het latijnsche schiereiland het te druk met staatkunde en krijgskunst, met het bouwen beurtelings van waterleidingen en badstoven, van beurzen en schouwburgen hadden, om nog te kunnen gehoor-

1) Ramée, t.a.p., bl. 323.

2) Ramée, bl. 328.

3) Zie Lübke, t.a.p. bl. 83.

4) Zie voor de richting der romeinsche gebouwen, de ‘Pianta della Città di Roma’ van Canina, die in ‘Bilderheft n^o 1 zur Beschreibung der Stadt Rom, von Ernst Platner, Carl Bunsen, Ed. Gerhard u. Wilh. Roestell.’ Gotta, 1833, den bekenden grooten vol d'oiseau van de vorige eeuw, den platten grond uitgegeven te Rome in 1832, dien van Becker, en a.

[p. 211]

zamen aan de traditie, die bij alle andere volken weêrklonken had.

De Tempelingang van Antoninus althands vinden we Zuid-Zuid-Oostwaards gericht¹⁾, en die van Remus, ter plaatse waar nu, beter georiënteerd, de kerk der H.H. Cosmas en Damianus staat, alsook die van Antoninus en Faustina, op den bodem der kerk van S. Laurens (in Miranda), met den achtergevel naar het N.-N.-O.

Op het Tibereiland lagen de tempels van Jupiter en die van AEskulaap en van Faunus recht tegenover elkaâr, in W.-N.-W.-O.-Z.-O.lijke richting.

De romeinsche bazilieken, gelijk men er sedert Cato den Censor eenige gesticht heeft, vallen misschien als gedenk- en eergebouwen niet buiten ons onderwerp: we willen bij de stoffe, die zij ons ter overweging en redetwist bieden, echter dit maal niet stilstaan²⁾. Aan de n.-oostelijke smalle zijde der Basilica Ulpia ontdekt men een halven cirkel, dien men, tot op Zestermann, voor eene zetelnis of apside gehouden fieest. Echter teekent ook reeds Canina, op hare z.-o.lijke lange zijde, de hoofdingang aan. Wij willen de n.-o.- en z.-w.lijke richting der talrijke gebouwen in Romes IV^e, VIII^e en X^e Regioen over 't geheel niet bespreken. Maar ziet hier eenige bouwerken die, bijna alle, naauwkeurig georiënteerd waren: de schouwburgen van Statilius Taurus en Pompejus; de baden van Agrippa, de Portiek der C Kolommen, de Bazilieken Marciana en Matidia, de Tempel van Neptunus, de Tempel van Isis, de beide Tempels van Serapis, de Minerva en de Minerva calcidica, de Tempel van Juturna, en, nagenoeg, de Tempel van Mars. Daarentegen lagen de Tempeltjens van Zon, Maan en Aarde naar hel Z.-O.t.Z.

1) Dit is niet de tempel dien men doorgaands, en ook nog door Nibby (‘Itin.’ bl. 29) ‘il Tempio di Antonino’ genoemd vindt. Volgends Canina lag hij ter plaatse, waar thands het ‘Palazzo Chigi’ staat, en is de schoone gevel, die den naam van Antoninustempel draagt een gedeelte van de portiek en tempel van Neptunus geweest.

2) Zie het merkwaardig boek van Zestermann, ‘Die Antiken. und die Christlichen Basiliken’ (Leipzig, 1847).

[p. 212]

De Tempels van Venus en de Stad door den bouwkundig innoveerenden Keizer Hadrianus, onder protest van Apollodorus¹⁾, met de voorgevels W.-Z.-W. en O.-N.-O. waards gebouwd, zoo dat de ruggen der Godessen slechts door een muur van elkander gescheiden waren, en de dubbele tempel eene soort van amfiprostyle wordt, volgen de zelfde golvende beweging van het Oosten naar het Westen, die we bij de meeste der tot dus verre aangehaalde tempels waarnemen.

Voor lichte afwijkingen van de O.-W.-linie zullen we later gegronde redenen vinden. Maar wat aangevangen met tempels als bijv. die in het IX^e Regioen, welke, met Agrippaas Pantheon aan 't hoofd, N.-Z.waards, of die van Apollo en van Cybele, Bacchus en Juno, die (X^e Reg.) schuins tegenover elkander lagen - N.-N.-O.- en Z.-Z.-W. waards?

Wij hebben, voor het belang van ons betoog, niet noodig te onderzoeken, of bij de richting dezer laatstgenoemde tempels nog een andere oorzaak gegolden heeft dan de gelegenheid; wat wij noodig hebben te bewijzen, is niet, dat in alle tijdperken der romeinsche geschiedenis het algemeen beginsel der richting der tempels van het Oosten naar het Westen ten strengste geëerbiedigd is - maar dat deze richting, ja zelfs de bestraling van den voorgevel door de Ooster zon in 't algemeen, als regel bij de Romeinen gegolden heeft. Dat bewijs wordt zonder erg, doch afdoende geleverd door een schrijver, wien men in dezen het hoogste gezach niet betwisten zal. Hooren wij Plutarchus, die laat genoeg in de geschiedenis optreedt, om van een lang verleden getuigenis te kunnen geven, en wiens geestesrichting er wel heenleidde om zijne helden te willen opcieren (ofschoon hij hun zoo doende misschien niet eens altijd recht doet), maar niet om diepzinnigheden te vermoeden, waar zij zouden ontbroken hebben. Wilt gij den Graeko-Romein keurig oud-Fransch hooren spreken? - Ik vermoed, dat Amyot meer bevoegd is om hem te vertolken dan wij-zelf en sommige onzer lezers. Zie hier wat hij

1) Zie Ramée, t.a.p. bl. 412.

[p. 213]

zegt¹⁾: ‘estans les temples tournez vers le soleil levant, l'adorateur en y entrant monstre le dos à l'orient, à ceste cause se tourne vers celle part, et puis se retourne devers le dieu, faisant le tour entier, et parachevant la consommation de sa priere par ceste double adoration qu'il fait devant et derriere’.

Daar de tempels naar de opgaande zonne gericht zijn, keert de biddende zich bij de ingang om, en zich vervolgends naar den God wendende, volbrengt hij den geheelen omdraai en voltooit zijn gebed door deze dubbele aanbidding, van voren en van achter. Dit voert Plutarchus aan, ter verklaring van de ronddraaying, door Numa Pompilius, bij de aanbidding en begroeting der Goden, voorgeschreven. Wij hebben ons niet met deze bepaling van Koning Numa in te laten; we hebben niet te vragen, wat er gegronds is aan den twijfel, die wegends het gantsche tijdvak van den priesterlijken Koning is gerezen: maar 't is ons van belang, dat de wijsgeer en geschiedschrijver Plutarchus, de Priester van Apollo, die tot de bedienaars van het Delfiesch Orakel heeft behoord en in de mysteriën van Bacchus was ingewijd, die Ægypten, Griekenland en Rome doorreisd en bestudeerd had, als een bekend feit zonder opzet vermeldt, ter zake van romeinsche eeredienst, dat de tempels met hun voorgevel naar de opgaande zonne schouwden.

Wij komen tot de Israëlieten, tot dat volk, met wie wij eenstemmig mogen uitroepen: welke volken hebben Goden als onze God! en wier voorgang, ook in de formen der Godsvereering, in verhouding staat tot de Godsdienst der Christenen als de schaduw tot het beeld-zelf.

Hoe belangrijk dit gedeelte van ons onderzoek zij - wij

1) Ten overvloede, voor de meer dan wij met Hellas' taal vertrouwden, deelen wij bier het volgend fotografietjen meê, naar G.H. Schaefers uitgave: ‘δόξειε δ᾽ἂν μᾶλλον ὁ προςϰυνῶν, ἐπεὶ πρὸς ἓω τῶν ίερῶν βλεπόντων ἀπέστραπται τὰς ἀνατολὰς, μεταβάλλειν ἑαυτὀν ἐνταύϑα ϰαὶ περιστρεϕειν έπὶ τὸν ϑεὸν ϰύϰλον ποιῶν ϰαι συνάπτων τὴν ἐπιτελείωσιν τῆς εὐχῆς δἰ ἀμϕοῑν. ‘ΝΟΥΜΑΣ’, XIV. Bij Amyot is het B. XXIV.

[p. 214]

aant.zullen kort kunnen wezen: want de feiten liggen met klaarheid in de heilige bladeren vóor ons.

Toen de Tabernakel naar Gods voorschriften gemaakt was, strekkende zijne lengte van het Oosten naar het Westen, hebbende twintig berderen naar de Zuidzijde, en twintig berderen Noordwaards en zes berderen tegen het Westen¹⁾, en de zilveren voeten waren er onder bevestigd, en het deksel van roodgeverwde ramsvellen en de gordijnen van hemelsblaauw en purper en scharlaken en fijn getweernd linnen waren geplaatst en de Arke en het Outer waren ingedragen en met den voorhang bedekt²⁾ en de voorhof was afgeperkt en de behangselen gehecht aan hunne pinnen, toen werd in de woestijne Sinaï aan de Levieten de bewaking van het Heiligdom opgedragen, ‘dat ze waakten en gadesloegen al wat den dienst der gemeenten aanging voor den Tabernakel der getuigenis’; en ‘de geslachten der Gersonieten zullen hun leger maken achter den Tabernakel, ten Westen’; en ‘de geslachten der Caathieten zullen zich legeren aan de Zuidzijde des Tabernakels’; ‘de geslachten van Merari zullen hun leger stellen aan de Noordzijde’; maar ‘die zich legeren zullen Oostwaart, vóor den Tabernakel des Verbonds, tegen den Opgang, dat zullen zijn Moyses en Aaron met zijne zonen, hebbende de bewaring der Heiligdomstede, in 't midden der kinderen Israëls’³⁾. Zoo dan ook beteekent in het Hebreeuwsch het Oosten de voorzijde, het Westen de achterzijde⁴⁾. Bij de Indiërs heet, volgends Wilford⁵⁾ het ‘Oosten’ Para en Purra, dat is ‘van voren’, het ‘Westen’ Apara en Paschina, d.i. ‘van achteren’. Bij de oude Ierlanders, meldt Bähr, heet het Oosten Oirthear - ‘van voren’, het Westen Jar, ‘van achteren’. Bij dit volk werd voor het Zuiden een woord gebruikt dat ‘rechts’ beteekende en van

1) ‘Exodus’, XXVI, 18, 20, 22, XXXVI.

2) T.a.p. XL.

3) ‘Numerus’ III, 7, 23, 29, 35, 38.

4) Bähr, ‘Symb. des Mos. Cultus’, I, 212.

5) ‘Asiat. Res.’, bij Bähr, II, 212.

[p. 215]

aant.het woord thuaidh, linker hand, is afgeleid het woord Tuath, waarmeê men de Noordpool aanduidde. Zoo hield men dan voor den stand bij uitnemendheid, dat men met het aangezicht naar het Oosten stond, hebbende dus het Westen achter zich, het Zuiden ter rechter en het Noorden ter linker hand. Deze laatste bizonderheid wordt ook, naar ik zie, door de sanskrietsche woorden Dakschina, rechts, of (zoo als Jac. Grimm het spelt) dak'sina, en Vama, links, bevestigd en ook tevens door het hebreeuwsche jamin, dat en ‘rechts’ en ‘zuidelijk’, en smaul, dat zoowel ‘links’ als ‘noordelijk’ uitdrukt¹⁾.

En echter - ieder weet, dat in den Tabernakel, en in den hem nagebouwden Tempel, het Allerheiligste Westwaards van het Heilige was gelegen, en de Joden bij het bidden zich niet naar het Oosten keerden. Van waar dit verschijnsel? - Wij lezen bij Ezechiël²⁾, dat vijf-en-twintig afgodische mannen, aan de ingang des Tempels te Jeruzalem, ‘tusschen het portaal en den Autaar, hunne ruggen tegen den Tempel des Heeren keerden, en hunne aangezichten ten Oosten’, en dat ‘zij aanbaden tegen den Opgang der zonne’. Wie herinnert zich hier de door ons aangehaalde woorden van Plutarchus niet en vergelijkt niet daarmede het voorschrift van Vitruvius, waarbij door genen verklaard wordt, hoe men Westwaards den God kan vereeren zonder Oostwaards in eene eerste hulde aan de zon te kort te komen, en hoe, door het voorschrift des laatsten, het godenbeeld in de zelfde richting met de rijzende zonne geplaatst wordt, om niet ter eener of anderer zijde te misdoen? Wie begrijpt niet, dat, ontslagen uit een land, waar de aanbidding der zon zulk eene groote uitbreiding had als in Ægypten, de Israëlieten moesten behoed worden voor het gevaar van aan hunne afgodische neigingen toe te geven, en zich met de zonaanbidders te verbroederen? Van daar dan ook dat de Profeet die aanbidding der zonne voorstelt als een gruwel, die de andere afgoderije

1) Volgends Jacob Grimm, ‘Gesch, der Deutschen Sprache’, bl. 980-996; 2^e dr. bl. 681-690.

2) VIII, 16.

[p. 216]

te boven gaat¹⁾ en dat God hem vraagt: ‘Hebt gij, zone des menschen, dat gezien? Valt 'et den Huize Juda licht deze afgrijslijkheid te doen, dat zij, de aarde met boosheid vervullende, omgekeerd zijn om mij te bespotten - Ik zal handelen in gramschap, en Ik zal niet sparen’²⁾. Men leest inderdaad gelijkelijk bij sommige Kerkvaders en bij de Rabbijnen, dat de getrouwe Joden zich biddend naar het Westen keerden, om daardoor te getuigen, dat zij de zon geenszins aanbidden wilden³⁾. Zij keerden zich echter ook wel naar het Zuiden om redenen, hierachter te vermelden.

Welke anders de geheimnisvolle eere was, waarin het Oosten bij de Joden gehouden werd, blijkt uit de richting van Tabernakel en Tempel-zelven en voords uit vele plaatsen der H. Schristuur. Maar bij dat vurig volk moest, om het misbruik, menig gebruik worden ingetoomd of zelfs verboden. Van daar, dat zoo vele wetten, voor de Joden verbindend en tot hun welzijn onontbeerlijk, door het godlijk gezach, dat zich in de Kerk der Christenheid openbaart, zijn gewijzigd of opgeheven. Maar dit hebben de Christenen zich eeuwen lang dag aan dag dankbaar herinnerd, dat de ‘Rechtvaardige van den Oosten gewekt zoû worden’⁴⁾ en inderdaad gewekt is van den Oosten; God heeft ‘van den Oosten den vogel en van verre landen den Man van zijnen wille opgeroepen’⁵⁾. Ja, ‘des Heeren Majesteit is in den Tempel gegaan door den weg der poorte, die ten Oosten lag’⁶⁾, maar ‘de poorte die Oostwaards ziet zal gesloten zijn; zij en zal niet geopend worden, geen man en zal door haar ingaan, want de Heere, Israëls God, is door haar ingegaan, en zij zal voor (d.i. ten behoeve van) den Prince gesloten zijn’⁷⁾.

Dit brengt ons eene schrede verder in ons onderzoek. Gevaar voor zonvergoding en Isisaanbidding bestond bij de Christenen niet meer. Zoo mochten zij dan met volle vrijheid de

1) Ezechiël, VIII, 15.

2) T.a. p. 18.

3) Bähr, I, bl. 211.

4) ‘Isaïas’, XLI, 2.

5) ‘Isaïas’, XLVI, 11.

6) ‘Ezech.’, XLIII, 4.

7) ‘Ezech.’ XLIV, 2, verg. XLVI, 1, 2, 12, en de verklaringen, door den H. Hieronymus van deze verhevene Schriftuurplaatsen gegeven.

[p. 217]

stem des harten involgen, die hen dreef de aaloude zede van Gods schepselen na te volgen en, hunnen Vader in den Hemel en Gods Zoon, ter zijner rechter hand, aanroepende, zich naar dat Oosten te keeren, van waar Gods licht en warmte over de aarde pleegt uit te gaan, en waar dag aan dag, als ten getuige zijner onuitputtelijke liefde, het zinnebeeld verrijst des verstands en der liefde, het beeld van wie de ‘Zon der Gerechtigheid’ genoemd is, de zonne, bij wier ‘Dageraad’ de Onbevlekt-ontvangene, de tedere, oodmoedige en verheerlijkte Moeder van Christus en van ons, zijne broederen, wordt vergeleken. ‘Des Konings poorte ligt Oostwaart’¹⁾, zoo sprak het geloovig volk van oude dagen - en dit had eene gants nieuwe beteekenis gekregen; want zie, ‘wij hebben Zijne sterre gezien in het Oosten, en zijn gekomen om hem te aanbidden’²⁾. Als Ezechiël de zinnebeelden der Vier Evangeliën profeteert³⁾, worden zij ‘in de ingang der poorte van het huis des Heeren, die Oostwaards was,’ geplaatst, en ‘is de heerlijkheid des Gods Israëls daar over hen’⁴⁾. De ‘koninklijke weg zoû bereid worden van den opgang der zonne’⁵⁾; ‘al die God liefhebben moeten blinken als de zon, die in haren opgang schijnt’⁶⁾ - geen wonder dat ze door zich naar het Oosten te wenden den weêrglans dier zonne zoeken. ‘Talloze schrijvers,’ zegt Cotelier, ‘geven getuigenis van de zede der oude Christenen, om zich, bij het bidden, naar het Oosten te wenden’⁷⁾. Hooren wij de ‘Constitutiones Apostolicae’, eene verzameling, die ten minste opklimt tot de III^e Eeuw⁸⁾. Wij halen de latijnsche vertaling aan: ‘Oportet

1) ‘Ezech.’ XLVI, 2; ‘I Paral.’ IX, 18.

2) ‘Matth.’ II, 2.

3) ‘Ezech.’ X, 14.

4) T.a.p. 19.

5) ‘Apoc.’ XVI, 12.

6) ‘Jud.’ V, 31.

7) Hij citeert: Clemens Alexandrinus (‘Strom.’ VII, bl. 724), Basilius (‘de Spir. S.’ hfst. XXVII), Chrysostomus (‘ad Daniëlis VI, 10), Pseudo-Justinus (Quaeft.’ CXVIII; ‘ad Orthod.’), Pseudo-Origenes (‘ad Jobi’ I, 3), den schrijver der vragen aan Antiochus (‘Quaeft. XXXVII), Germanus Constantinop. (‘Theoria Mystica’, bij den aanvang), Joh. Damascenus (‘Orthod. fidei’ B. IV, hft. 13), Gregentius (‘Dispnt. cum Judaeo’, fol. 61), en anderen.

8) ‘Eine Sammlung von urchristlichen Bräuchen und Verordnungen, die wahrscheinlich um das J. 250 n. Chr. zusammengetragen wurde, und schon aus den Zeugnissen der ältesten Kirchenväter und den Sitten der Kirche als ächt erprobt werden kann’. Kreufer, t.a.p. bl. 29.

[p. 218]

aant.enim in Ecclesia sapienler, sobrie, ac vigilanter stare, auribus ad verbum Domini intentis. Deinde cuncti pariter consurgentes, et in Orientem contemplantes, egressis catechumenis et poenitentibus, orent Deum, qui ascendit super coelum coeli, ad Orientern, ac recordantes antiquam possessionem Paradifi, ad Orientem siti; unde primus homo, Dei mandato neglecto, persuasus consilio serpentis, ejectus fuit.’ Alwederom nieuwe aanbevelingen voor het geloovig rouwmoedig en dankbaar opzien naar het Oosten, als het uur des gebeds heeft geslagen! Dáar klom Christus ten Hemel¹⁾, waar hij ons eene plaats had bereid, dáar lag het oude Paradijs, waaruit de mensch, door de overtreding van Gods geboden, verdreven was. De Legende zegt, dat daar het Kruis stond, onswaart gekeerd, ter plaatse waar de Boom der kennis geworteld was.

De oude schrijvers maken er dan ook volstrekt geen punt van onderzoek van, of de Christenen, biddende, zich naar het Oosten keerden. Zij bespreken, verklaren en lofprijzen eenvoudiglijk het feit.²⁾ De xxxvij^e vraag aan Antiochus en hare beandwoording luidt bij den aalouden schrijver der vragen, die op naam van den H. Athanasius zijn uitgegaan, aldus:

‘Uit welken hoofde bidden wij, Christenen, Oostwaards, en de Joden naar het Zuiden³⁾?

1) Zingt Gode lof, die op den Hemel des Hemels klimt ten Oosten.’ Ps. LXVII, 34.

2) De H. Leo echter was geen voorstander van deze gewoonte die, trouwens, nooit tot verplichtend voorschrift in de Kerk schijnt gemaakt te zijn. Er een duurzaam verbindend kerkelijk gebod in te willen zien, was eene van de dwalingen der Manichaeën:
‘ἀναϑεματίξω τοὸς μὴ πρὸς άνατολὰς μόνον, τῷ ἀληϑεἰ λεῷ εὐχομενοὺς, ἀλλὰ τη οὐ ἡλίου ϰινήσει συμπεριϕερομένους, ἐν ταῖς μυρίαις αὐτῶν προσευχαἰς.’ Verg. S. Aug. ‘de haeresibus’, ‘Disput. contra Fortun.’ bij den aanvang; en B. XIV, als ook ‘contra Fanstum’ hft. XI. Aldus Cotelier, t.a.p.

3) Men ziet hieruit, dat de O.-W.lijke richting van Tabernakel en Tempel nog een anderen stand bij den biddende toeliet dan tegenover het Westen. ‘Judaei et osseni oppositum ori habere volebant templum atque oppidum Hierosolymitanum, III Reg. VIII, 48, II Paral. VI, 34 etc. Dan. VI, 10, Eusebius, Hist. Eccles. III, 6, Epiphanius, Hieresi XIX cap. 3, Hieron. ad Ezech. VIII, 16 & Dan. VI, 10, Theodoritus, ad eumdem quarti majoris Prophetae textum.’ De Samaritanen baden naar den berg Garizim, ‘qui sunt ab Oriente vertentes se ad Occidentem, et qui ab Occidenti ad Orientem; item qui sunt ab Aquilone,
Meridiem, quique a Meridie, ad Septentrionem, in montem intenti precantur.’ Naar het Zuiden baden ook sommige afgodendienaars, alsmede de Mohammedanen (wanneer zij zich namelijk Noordwaards van de Kaaba van Mekka bevinden^*). Naar het Noorden sommige der Manichaeen (S. Aug. ‘Lib. de haeresibus’). Ook leest men van de Brahmanen dat zij (hoewel wij hunne tempels naar het Oosten gekeerd vonden) al biddende recht naar den Hemel zagen. Ook vindt men vermeld, dat men zich des morgens al biddend naar het Oosten, 's middaags naar het Zuiden, en 's avonds naar het Westen gekeerd heeft. J.B. Cotelier, in zijne voortreflijke aanteekeningen op de ‘Patres, qui temporibus apostol. floruerunt.’ Uitgave van Leclerc Antwerp. 1698, D^l I, bl. 264.

*) Kreuser, t.a.p. bl. 43.

[p. 219]

Andw. Niet een en het zelfde andwoord en bewijs valt er voor deze zaak bij te brengen. Het is niet het zelfde de Joden te voldoen, de Heidenen te leeren, en iets den Christenen uit te leggen. Zoo zeggen wij tot de Joden, dat de geloovigen oostwaards (ϰατἀ ἀνατολὰς) bidden, om dat de H. Geest ons dit door David bevolen heeft, sprekende aldus: “Adoremus in loco ubi steterunt pedes Domini (Ps. CXXXI, 7)” - Laat ons aanbidden ter plaatse waar de voeten des Heeren gestaan hebben. En als ons de Joden vragen: waar de voeten des Heeren staan? dan leert hun de Profeet Zacharias met deze woorden: “Et stabunt pedes Domini in monte Olivarum ad Orientem (ϰατ᾽ ἀνατολὰς) contra Jerusalem (Zach. XIV, 4)” - En de voeten des Heeren zullen staan op den berg der olijfboomen, die tegen Jerusalem is, Oostwaards. Van hier, dat de Joden-zelve, te Jeruzalem biddend naar het Oosten, bidden in de richting des Olijfbergs. Dit zij dan den Joden genoeg. Aan de Heidenen behooren wij te zeggeu, dat wij Oostwaards bidden, niet als of God door de Oostelijke streken omgrensd wordt; maar om dat hij God is, en het Ware Licht wordt genoemd. Daarom, wanneer wij naar het geschapene licht heenschouwen, aanbidden wij niet dat licht, maar zijnen Schepper; in dit glansrijk element vereeren wij den allerglansrijksten God aller eeuwen en elementen. De geloovigen, eindelijk, mogen hooren en leeren, dat om de volgende reden de H. Apostelen den Christenen bevolen hebben dat de kerken naar het Oosten zouden zien, opdat wij namelijk het Paradijs, waaruit we vervallen zijn, ons oude vaderland en onze eigen-

[p. 220]

lijke luchtstreek zouden blijven gedenken, en dat wij God den Heer zouden bidden, dat Hij ons te-rug wil voeren ter plaatse, waaruit wij, als ballingen, verworpen zijn (ἆποϰαταστῆ σαι ἡμᾶς). De Profeeten hebben inderdaad den Joden geleerd heen te schouwen naar het Zuiden (εῖς νότον) om dat de Heer uit het Zuiden van Jeruzalem, of uit Bethlehem moest geboren worden: van hier, dat de Profeet zeide: “Deus a Theman veniet, id est ab Austro (έϰ νότου). Habac. III.”¹⁾

De kerken der Christenen zouden naar het Oosten hebben te zien! Wat waar, geheimzinnig en nuttig was voor de volken der oudheid in hun deels onvolkomen, deels diep vervallen godsdienstigen toestand - ging schitteren van waarheid, klom in zinrijkheid van beteekenis en werd vervuld van troost en blijdschap voor de Christenen. Van het Westen naar het Oosten heet, fints de dagen van S. Dunstan, de heilige linie²⁾. “Het Huis onzer Duive” (de kerk namelijk, boven wier autaar in vroeger dagen de zilveren duif-ciborie met het H. Sakrament was geplaatst) “het Huis onzer Duive zij eenvoudig”, zegt Tertullianus, hooggelegen en tegen het Licht; want de gestalte des Heiligen Geestes’ (de duive) ‘bemint het Oosten, waardoor Christus verbeeld wordt’ - met andere woorden de Duive sta met het altaar ten Oosten: ‘Amat figura Spiritus Sancti Orientem, Christi figuram³⁾’. ‘Conversi ad Orientem respicimus et adoramus faciem Christi crucifixi,’ zegt de H. Joh. Damascenus⁴⁾. Men zegt, namelijk, dat de Heiland aan het kruis gehangen heeft tegen het Oosten, met het aangezicht naar het Westen, als heenziende naar het middenpunt der christelijke eenheid⁵⁾. ‘Wanneer de ouden eene kerk bouwden,’ zegt Isidorus, ‘dan richtten zij haar Oostwaards, waar de zon bij de dag- en nachtevening op-

1) ‘Scriptor Quaestionnm ad Antioch. Resp. ad Quaeft. 37’ - Opp. S. Athanasii, uitg. der Benediktijnen, Dl II, bl. 276.

2) Kreuser, t.a.p. bl. 43.

3) Tertull. ‘Adv. Valentinian. c. III.’

4) Aangeh. bij Kreuser (bl. 42), die hier ook naar Origenes en Clemens Alexand. verwijst.

5) Bona, ‘Opp.’ bl. 440; Molanus, ed. Migne, bl. 311 en 348.

[p. 221]

gaat, opdat de biddende naar den rechten zonneopgang (namelijk Christus) heenzage’¹⁾. En was dit bij de ouden de bedoeling, het was het bij de lateren niet minder - tot op de hoogverlichte dagen der nieuwere wijsgeerte toe: overvloedig zal dit hieronder blijken; inmiddels gedenken wij den spoorslag van Wilh. Speculator, den schrijver van het Rationale der XIII^e Eeuw: ‘ad Orientem, id est ad Christum, qui noster Oriens’²⁾ - ‘het waarachtig Licht, verlichtende alle menschen, die komen in deze waereld’³⁾: ‘Christus sol et Deus verus’⁴⁾.

Zoo dat dan de redelijkheid en zinrijkheid der bouwing van de huizen Gods op de heilige linie aan geen twijfel of tegenspraak onderworpen kan zijn - hetgeen dan ook den grooten Paus Innocentius den Derde er toe bracht, met schriftuurplaatsen de oorbaarheid van het christen gebed naar het Oosten te staven⁵⁾.

Maar wat is er nu te verstaan door de richting der kerken naar het Oosten? Wij hebben gezien, dat als regel bij de oude volken in 't algemeen gegolden heeft, dat de poorte des tempels naar het Oosten gekeerd zij. Omtrent de christelijke kerken vindt men in de ‘Constitutiones Apostolicae’ de volgende belangrijke plaats. Het is eene leering, die aan den H. Clemens wordt toegeschreven, maar in elk geval door de meest bevoegde beoordeelaars geacht wordt te behooren tot de dagen van der Apostelen onmiddelijke opvolgers: ‘dat het gebouw der kerk lankwerpig behoort te zijn, naar het Oosten gekeerd, ter weêrszijde sakristijen naar het Oosten hebbende, en gelijk een schip zij’⁶⁾. Die vergelijking van het schip wordt verder uitgewerkt. De Bisschop is, volgens de lat. vertaling, de ‘magnae navis gubernator’, die de Diakenen tot matrozen stelt, welke de plaats der broeders, schepelingen, moeten verzorgen en in orde

1) Isid. ‘Orig.’ XV, 4.

2) Wilh. Spec. (Durandus), ‘Ration.’ V, 2, num. 40.

3) ‘Joann.’ I, 9.

4) Cyprian. ‘Ep. ad Magn.’ XIV.

5) Kreuser, t.a.p.

6) Ὁ οἶϰος ἔστω ἐπιμήϰης ϰατ᾽ ἀνατολὰς τετραμμένος ἐξ ἑϰατέρων τῶν μεϱῶν τὰ παστοϕόρια πρὸς ἀνατολήν, ὄστις. t.a.p. bl. 263.

[p. 222]

aant.houden. De lankwerpige gedaante heeft de christen kerk met den grondvorm der tempels bij alle volken gemeen, zoo als wij hierboven hebben aangegeven¹⁾. In het Vierkant en in den Driehoek achten de symbolisten de Tijdelijke en Eeuwige orde vertegenwoordigd. De driehoek is een zinnebeeld der H. Drieeenheid; het rechthoekig vierkant geldt, gelijkzijdig, voor een zinnebeeld van het eindige en stoffelijke, verlengd, als wij zagen, voor een beeld van de aarde, den grooten tempel Gods. De twee elementen, het Goddelijke en het eindige, worden dan ook door de machtigste en schoonste der kunsten op de treffendste wijs met elkander verbonden en aanschouwelijk gemaakt: de Gothiek, namelijk, komt tot hare hoogste bevruchting en ontwikkeling door de vereeniging van den geometrischen Drieen Vierhoek. 't Is hier de plaats niet, om daar dieper in te treden; maar dit staat vast, dat met den vierkanten typus, waarin men de stoffelijke orde besloten rekende, over-een-komt de vorm, dien men aan de arke van Noë toeschreef, namelijk een verlengde kubus of parallelopipedum. De H. Augustinus spreekt, bij herhaling, zeer beteekenisvol, over dat vierkant: ‘Arca Noe, quae figuram gessit Ecclesiae aedificata est lignis quadratis’; de Ark van Noë, die de afbeelding der Kerk was, werd uit vierhoekig hout gebouwd; ‘en dit beteekent,’ gaat de H. Augustinus voort, ‘dat de Christen den vierkanten steen gelijk zal zijn; de Christen valt niet, in welke bezwaren hij ook geraken moge; al wordt hij omgekeerd, hij valt niet; hij staat even als de vierkante steen. Sicut arca de lignis quadratis oedificatur, ita et Ecclesia de sanctis construitur.’²⁾ ‘Arator en andere kerkleeraars’, zegt Kreuser, ‘gewagen mede van het vierkant der Arke³⁾. Echter is het de ark niet alleen, welke als model voor de christen kerken gediend heeft. ‘Meer

1) Uitzonderingen, als sommige zonnetempels der oudheid, en eenigeronde of achthoekige kerken van christelijken oorsprong, welke laatste doorgaands oorspronklijk doopkapellen of grafmonumenten waren, erkenne men, zonder dat ze den regel verzwakken.

2) ‘In Ps. LXXXVI’, en ‘Dialog. Quaest.’ LXV qu. LII: ‘quadratum enim in quacumque parte posueris, fortiter stat.’

3) T.a.p. bl. 30.

[p. 223]

dan Salomon’ was hier de ‘goddelijke Wijsheid’-zelve¹⁾, zoo als Paulus zegt - geen wonder dat de herinnering des tempels van Salomon ook in den vorm der christelijke kerken leven bleef: ‘nu was het Heiligdom geopend’, dat den Joden gesloten bleef, en was Christus het Hémelsch Heiligdom binnengegaan²⁾ - ons was bevolen de gedachtenis te vieren des offers van zijn vleesch en bloed, en ons voegde 't de edelste vermogens van den menschelijken geest te gebruiken, om Hem heiligdommen te stichten, die de herinnering van het gantsche verleden des verborgenen en aan het daglicht getredenen Christendoms levend hielden. De heerlijke nieuwe tempel, door den profeet Ezechiël gezien, was evenzeer een lankwerpig vierkant³⁾; terwijl de eeuwige Godstad, het Hemelsche Jerusalem, of met andere woorden de Christelijke Kerk, den II. Joannes desgelijks als vierhoek verschijnt⁴⁾.

Maar hoe moet dat lankwerpig vierkant, waarvan eene der smalle zijden welhaast eene doorgaande nisvormige uitbouwing zal vertoonen, nu worden gericht, opdat men er van zoû kunnen zeggen, dat de kerk naar het Oosten gekeerd is? Moet de zijde, waarin die nis wordt waargenomen, en welke, binnenwaards, de zetelplaats des Bisschops is, naar het Oosten staan? of moet het de andere smalle zijde, waarin de deuren der kerk geplaatst zijn?

Kreuser leest, uit de bovenmeêgedeelde bepaling der Apostol. Konstituties, dat de zijde der zetelnis, in welker nabijheid ook het autaar staat, naar het Oosten moet liggen. Het laat echter twijfel toe, of dit wel zoo blijkbaar in de Konstituties bedoeld wordt. De latijnsche vertaling heeft: ‘aedes sit oblonga, ad Orientem versa, ex utraque parti Pastophoria versus Orientem habens, et quae navi sit similis.’ Die pastoforiën wat zijn dat? Colelier, de uitgever der Konstituties, andwoordt daarop, dat dit ieder-een genoegzaam bekend is. Welnu, dan

1) ‘I Corinth.’ I, 24. De geleerde Kreuser brengt talloze plaatsen uit de Kerkvaders bij, waar de Zaligmaker de Wijsheid des Vaders heet. T.a. p. 14.

2) ‘Hebr.’ IX.

3) Hfdst. XL.

4) ‘Apoc.’ Verg. haar XVI^e-eeuwsch plan; ‘Annal. arch.’ D^l XV, bl. 307.

[p. 224]

zal althands Basilius Faber, de schrijver van den ‘Thesaurus eruditionis scholasticae’ 't wel weten. En hoe verklaart deze ‘pastophorium’? - ‘παστοφόριον, atrium templi, sacerdotum domicilium, die sacristey, priester-wohnung.’ ‘Atrium’ nu beteekent, toegepast op eene christen kerk althands, voorhof. Cotelier wijst ons het gebruik van het woord aan, als van eenerlei beteekenis met γαξοφνλάϰιον in het IV^e Boek der Koningen, hft. XXIII, v. 11 en bij Ezechiël, XL, 17, en stelt het gelijk met exedra, thalamum, cellarium. En wat lezen wij op die beide schriftuurplaalsen? Wij lezen daar van woningen van Kamerlingen en Levieten en van schatkameren, die zich nabij de ingang van den tempel bevonden. Hieruit volgt, dat eene kerk, die met hare pastoforiën gezegd wordt naar het Oosten te staan, daar met haren gevel en ingangen heengekeerd is: iets dat noch Kreuser, noch zekere andere en minder bekwame bepleiters van het oriënteerbelang hebben ingezien. Maar wat dan? - Tweërlei is mogelijk; en even voldoende. Kreuser kan gelijk hebben: hij heeft de pastoforiën onbesproken gelaten, maar hij had kunnen zeggen, dat daarmede waarschijnlijk bedoeld worden de ‘sakristijen’, die de Grieken, ‘aufser dem Mittelringe oder der Apsis’, als ‘Nebenapsiden’ aan de smalle zijde hunner kerken uitbouwden, die zij dulapion of diakonikon en proskomide noemden¹⁾, en welke men, naar binnen gevoerd, ter weêrszijde van de hoofdapsis in de S.-Sophiakerk van Konstantinopel te-rugvindt. Ook aan de latijnsche kerken schijnt men reeds in de VIII^e Eeuw en misschien vroeger een prothesis en een secretarium gehad te hebben, althands die van S. Clemens te Rome schijnen tot die tijd op te klimmen²⁾; en wie denkt hierbij niet aan den oorsprong der zijkapellen, die men aldus, en ringswijze vermenigvuldigd rondom het choor, bij honderden middeleeuwsche kerken aantrest? Zouden ook de Konstituties, wanneer ze van den gevel der ingangen wilden spreken, niet

1) Kreuser, t.a.p. bl. 143.

2) L. Batisfier, ‘Hist de l'art mon.’, bl. 365, 366, 373.

[p. 225]

veeleer die ingangen noemen dan zekere ‘Nebenbauten’, waarvan bij die oude kerken elders niet blijkt? Wat volgt in de Konstituties, pleit ook voor deze opvatting. Zij laten, namelijk, onmiddelijk op de vermelding der Oostwaards gerichte pastoforiën volgen: ‘In medio autem situm sit Episcopi solium’; waaruit afgeleid kan worden, dat tusschen de Oostwaards gerichte pastoforiën de kathedra of Bisschopszetel geplaatst is; en deze stond zeer zeker tegenover de ingang der kerk: alzoo zal dan de ingang naar het Westen zijn gericht geweest. Maar wat leeren ons nu de monumenten?

De vroegste kerken, waarvan men kan zeggen, dat ze naar de regelen der liturgie en der christelijke architektuur met zekere vrijheid gebouwd hebben kunnen worden, zijn almede de kerken van Keizer Konstantijn geweest. Het is bekend, dat er sedert Cato den Censor te Rome zekere gedenk- en praalgebouwen gesticht heeft, die het midden hielden tusschen een tempel en een paleis, en die met den naam van ‘bazilieken’ of ‘koninklijke huizen’ als volkshallen gebruikt werden, waar men vergaderde met staats- of handels-bedoelingen, of bloot tot gezellig verkeer, en waar ook recht gesproken werd, hoewel Zestermann en Kreuser, met veel schijn van grond het algemeen gevoelen beftrijden, dat de bazilieken bij uitnemendheid hoven van justitiewaren¹⁾. Toen Konstantijn zijne overwinning op Maxentius behaald had werd hem de ‘basilica Constantini’ toegewijd, en men vindt van den tempel van Matidia vermeld, dat hij baziliek werd genoemd uit hoofde zijner grootte²⁾. Nu heeft men elkander langen tijd naverhaald dat Konstantijn op verscheiden plaatsen den Christenen de bazilieken tot kerken inruimde, en vele nieuwe kerken, onder den naam van bazilieken stichtte; Zestermann daagt echter een ieder uit, in éene enkele der bestaande christelijke kerken de sporen aan te wijzen, dat ze vroeger tot heidensche baziliek heeft geftrekt: maar onbetwistbaar blijft het, dat de naam

1) Zestermann, ‘Die antiken u. die christl. Basiliken’, bl. 73, 104 en volg.

2) Canina, ‘Ind. tipogr. di Roma Antica’, bl. 220.

[p. 226]

op de eerste christen kerken overging: en niet ten onrechte - want zij hadden in den aanleg veel met de oude bazilieken gemeen, en voorzeker, zij waren ‘Koningshuizen’ (βασιλεύς = Koning) bij uitnemendheid¹⁾. Keizer Konstantijn stichtte onder anderen te Rome de voormalige baziliek van S^t Pieter en die van S^t Jan van Lateranen²⁾ - en deze beide Godshuizen hadden, evenzeer als die welke er later voor in de plaats zijn gekomen en nog heden bestaan, hunnen voorgevel, niet hunne apside of zetelnis, naar het Oosten gekeerd. De baziliek van Santa Maria Maggiore, mede eene der oudste gebouwen van Rome (gesticht door den H. Liberius A^o 352), heeft ook haren voorgevel in de oostelijke richting (Z.-O.) De baziliek di Santa Croce in Gerusalemme daarentegen, in de nabijheid van het Sessorium, van welke men de stichting aan Konstantijns heilige moeder Helena toeschrijst, is met het choor naar het O.-Z. Oosten gekeerd. De kapel van Helena aan den Kalvarieberg staat evenzeer op de heilige linie, gelijk trouwens de geheele drieledige bouw daar ter plaatse⁴⁾.

Van de eerste S.-Sophia-kerk te Konstantinopel, een monument door Konstantijn aan de Sophia, dat is de Wijsheid Gods, dat is den Christus, door wiens kruis hij overwonnen had, gewijd, is geen blijkbaar spoor in het heerlijk kunstwerk door Justinianus herbouwd, te-rug te vinden. Toen de Keizer de stichting dezer Kerk, na veel arbeids en met groote opofferingen volbracht had en hem de deuren geopend werden, liep hij naar het ambo en riep in geestdrift uit: ‘Eere zij God, die mij waardig heeft gekeurd dit werk uit te voeren: ik heb u overwonnen, Salomon - νενίϰηϰά σε, Σαλομῶν’⁴⁾. En toen de Keizer dezen uitroep deed, kon hij opwaart schouwen naar het³⁾⁵⁾

1) ‘Basilicae prius vocabantur regum habitacula, unde nomen habent. Nunc autem ideò divina templa basilicae nominantur, quia ibi regi omnium Deo cultus et sacrificia offeruntur.’ S. Isid. ‘Origin.’ B.V., hft. IV.

2) Nibby, ‘Itinerario di Roma’, D^l I, bl. 177.

4) Zie bijv. K. von Raumer, ‘Palästina’, bl. 205 en het plan.

4) Zie bijv. K. von Raumer, ‘Palästina’, bl. 205 en het plan.

3) Nibby, t.a.p. bl. 240.

5) Ducange, aangeh. bij Batisfier, t.a.p. bl. 388. Vermoedelijk heeft dit feit plaats gehad niet bij de volbouwing in 548, maar toen altaar, ciborium en ambo geplaatst waren en de kerk gekonsakreerd werd, in 559.

[p. 227]

aangezicht van Christus en naar het Oosten heen - want het choor der S^t Sophia ligt, even als alle de kerken van den griekschen ritus, in de richting van het graf van Christus¹⁾.

De Eerw. Cahier, die, met den onlangs tot fmart aller christen archaeologen overleden P^r Martin, zoo vele diensten aan onze kunstzaak bewezen heeft, doet opmerken, dat, in de tijden van ketterijen, die de vereering der zon als het beeld van Christus leerden, men dikwerf bezwaar vond om door het oriënteeren der kerken deze leer schijnbaar te billijken, en dat men aan dit gevaar dikwerf ‘den ouden regel’ heeft opgeofferd²⁾; en inderdaad door sommige Heidenen werden de Christenen wel voor een soort van Ghebers of vuuraanbidders gehouden³⁾. Maar deze vrees en deze beschuldiging waren toch niet in staat het christen gemoed van zijn dierbaar Oosten af te trekken. Lübke zegt⁴⁾, dat de meeste bazilieken het chóor naar het Oosten hadden, en de ingang in het Westen; Eusebius, die zijne zaken van meer nabij wist dan onze nieuwelings geberlinizeerde Westfalinger, geeft eene schoone beschrijving van de baziliek door Bisschop Paulinus omstreeks 312 te Tyrus gebouwd, en zegt uitdrukkelijk dat de voorgevel met zijne deuren naar het Oosten⁵⁾ zag. Die kerk van Tyrus treedt op als een type der Heiligdommen van de IV^e Eeuw, en het is meer dan waarschijnlijk, dat de bazilieken van Konstantijn naar de zelfde regelen zullen gebouwd zijn, die door zijn vriend Eusebius met zoo veel liefde geprezen worden, ja, ofschoon Bunsen en Zestermann het niet eens zijn omtrent de verbinding van Konstantijns Kalvariebaziliek aan de plaats van het H. Graf, keeren toch beiden de kerk met hare ingang naar het Oosten⁶⁾.

Het is onbetwistbaar, dat als regel voor de bazilieken gegolden heeft, dat zij naar het Oosten gericht waren - enkele

1) Batisfier, t.a.p. bl. 388.

2) ‘Ann. de phil. chrétienne’ D. XIX, blz. 342, aangeh. bij Batissier, blz. 362.

3) Kreuser, t.a.p. bl. 43.

4) ‘Geschichte der Architektuur’, bl. 132.

5) ‘Hist. eccles.’ B. X, Hst. IV.

6) ‘Die Basiliken des christlichen Roms’ (München), bl. 34; Zestermann, t.a.p. bl. 145.

[p. 228]

reizen met den gevel, waarachter de bisschopszetel geplaatst en waaraan al zeer vroeg de apside is uitgebouwd geweest, veeltijds met den gevel der ingangen. Bonanni, die het te Rome wel weten kon, zegt, dat de bovenlichten der kerken, en in zonderheid die van den naar het oosten gekeerden gevel, door welke de baziliek de stralen der zon en den weêrglans der hemelen ontvangt, beschouwd moesten worden als een zinnebeeld van het verkeer der zielen met God, terwijl de deuren de aanraking van het Heiligdom met de buitenwaereld, of het hierbeneden, vertegenwoordigen¹⁾. Uit den tweederlei aanleg der bazilieken - uit de richting het zij van de ingang, het zij van de zetelnis naar het Oosten, volgde eene verschillende inwendige verdeeling.

De regel toch ging door, dat de Priester, bij het doen der H. Mis, met het aangezicht naar het Oosten behoorde gekeerd te zijn. Van daar dat, hoewel de tegenwoordige S^t.-Pieterskerk, zoowel als de vroegere, hare zetelnis in het Westen heeft, het hoofdautaar naar het Oosten gericht is; met andere woorden, dat Pius IX, officiëerende boven het graf der H. Apostelen, achter het altaar staat, hebbende zijn gelaat naar het volk in het groote schip gekeerd en dus werklijk Oostwaards. Ook het autaar in het graf der Apostelen staat naar het Oosten²⁾.

En daar is, bij den aanleg van ten minste 25 der oudste kerken van Rome, op gerekend: Men doorbladere slechts het bekende plaatwerk van Knapp en Gutcnsohn, uitg. door Bunsen, om deswege allen twijfel op te hessen (München, Cotta).

Alvorens het symbolismus der kerken zich volkomen had ontwikkeld en gevestigd, en vooral zoo lang de invloed der historische voorbeelden van de meeste romeinsche bazilieken sterk bleef heerschen, moet het ons niet verwonderen, dat

1) Abbé Gerbet, ‘Rome chrétienne’, D^l I, bl. 288.

2) ‘Sopra la confessione, e sotto il maestoso baldachino e la gran cupola, è situato, sopra sette gradini, questo magnifico altare, il quale è isolato e rivolto, secondo l'antico stilo, verso l'oriente, dove il somma Pontefice soltanto celebra la messa.’ Nibby, bl. 567.

[p. 229]

aant.zich het eenparig stelsel van de oriënteering, gelijk men het later heeft opgevat en toegepast, minder deed gelden voor de kerken, dan voor hare inrichting en uitwendige ombouwing. Zeîden wij reeds, dat de Priester, in den regel, met het gelaat of met den rug naar het volk is gekeerd, al naar mate de voorgevel der kerk Oost- of Wcstwaards gericht is, Crescimbeni zegt, en naar het schijnt te-recht, dat het ambo (of gestoelte) des Evangelies in sommige kerken rechts, in andere links was geplaatst, alleen wijl hunne zetelnisfen deels tegen het Oosten, deels tegen het Westen liggen, ‘denn’, zoo teekent Bunsen¹⁾ hierop aan, ‘durch die Lage derselben wurde in ehemaligen Zeiten, in welchen der Priester bei Verrichtung des Mefsopfers jederzeit gegen Morgen stchen mufste, bestimmt ob derselbe mit dem Gesichte oder mit dem Rücken gegen das volk gewendet war, und daraus folgte nothwendig auch eine Veränderung der Lage des Ambo des Evangeliums;’ Mabillon zegt, volgends den zelfden schrijver, dat, bij Oostwaards gerichte kerken, de fakristij aan de rechter hand was gelegen, links bij de westelijk gerichte²⁾. Kan ook de verhoogde ‘Opheffing’ van Hostie en Kelk niet dagteekenen van de tijd, dat de Priester doorgaands met den rug naar het volk begon te staan, en zoû van deze zijne stelling ook de plaatsing van het kazuifelkruis van voren of van achteren niet afhankelijk geworden zijn? De bepaling van het Matronaeum en het Senatorium, en verder van het kerkpand der vrouwen en mannen van minderen rang, schijnt ook in verband geftaan te hebben met de richting der kerk: nemende de mannen altijd de zuidelijke, en de vrouwen de noordelijke beuken in³⁾. De klokketoren, eindelijk, stond bij de oude italiaansche kerken aan de voorzijde, en wel ‘derselben

1) ‘Beschr. der St. Rom’, bovenaang., I, bl. 435.

2) Bunsen, t.a.p. bl. 439.

3) Amalarius althands teekent, omtrent het jaar 820, aan: ‘In conventu ecclefiastico seorsum masculi, et seorsum feminae stant. Quod accipimus a veteri consuetudine... masculi stant in australi parte et feminae in borcali’ (‘De ecclef. offic.’ III, 2). F. von Quast erkent dit dan ook: ‘Ueber Form, Einrichtung und Ausschmückung der ält. Chr. Kirchen’, bl. 33; Bunsen, t.a.p. bl. 432, schijnt de verschillende plaatsing van mannen en vrouwen, naar de richting der kerk, niet in het oog gevat te hebben.

[p. 230]

zur Rechten, wenn die Tribune’ (de zetelnis) ‘gegen Morgen, und zur Linken, wenn dieselbe gegen Abend liegt’¹⁾. De toren van San Paolo (buiten de muren) staat te Rome inderdaad aan uwe linker hand, en de zetelnis ligt naar het Oosten; met Santa Maria Maggiori is het juist anders om.

De H. Paulinus van Nola, met zijne dichterlijke ziel, een niet minder vurig kerkbouwer dan zijn naam- en eeuwgenoot van Tyrus²⁾, had aan zijne baziliek van den H. Felix, eene kleinere kerk verbonden, die niet naar het Oosten stond: deswege verschoont hij zich door te zeggen, dat de gevel van deze wel niet, ‘ut usitatior mos est, Orientem spectat’ [gelijk de gebruiklijker zede meêbrengt, naar het Oosten ziet]; maar dat hij dit gedaan heeft, opdat ze haar drietal schoone boogen naar het graf en autaar zijns Beschermheiligen zoû openen³⁾.

Opmerking verdient, dat, indien werklijk aan de Basilica Constantini te Rome, gelijk wij hooger vermeld vonden, aanvankelijk de apsis of zetelnis ongeveer naar het N.-W. lag, aan eene der smalle zijden, men later ten N.-O en dus (tegen de gewoonte in) aan eene der lange zijden eene nieuwe apsis gemaakt heeft⁴⁾ - als zoude men de gewone verhouding van lengte en breedte hebben opgeofferd aan den wensch, om der apside eene oostwaardsche strekking te geven. Zestermann echter is van gevoelen, dat de N.-O.-lijke apsis de oudste moet zijn; wij laten het feit onbeslist. Meer belangrijk dan ook is dit: De eerwaardige baziliek van San Lorenzo fuori le mura, in het veld genaamd Campo Verano, acht men oorspronklijk door Konstantijn gebouwd te zijn, in het jaar 330, en herbouwd door Pelagius II. Toen lag de ingang dier kerk tegenover het Oosten, en de zetelnis derhalve in het Westen. Maar in 1214 breidde Honorius III deze kerk aanmerkelijk uit, en voegde aan de Westzijde er het geheele schip aan toe, dat zich nu van de deur tot aan het graf des martelaars uitstrekt. Zoo

1) Bunsen, t.a.p. bl. 430.

2) Euseb. t.a.p.

3) ‘Ep. XXXII (XII), ad Severum (Verona, 1736),’ n^o 13.

4) Canina, t.a.p. bl. 77; verg. de plannen van Rome.

[p. 231]

werd de baziliek van Pelagius II geheel tot presbyterium ingericht, dat nu tegenover het Oosten lag, terwijl de oorspronklijke ingang, daar ter plaatse, door Honorius gesloten werd.¹⁾ Trouwens de beroemde Paus Innocentius III had reeds het gebed, opgedragen in de richting van het Oosten in zijne bescherming genomen²⁾, en daarin konden nu in 't vervolg priester en geloovigen samengaan.

Men heeft er, toen de mode meêbracht den spot te drijven met alle symbolisme, een zeker behagen in gevonden te verkondigen, dat de richting der kerken eene onverschillige zaak was. Zie maar Italië, zeide men, daar staan alle kerken in alle richtingen dwars door elkander, en dat is toch de bakermat en de hoofdrezidentie van uw Christendom. Wij hebben erkend, dat er somtijds van de w.-o.lijke richtingslinie is afgeweken; we hebben aangegeven om welke reden men zich die opoffering getroostte: we kunnen, helaas, niet loochenen, dat in onze dagen aan de plaatselijke gelegenheid zeer dikwijls te veel wordt ingewilligd, dat men te groote waarde hecht aan de schijnbaar betere figuur, die eene kerk maakt met de richting eener straat of den straal van een marktveld te volgen dan de strekking eener gantsche waereldordening, en daarvoor de schoonste en zinrijkste bedoelingen, de onbetwistbaarste aesthetische voordeelen prijsgeeft: maar men moet zich van het overschrijden der orthodoxe kerkbouwlinie in de zuidelijke landen geene liberalistische voorstelling maken. Ziehier de richting van eenige romeinsche kerken. Aan lichte afwijkingen van het W.-O., die eene geheel bizondere oorzaak kunnen hebben, en waarop wij hieronder te-rug moeten komen, behoort geene waarde te worden gehecht; zij verzwakken ons tegenwoordig betoog niet.

1) ‘Sopra il suddetto cemeterio pretendesi, che Costantino, verso l'anno 330, erigesse questa chiesa, che fu rifabbricata intieramente da Pelagio II e poi da Onorio III, circa il 1214, fu accresciuta di tutta l'aula dalla porta attuale fino alla Confessione, ed in tal circostanza la basilica di Pelagio II fu rialzata di livello e ridotta come oggisi vede a servire di presbiterio, chiudendo la porta primitiva, che era rivolta all'oriente, mentre la moderna guarda occidente.’ Nibby, t.a.p. bl. 202.

2) Kreuser, t.a.p. bl. 47.

[p. 232]

Op de Heilige Linie staan: voor-eerst:

De Pauselijke Kathedraal - dat is: de Basilica Lateranense, de ‘gulden baziliek (basilica aurea)’, ‘Ecclesia Urbis’, ‘Orbis Mater’, ‘Caput Ecclesiarum’ genaamd¹⁾.

De Sint-Pieterskerk - San Pietro in Vaticano, met zijne as van 670 rlijnlandsche voeten (zonder het voorplein)!

San Paolo sulla Via Ostiense - S. Pauwel buiten de muren.

De Baziliek van Santa Maria Maggiore, welker grootte en gedaante, en dus ook welker richting, den 5ⁿ Augustus van het jaar 352 in versch gevallen sneeuw werd afgeprent gevonden.

De S. Lorenzo fuori le mura.

Dat zijn de Vijf Bazilieken die de Vijf Patriarchaten der Christen Waereld vertegenwoordigen:

‘Paulus, Virgo, Petrus, Laurentius atque Joannes
Hi patriarchatus nomen in Urbe tenent.’²⁾

De Basilica Sessoriana of di S. Croce in Gerusalemme; voeg daarbij de Bazilieken van S. Sebastiano en S^ta Agnese (beide buiten de muren), de S. Clemente, de Quattro Coronati.... trouwens het is geen beoefenaar der romeinsche kerken ooit in het hoofd gekomen de O.-W.lijke richting der Bazilieken als regel te ontkennen. De zeker meest bevoegde schrijver over dit onderwerp, Zestermann, zegt, even als al de vroegeren, wier beweeringen hij anders dikwerf tegenspreekt en inderdaad weêrlegt: ‘Die Seiten des Oblongum liegen gewöhnlich so, dass die breiten nach Norden und Süden, die schmalen nach Osten und Westen gekehrt sind, auf der Ostseitse ist gewöhnlich der Haupteingang’³⁾.

Maar zien wij, voor hen, wien het gezegde niet volftaat, al de Bazilieken en een goed getal der andere romeinsche

1) Nibby, t.a.p. bl. 213.

2) Joan. Monach. Zie Gaume, ‘Les trois Rome’, 1, 158.

3) ‘Die antiken und die christlichen Basiliken’, etc. bl. 133. Hij citeert uit een werk van Canina, dat ons niet ten dienste staat: ‘Die Anlage des Haupteinganges hing grossentheils von der Oertlichkeit ab’ (!) maar dit is eene van die gratuïete verzekeringen zonder het minste bewijs, gelijk Zestermann er een dozein andere totaal vernietigd heeft. Voor ons, ‘nous aimons mieux faire l'archéologie avec les monuments’, zoo als Didron zegt.

[p. 233]

aant.kerken, naar tijdsorde gerangschikt, en met opgave der juiste betrekking, waarin zij tot ons Oosten staan.

Uit de Eeuw van Konstantijn vinden wij:

De voormalige Baziliek van S. Petrus, hebbende, zoowel als de tegenwoordige		den voorgevel	t.O.
De Baziliek van S^ta Maria Maggiore (Basilica Liberiana - herb. door Paus Sixtus III in 432, verrijkt door Benedictus XIV)		den voorgvl.	z.-O.t.O.
Die van S. Giovanni in Laterano (herb. door Sergius III in 910)		den voorgvl.	O.-n.-O.
Van S. Crisogono (volg. Nibby en Hoffstadt; en herb. 740, 1623)		den vgl.	t.O.
Van S^ta Balbina (volg. Nibby; herb. door Paus Gregorius I)		den vgl.	O.-n.-O.
Die van S. Paulus (buiten de muren) daarentegen heeft		de aps. of zeteln.	O.-n.-O.
Die van S^ta Croce in Gerusalemme (herb. door Lucius II) heeft ook		de ztln.	O.t.z.
Van S^ta Agnese sulla Via Nomentana (volg. Nibby; herb. door Hon. I en Inn. X)		de ztln.	t.O.
	Voords: de kerk der H. Prisca, eene der alleroudste, herb. door den boezemvriend des Grooten Karels Adrianus l.		ztln. O.-n.-O.
	Die dei SS. Apostoli		ztln. O.t.z.
	Van S. Marcello (herft. 1519)		ztln. O.t.n.
	Van S^ta Bibiana (herft. 1224 en in de dagen van Bernini)		ztln. O.-z.-O.
	Van S. Pietro in Montorio (herft. XV E., 1798)		vgv. O.t.z.
	Van S. Lorenzo in Damaso (naast de Cancelleria)		vgv. O.t.z.
Uit de V^e Eeuw:
De Baziliek van S^ta Sabina, door Paus Coelestinus gebouwd omftr. 425 (herb. of herft. in 824, 1238, 1541, 1587) hebbende		de ztln.	n.-O.t.O.
Van S. Pietro in vincoli, door Eudoxia,		de ztln.	O.-n.-O.
	Voords: de kerk van S. Vitale	de ztln.	t.z.-O.
	en van SS. Giovanni e Paolo (Ann. 410, 500, XVI E.)		vgv. O.-z.-O.
Uit de VI^e Eeuw:
S. Lorenzo fuori le mura		den voorg.	t.O.

[p. 234]

De herbouw van S^ta Balbina door S. Gregorius M. eischt geene bizondere vermelding. Zij heeft anders		den vgl.	O.-n.-O.
S. Martino ai monti (volg. Nibby, ann. 500, 1650)		den voorg.	z.-O.t.O.
SS. Nereo ed Achilleo (herb. door Leo III, 800)		den voorg.	n.-O.t.O.
S. Giorgio in Velabro (herb. door Leo II in 682 en in de XII^e E.), die hare zeteln. heeft			N.t.O.
	Voords: de kerk van S. Cesareo		vgv. n.-O.
	Van SS. Cosma en Damiano (527 en Urb. VIII)		ztnl. n.-O.t.O.
	Van S. Lorenzo in Lucina		ztnl. N.t.O.
Uit de VII^e en 't begin der VIII^e Eeuw:
Om van geen herbouw te spreken, de Baziliek Der Vier Gekroonden		ztnl.	O.t.z.
	Voords: de kerk van S^ta Maria in Via lata		ztnl. O.t.n.
Uit de Eeuw van Adrianus I en Karel den Groote S. Giovanni a porta latina		ztnl.	O.t.z.
Bij S. Lorenzo fuori le mura, die in de VI^e Eeuw een oostw. voorgev. verkreeg, werd de oriëntatie omgezet, zoo dat nu staat		de ztln.	t.O.
S^ta Maria in Cosmedin		de ztln.	z.-O.
S. Vincenzo alle tre fontane		de ztln.	(?) t.O.
	Voords: de kerk van S^ta Francesca		ztln. z.O.t.O.
Uit de IX^e en X^e Eeuw:
S^ta Maria in Dominica		den voorg.	O.-z.-O.
S^ta Prasfede, door Paus Paschalis I.		den voorg.	Z.t.O.
S. Clemente (door Joannes VIII)		den voorg.	O.-z.-O.
S. Nicolo in carcere		den voorg.	O.-n.O.
S. Bartolommeo in Isola		Ztln.	O.-z.-O.
Uit de XI^e en XIII^e Eeuw zijn ons geene kerken bekend.
Uit de XII^e Eeuw:
S^ta Maria in Trastevere (Inn. II, Nic. V, Clem. XI)			vgv. t.O.
S^ta Maria in Araceli			ztln. of ch.O.t.n.
	Voords: de kerk di San Spirito (herft. 1585)		vgv. n.-O.

[p. 235]

Uit de XIV^e en XV^e Eeuw:
S^ta Maria sopra Minerva		ztln. of ch.O.t.n.
En die slechts weinig van de baziliek heeft:
S. Agostino		ztln. of ch.t.Z.
	Voords: de kerk van S. Giacomo degl' incurabili (herb. 1600)	vgv. O.t.z.
	Sta Maria dell' Anima (1400)	vgv. O.
	S. Giovanni dei Fiorentini (1488)	vgv. O.n.O.
	SS^a Trinità de' monti (1494, 1585)	ch.O.t.n.
Als kerken, wier stichtingstijd ons bekend is, noemen wij nog:
	S^ta Maria degli Angeli. (XVI^e E.)	ztln. n.-O.
	S^ta Maria dell' orto (tijdens Giulio Romano, XVIe E.)	vgv. z.-O.
	del Gesù (Vignola)	vgv. O.
	S^ta Maria della scala (tijdens D. di Volterra, omftr. 1550.)	vgv. n.-O
	S. Luigi (1589)	vgv. O.
	S. Andrea della valle (1591)	vgv. N.n.-O.
	S. Nicola di Tolentino (1614)	ch.n.-O.
	S. Dionisio de' PP. del' Riscatto francesi (1619)	vgv. O.-n.-O.
	De Kapucijnenkerk (Urb. VIII, omstr. 1630)	vgv. n.O.
	S. Ignazio (1626)	vgv. Z.
	Gesù e Maria (1640)	ch.O.t.n.
	S. Carlo al corso (1642)	vgv. O.
	S. Rocco (1645)	ch.O.
	S^ta Maria in Campitelli (1658.)	vgv. O.-z.-O.
	S. Salvatore in lauro (omstr. 1672)	ch.O.
	S^ta Maria de' Miracoli (Alex. VII, omtr. 1660)	vgv. Z.-z.-o.
Eenige kerken, wier richting ons beter bekend is dan haar stichtingsjaar, zijn de volgende:
	S^ta Susanna	vgv. z.-O.
	S. Pantaleone	ch.n.-O.
	S^ta Marta	vgv. O.
	S^ta Maria delle grazie	ch.O.
	S. Egidio	ch.O.
	S. Salvatore della corte	vgv. O.t.z.
	S. Norberto van de PP. Praemonstratensen	ch.O.-n.-O.
	S. Giuseppe	vgv. n.-O.
	S^ta Lucia	ch.O.
	S^ta Maria in monticelli	vgv. z.-O.
	del Priorato	ch.n.-O.t.O.
	S. Andrea delle Fratte (te midden van tuinen)	ch.O.t.z.
	dei Greci	vgv. O.-n.-O.
	Sta Maria liberatrice	vgv. n.-O.
	S. Pietro in marcellino en nog eene andere in hare nabijheid	vgv. n.-O.t.O.
	S. Bonaventura	ch.O.t.z.
	S. Girolamo	ch.O.

[p. 236]

S. Tomaso	vgv. O.t.n.
SS. Quirico e Giuditta	ch.O.t.n.
S. Vito	ch.O.
S^ta Agata	ch.O.t.n.
S^ta Lucia in Selci	ch.O.t.n.
S. Giovanni di Monserrato	vgv. n.-O.
S. Antonio	ch.n.-O.
S. Eusebio	ch.n.-O.
enz. enz.

Al staat dus de Chiesa Nuova met hare apsis naar het Noorden - al vinden wij, onder de opgegeven kerken en ook daarbuiten, er enkele die niet binnen de strekking der hemelstreken, welke van het Oosten en Westen haar naam ontleenen, begrepen zijn - en al had men binnen Rome geen vrijen, nieuwen grond, waarop de Heilige Linie gemakkelijk ter elker hoogte te trekken viel, - men ziet, uit al het aangevoerde, zonneklaar, dat over het geheel de traditiën der dagen van Konstantijn er zich niet hebben verloochend.

De Baziliek van Sint Jan van Lateranen, de moeder der kerken, richt hare poorten naar die ooster hemelstreek, waar de zon bij het zomersolstitium verrijst, als om zoo vroeg mogelijk hare stralen op te vangen¹⁾.

De Hoofdbaziliek der II. Moedermaagd is verrezen in de richting door de hemelsche fneeuwteekening voorgeschreven; en die richting was voorwaar wel ten Oosten, maar neigde zichtbaar heen naar het Heilige Land.

Tusschen die beiden stichtte Paus Johan de Achtste het Heiligdom ter eere van den eersten Romein, die den pauselijken zetel drukte, den grooten Clemens; en de San Clemente maakt met de Basilica Liberiana en den San Giovanni in Laterano een drietal cirkelstralen uit, die hun middelpunt in het Oosten gaan zoeken.

De Baziliek van Sint Pieter ontvangt het Ooster licht in haar wijdstrekkend atrium (het zinnebeeld der liefde), en op haar voorhoofd, rijk aan gedachten; de Baziliek van Sint Pauwel draagt zijn autaar en kathedra Oostwaards op, en ontvangt op zijn voorgevel nog de laatste stralen van de Wester zon.

1) Zie Joh. Beleth, hieronder aangeh.

[p. 237]

Zoo schijnen de Princen der Apostelen met hunne Heiligdommen, tusschen wier voorgevels de Eeuwige Stad zich rustig uitstrekt, het Oosten en het Westen, de geheele waereld te willen famenvatten, die zij met het licht des Evangelies overstraald hebben.

Wat schaadt het San Paolo of hij zijn voorgevel den heerweg van Ostia niet tegenkeert, maar zijn aangezicht heenricht naar de zijde der Stad - San Paolo is geen ijdel nederlandsch kerkjen, dat, ten spijt van alle vrome gewoonten en beteekenisfen, front maken moet aan den openbaren weg!

Zoo, veel gaat vast - dat, als men nu de bazilieken en andere kerken overziet, welker oostelijke strekking wij hier hebben aangewezen, men zich niet meer op de uitzonderingen zal kunnen beroepen, ter staving van de dwaze beweering dat men te Rome niet aan de oriëntatie gehecht heeft. Wij komen daar, buitendien, hieronder nog op te-rug. Voor 't oogenblik bieden wij onze statistiek, zonder er verdere gevolgtrekkingen uit af te leiden, die zich bij menigte en als van zelve aanbieden, den belangstellenden lezer ter overpeinzing.

Maar nu elders in den Kerkelijken Staat!

Ziet de schoone byzantijnsche kerk van Ravenna - S. Vitale, bij welker achthoekig plan men allicht vergeten zoû waar het Oosten ligt. Haar voorportaal moge onregelmatig ten Zuidwesten zijn aangebouwd - de as van haar choor richt zich, als een cirkelstraal, uit haar middenpunt naar het Oosten¹⁾. Te Ferrara heeft de Dom zijn choor naar het Oosten. Maar misschien vinden de voorstanders der dwars-door-clkanderplaatsing cene vergoeding in de richting der andere kerken aldaar? - Geenszins. S. Domenico, S. Francesco, S^ta Maria del Vado, ja de Jezuïetenkerk, S. Stefano, S. Andrea, Ogni Santi, S. Niccolò, S^ta Maria nuova, S^ta Anna, alle, ook die della Consolazione, smachten Oostwaards heen. De Dom van Faenza, van S^t Pieter, heeft zijn choor naar het Oosten, S. Clemente, S. Francesco, S. Ippolito, de beide S. Marcoos, Antonio di Padua, S. Maria degli Angeli, S. Giacomo, S^ta Orsola,

1) W. Lübke, ‘Gesch. der Archit.’, fig. LXXIV, bl. 141.

[p. 238]

allen staan op de Heilige Linie; Maria Maddalena Z.-O.t.O.; hoe men overigens, met sommige kleine kerken, naar de gelegenheid der straten gehandeld hebbe. Vervolgt ge verder den grooten weg van Bologna naar Rimini, gij vindt de kerken van Cesena georiënteerd. Spreken te Bologna S. Petronio protettore en S. Michele in bosco elkander tegen, neem het plan eener zuidelijker stad, eener nog minder van onze noordsche Oostingszucht vervulde voor u, en zeg mij of de parallelische richting der kerkässen van Ancona u niet opmerklijk voorkomt. Wijst de Dom van Fermo niet naar het Oosten? En hebt gij, ginds, de kerken van Fabriano en Gubbio (S. Venanzo, S^ta Catarina, S. Francesco, S. Martino) niet opgemerkt, hoe ze de W.-O.-lijke richting volgen? Wilt gij te-rug naar Romes omftreken, zie dan of gij te Imola, en ook te Norcia den ooster trek niet ziet uitkomen... Wij doen slechts hier en daar een greep, want gij noch wij hebben tijd en stedeplans genoeg, om eene statistiek van Italiës kerkässen op te maken. Wij moeten u uitnoodigen toch weêr wat noordelijker heen te trekken. Wij streven langs de Adriatische Zee. In 't voorbijgaan - zie het steedtjen Civita Nuova: S. Francesco keert zijn choor, S. Agostino zijn toren naar het Oosten, en de kathedraal van S. Paolo wacht zich wel haren toren van het Westen af te wenden. De strada di S. Paolo mag nu honderd maal op hare Zuidzijde uitloopen - de kathedraal dateert van een tijd toen men de straten door de gebouwen gevormd achtte, en niet de gebouwen om de straten verminkte....

In een volgend hoofdstuk gaan wij verder, en zien tevens, of het voorschrift der kerkenrichting in Midden- en Noord-Europa ernstig werd opgevat, en in hoe verre het geheele symboolstelsel der huizen Gods van de waarneming der Heilige Linie afhankelijk mag genoemd worden.

J.A. Alberdingk Thijm

*) Kreuser, t.a.p. bl. 43.