Dietsche Warande. Jaargang 2

[p. 511]

Een Hollandsch dorp
in de veertiende eeuw,
door M^r H.A.A. van Berkel.

VI.

Zie, daar gaan ze, onze Ambachtbewaarders. - Zie, daar gaan ze, met de lei onder den arm, en het boerenkrijtje in de hand, huis uit huis in, om te zien, wat ieder in de wereld heeft, en om aan ieder zijn ‘schreven’ te geven, daar hij in het dorps ‘schotboek’ op staan moet.

Want het geld moet er wezen, dat het Ambacht geven moet, naar de mate van zijn vermogen, waar het bij den Graaf of Diens Rentmeester naar regte voor bekend is: en hoe dat geld gevonden wordt, gaat den Heer niet aan. 't Is een huishoudelijke zaak van de leden van het ambacht, die zelf maar weten moeten, hoe zij dat onder elkander verdeelen. ‘Wie het schot geldt, moet het zetten’,¹⁾ wie een last te dragen heeft, draagt dien, zooals hij dit het best mag en kan: dat is regt en reden!

Daarom geschiedt nog, op sommige dorpen²⁾, als van ouds,

1) ‘Raison est, que qui paie l'escot, soit à l'asseoir,’ zeiden de Normandiërs tegen Willem den Veroveraar (D. Bouquet, XIII, 225). - Zoo was het met alles, wat Stad of Ambacht te betalen had. Toen Leyden in 1381 veroordeeld was tot boete jegens den Graaf, moesten de Schepenen dier stad zelve de personen aanwijzen, die er in dragen moesten. (Mieris, III, 381)

2) Westzanen 1397, bij Lams bl. 856: ‘Schepenen sullen kiesen ende nemen.... Ponders, die onse luyden goeden waerdeeren ende ponden sullen, ende die Ponders sullen blyven also lange, ende hebben twee ponden van hare kosten ende arbeyt, als tot hiertoe coustumelijck geweest heeft.... Item, dat die Schepenen kiesen en nemen sullen Schotvangers, ende die sullen macht hebben schot te gaderen ende van de onwillige panden te nemen’...., enz. - Werden deze panden binnen dag en nacht niet gelost, zoo waardeerde ze de Schout, en behield ze tegen betaling van het verschuldigde schot, of hij liet ze daarvoor aan den Schotvanger (ibid). - Daarom konden de Ambachtbewaarders zonder eenig gevaar, naar regt en pligt, het schot of de sluis- of hoogedijksgelden op de gestelde termijnen als eigen schuld uitbetalen. En hoewel die waarborg is weggevallen, toch doen de Ambachtbewaarders die vooruitbetalingen thans nog - ter goeder trouw, en uit kracht der gewoonte.

[p. 512]

de ‘verponding’ door zekere ‘Zetters’ of ‘Ponders’, door de gezamentlijke buren uit hun midden gekozen, en die aftreden, zoodra zij ieders ‘ponden’ hebben opgeschreven, en het kohier of schotboek door de verzamelde menigte is goedgekeurd. Bij ons evenwel, en op verreweg de meeste plaatsen, heeft de invoering van Schepenen of Gezworens daarin eenige verandering gebragt: en vrij algemeen is thans het gebruik, om het schot te doen zetten en vaststellen bij vonnisse van Schepenen, regt sprekende in de plaats van of nevens de Gemeente¹⁾. Doch welk een verscheidenheid er besta in de wijze van het ‘zetten’, het ‘gaderen’ of inzamelen van de aanslagen geschiedt bijna overal door Ambachtbewaarders of van hunnentwege²⁾.

Die herziening, hoe lastig dan ook, is waarlijk hoog noodig, om zooveel doenlijk naar billijkheid te zorgen, dat iedereen betale, naar dat hij rijk is. 't Gaat er juist zóó mede, als met de ‘schotponden’³⁾ van de verschillende ambachten. Hoe dikwijls gebeurt het niet, dat één of andere Ambachtbewaarder ten Hove komt klagen, dat zijn dorp in vergelijking met de andere ambachten van het ‘Land’ of ‘Baljuwschap op veel te zware lasten zit! Watersnood, of brand, of veepest heeft den

1) ‘Wanneer een Scoutate gebod leit tot scote, hi sal ghebieden rekeninghe te doene op eenen dach, Jeghen den lantlieden, voer Scepenen ende bi haren vonnisse: ende die rekeninghe sal bliven ghestade’ (Zeeland, 1290, art. 119. Mieris I, 522). Westfr. 1319. Boete voor al wie weg blijft als het schot Gezet, of geïnd werd (Mieris II, 212). In de steden ‘pachtten en rekenden’ de Schepenen veelal met den ‘Rijkdom.’ Barsingerhorn 1415, waar ieder van de zeven Schepenen een man van de rijksten tot zich nam, en deze veertien ‘pachtten bij heuren eede’ (Mieris IV, 337). Maar in Vlaardingen, 1413, deden de Schepenen alleen de zetting (Handv. bl. 63).

2) Kenn. en Westfr. 1423: Rijnl. 1424 (Mieris IV, 708, 747). - Die met de inzameling namens Ambachtbewaarders belast waren, noemde men in Delfland en elders meestal ‘Gaarders.’

3) Of ‘quotas’, naar welke de belasting geheven wordt, die het Ambacht heeft op te brengen.

[p. 513]

huisman achteruitgezet: wat wonder, dat er velen uit armoede en gebrek naar buiten 's lands vertrokken zijn¹⁾, en dat hun hoeven zijn gevallen in handen van Poorters, die wel halen, maar niet inbrengen! En laat de Genadige Heer daar nu die andere dorpen eens tegen zien: hoe rijk, hoe magtig! Wat al slechte grond is dáár ingestoken, daar zij rogge en tarw op telen: ‘vruchtbaar land’, waar den Graaf zijn schot van toekomt, en het Heemraadschap zijn hoogedijksgeld! Dan vraagt onze kloeke Waarsman vergelijking met de overige Gemeenelands-ambachten, en dan geeft ieder zijn gegoedheid op met plegtigen eede. Maar als men het onderling niet eens kan worden²⁾ om in der minne te ‘verzweeren’ en te ‘verpachten’, dan wordt er ‘pax’³⁾ en vrede gemaakt bij vonnisse van Baljuw en Mannen, de Voorgangers en Ouderen van de gezamentlijke ambachten van hun regtsgebied.

Zóó gaat het ook binnen'sambachts. Ook dáár is nu en dan eene herziening noodig van 't geen ieder schotpligtige heeft op te brengen, opdat de één niet te veel, en de andere te

1) Om dat wegtrekken tegen te gaan, diende de belasting op den uitvoer, het ‘uitlander-schot’, of ‘regt van exue’. Dit was de zesde penning of 16 2/3 pc. geheven over de vertrekkende personen en hun goederen. Maar wat hielp dit bij algemeene landverhuizing! (Lams, bl. 530).

2) ‘Want onse goede luyden van Kennemerland gedinget hebben voir onsen Bailliu ende Mannen van Kennemerlandt op’ (tegen) ‘onse gemeene luyden van Kennemergevolgh, dat sy schuldigh sijn souden met hem te versweeren ende te verpachten pont ponts gelijcke na haren goeden. Soo hebben wy geconsenteerd enz..... Ende waer dat saecke, dat eenige van onsen goeden luyden van Kennemergevolgh soo verarmden, dat sy verpachtinge begeerden op onse goeden luyden van Kennemerlandt, soo sullen die Kennemers dan weder met die van Kennemergevolgh verpachten, ende meede doen, in alle manieren, costumen ende recht, als van de Kennemers voor geroert es’ (1397. Lams, bl. 29). In 1367 is een twist tusschen de Ambachtbewaarders van Monnikendam en de gezamenlijke Ambachtbewaarders van geheel Waterland, over het aandeel, dat die stad in de schotponden van dat Land dragen moest, door den Graaf en zijnen Raad bijgelegd (Mieris III, 212, 213).

3) Dat men van ‘pax’ ‘pachten’ maakte - blijkt ook uit het ‘vóórofferen en vóórpacht nemen’ in de kerken: waarover in N^o 1 dezer Bijdrage, D.W. Deel I, bl. 225, gesproken wordt. Want pachtnemen is daar kennelijk ‘pax nemen’, den vredekus ontvangen, wat (in plegtige missen) na de Communie onder het zingen van ‘Dona nobis pacem’ geschiedt; waarbij even als bij het ‘offeren’, tusschen de Edelen onderling een bepaalde rangorde werd in acht genomen: de Graaf besliste daarover. Schipluyde, 1323 (S. van Leeuwen, Bat. Ill. p. 985.)

[p. 514]

weinig drage. Want niets is wisselvalliger dan de rijkdom, vooral op die dorpen, waar men koophandel drijft en op zee vaart¹⁾. Wie heden een vermogend man is, kan morgen doodarm wezen: 't zij dan met of zonder zijn schuld! Wat van Boven komt, dat kan niemand keeren!

Jammer, dat als de één gebrek lijdt, de andere daarom niets rijker is! Integendeel! De Graaf moet zijn geld hebben, daar het Ambacht op staat: en daarom is het ongeluk van hem die alles verloren heeft, een ware ramp voor zijn medeburen, die nu met hun allen dragen moeten, wat aan dien ongelukkigen niet meer kan worden opgelegd.

En daarom is 't geen wonder, dat onze huisluidjes met schrik opzien tegen dat ‘schrikkeljaar’²⁾, als alles verschikt wordt en verschoven, maar altijd zóó - meenen zij - dat het den bouwman telkens iets meer kost, dan vier jaren te voren.

't Mag dan wezen, dat hier en elders, de schottalen zoowel als de diensten, die de Graaf van het Ambacht te vergen heeft, eenigzins verligt zijn³⁾: 't zij - zoo het heet - dat de Heer ons heeft willen loonen voor bewezen trouw en dapperheid⁴⁾, 't zij dat het Ambacht den Heer in moeijelijke oogenblikken met geld geholpen heeft, en - zooals van zelf spreekt - die gelegenheid heeft gebruikt, om verligting van lasten aftedwingen⁵⁾. Want voor het geheel wordt het Ambacht zelden of nooit vrijgesteld⁶⁾, en hoe weinig er ook te betalen is, 't valt den buur toch altijd nog te zwaar!

1) Uitgeest, Wormer en Akersloot twistten in 1390 over het Dordtsche stapelregt (Lams bl. 25).

2) Een ‘voorregt’ was het, als het pachten en rekenen (de herziening van het ambachtskohier), om langer tijd dan vier jaren geschiedde. In de stadsregten van Barsingerhorn van 1415 werd dit op vijfjaren bepaald (Mieris IV. 337).

3) Cortgeen is, ‘om node van watere’, in 1421 op ‘half schot’ gesteld, voor al de goederen, die de inwoners, in welk eiland ook gelegen, bezitten of bezitten zullen ten eeuwigen dage: ‘half scot van allen bede en scote’, doch in heervaarten als bevorens. De Rentmeester moest dit aanteekenen in zijn ‘schotboek’ (Mieris IV, 608).

4) Wormer, 1280 (Mieris I, 410).

5) Kenn. 1404 (Lams, bl. 34, 37).

6) Die van Noordbeveland werden, almede om watersnood, in 1421 geheel vrijgesteld van het schot, mits blijvende dragen in heervaart en dijkagie (Mieris IV. 609). Die van Wormer waren reeds in 1280 verschoond van alle ‘jaerschot’ en (dus ook) van den tol ‘de bonis, quae deducent’. Dat is: van het regt van exue of ‘uitlander-schot’.

[p. 515]

En dan heeft men ons dorp waarlijk geen gracie gedaan in de berekening der schotponden, want terwijl de meeste ambachten ieder schotpond, daar zij op gezet zijn, tegen 300 pond berekenen, staan bij ons de schotponden voor de volle 400 pond!

Zoo rekent de Grafelijkheid bij ‘schotponden’. Maar binnenslands is de verdeeling geheel anders. En dat heeft zijn reden. Juist omdat wij klaar en duidelijk toonen willen, dat niet de Graaf, maar wij zelf den omslag doen, blijft ieder dorp zich hechten aan zijn eigen oude namen en verdeelingen: hier in 12^de, dáár in 16^de gedeelten, en waarvan de eigenlijke zin en beteekenis - van sommigen althans - bij de oudste en de geleerdste lieden niet meer bekend is. Wie is er, die uitleg weet te geven van die leelijke woorden van ‘oogen’, van ‘hikken’ en ‘prikken’, daar men op ons dorp mêe rekent? Maar niemand helaas, die 't niet weet bij ondervinding, wat en hoeveel zij kosten! Zie maar eens: wie gezet is op een ‘oog’, die is 1200 pond rijk: die op een ‘hik’ staat, 300 pond: en die op een ‘prik’ - dat wel het allerminste is, daar iemand op staan kan - gesteld wordt, die heeft 150 pond in de wereld. En maak er maar gerust staat op, dat onze Ambachtbewaarders ‘op een prik weten’¹⁾, hoeveel ieder van onze buren waard is!

Bij voorbeeld, die man, die daarover, op die bank zit vóór zijn huis, is een welgesteld landbouwer. Hij staat op anderhalf oog, één hik en één prik, omdat hij 2250 pond in de wereld heeft. Toen in het laatste schrikkeljaar onze ‘Schotters’ bij hem kwamen, zou hij zoo gaarne bij zijn vorigen aanslag gebleven zijn! Maar het was verraden, dat hij 1500 pond goed geld onder den vloer van zijn achterkamer verborgen hield, die hij den vorigen zomer te Utrecht was gaan halen uit het sterfhuis van zijn neef den kanonik. Die verborgen have²⁾ moest nu te

1) Zoo zegt men nog wel: ‘er zal wel een hikje of een brikje aan haperen.’ - Daarentegen is de spreekwijs ‘de prikken levendig’ (levend) ‘te houden’, aan de visscherij ontleend. Prikken noemt men zekere riviervisschen, die het gewoon aas zijn, waarmede men kabeljaauwen vangt. Om ze met vrucht te kunnen gebruiken, moet men ze levend houden.

2) Thans zegt men in de volkstaal ‘den aap’! denkelijk een verbastering van have, die wederom aanleiding gegeven zal hebben tot het Fransche le magot; 'twelk anders niet te verstaan is.

[p. 516]

berde komen: en voor iedere 100 pond aan geld, 18 schreven op de lei! Twee honderd zestien schreven op een ‘oog’, en vier en vijftig op een ‘hik’: dat scheelde hem dus - zooals ieder kan uitrekenen - één oog en één hik op zijn vorige verponding! Dan dorst hij daarbij nog klagen, dat zijn land - waarlijk het beste van het ambacht! - op 75 schreven de morgen gesteld werd! Dát, zeide hij, was geen verhouding: als het allerfraaiste huis maar op 108 schreven staat, en voor het rundvee 5 of 3 schreven per stuk gesteld wordt¹⁾. Maar men liet hem praten, en men had gelijk. Want het is van onze Ambachtbewaarders toch waarlijk niet te vergen, dat zij alle vier jaren meten en wegen, en passen en plooijen, om het ieder naar den zin te doen! Zij hebben al werks genoeg met het schatten van het huisraad: om dit zóó te maken, dat de ‘summa totalis’ van onze dorps-schotponden goed uitkome! Maar voor land en vee en huizen is de belastbare waarde van oudsher door 't gebruik vastgesteld, en dat langdurig gebruik heeft zijn reden! Hoe kan iemand toch zoo dom wezen, om dat niet te begrijpen: hoe meer schreven op het land, hoe beter voor de buren! Want dát dragen de Poorters en de Geestelijken met de Welgeborenen: die immers verreweg het meeste land in bezit hebben! Die klagen er dan ook hard genoeg over, dat de dorpeling bij de Ambachtbewaarders ‘zoo menig schreefje vooruit heeft!’ Maar wat helpen hun die klagten, als de regeling steunt op een oude herkomst, die allen schijn van eigendunkelijkheid wegneemt!

Er zijn evenwel gemoedelijke lieden, die daar anders over denken. Daarom, en om dat onophoudelijk ‘gekreun’ van die

1) 100 pond of guldens werd gesteld op 18 schreven.
2/3 morgen lands op 50, 45, of 40.
Het beste huis op 108.
Een kalfkoe op 5.
Een varekoe op 3.
Een kalfvaars op 1.
Een haringbuis op 192.
Een koopvaardijschip op 384, enz. (Lams bl. 150).

[p. 517]

lieden van buiten het ambacht, is het maar goed, wat men op enkele dorpen sinds eenigen tijd begonnen is: namelijk, om vaste schikkingen te maken, hóeveel de gezamentlijke landerijen, en hóeveel de roerende goederen in 's Graven schot deelen moeten.¹⁾ Zoo komt men dan tot een afzonderlijken omslag over de morgentalen, ‘morgengeld’, en een anderen over de tilbare have. En in zooverre heeft het schot, dat eigenlijk een hoofdelijke last is, welke drukt op den man, en als gevolg van dien, op al zijn goederen,²⁾ zoo binnen als buiten het ambacht - hier en daar de gedaante aangenomen van een grondlast; zoodat onze Taallieden en andere Geleerden sinds eenigen tijd van ‘personeel’ en van ‘reëel’ schot beginnen te spreken³⁾.

Een hoofdelijke verpligting eigenlijk! Zóó is het met het ‘schot’, en zóó is het met de ‘diensten’: ja zelfs, hoe vreemd het ook klinke, met de dijklasten, die immers oorspronkelijk niets anders zijn dan diensten op den dijk!⁴⁾. - En zal het Ambacht in zijn fatsoen blijven, dan is het niet genoeg, dat

1) Het ambacht Hof van Delft stond in 1517 voor 10,000 pond op het grafelijkheidskohier bekend. Daarin kwamen de ‘inwoners’ maar voor 1000 pond ‘voor hun haaffelijke goederen’, en de overige 9000 pond stonden voor rekening van de landerijen. - Bij uitspraak van het Hof van Holland van 23 December 1521, tusschen de ‘Stad Delft, wegens sommige harer Poorteren, die Ingelanden waren van Pijnacker’, en de Buren van dat dorp is bepaald, dat de gemeene lasten voor 1/6 op de roerende goederen, en voor 5/6 op de morgentalen zouden gebragt worden. Doch zouden ‘de Poorters niet te dragen hebben aan eenige lasten, het dorp alleen aangaande’ (II^de Memoriaalboek van Sandelijn, f. 202)

2) ‘Al houdet een bedesculdich man sijn goed van yemandt te leen, daer sal hi scot of ghelden: sonder van ons’ (dat is: niet, als hij goed van den Graaf te leen had) Kenn. 1298. Zoo blijkt uit het bovenaangehaald handvest van Cortgeen van 1421, dat de inwoners aldaar schot gaven, zelfs voor die goederen, welke zij buiten dat ambacht bezaten (Mieris IV, 608).

3) ‘Tailles personnelles et reelles’. Onze Phil. de Leyden, die in 1380 overleed, spreekt ook reeds van ‘exactio personalis et realis’ (De cura Reip. Cas. LXX.)

4) Tusschen Rubroeck en Hoeninghe mogt niemand eenig land koopen, of de Ambachtsheer en de buren moesten hem kennen zoo Gegoed en zoo gemaagd (van rijke bloedverwanten voorzien) dat, kwam er een ongeluk aan den dijk, ‘hi 't oprechten mochte met sinen goede ende mit sine maghen’, (Kralingen 1299. Mieris I, 619). De ‘cassaten’ (kotzaten, cottagers, hutbewoners, hobarii, hoevenaars), die geen land hebben, moesten jaarlijks drie dagen aan den dijk arbeiden. Daarvoor waren zij schuldig te hebben gemeene waterwegen en heerstraten. 1242. Keur der Vier Ambachten van Vlaanderen. (Meylink, Bijl. n^o 116.)

[p. 518]

al het land, wat van ouds schotbaar was, altijd schot betaalt - zoo als wij vroeger zeiden - maar ook dat ieder huisman voor zijn hoofd en aandeel, groot of klein, in het schot mededraagt. Dat is niet meer dan billijk. Want al heeft iemand geen voet lands in 't ambacht, dan heeft hij toch zijn huisgeraad: en als hij koopman is, zijn koopwaren: en als hij een gierigaard is, of een woekeraar, zijn zakken met geld! Dat soort van lieden vindt men, wel is waar, meer in de steden. Maar hier op ons dorp hebben wij - zie eens hoeveel ‘arbeiders’ of kleinboeren,¹⁾ die daar wonen in hun leemen hutje, en er één of twee koetjes op nahouden, of wat schapen en varkens, en de armsten een koppel ganzen, die zij ‘naar buurregt’ kosteloos op de ‘meente’ laten weiden! 't Zou wel gemakkelijk wezen, als die allen van de verponding verschoond bleven, alleen daarom, omdat zij geen vruchtbaar land in eigen gebruik hebben! Kunnen zij niet veel dragen, iets dragen zij altijd mede, en dat doen zij gaarne. Want wie niet medegeldt in het schot, die heeft geen ‘buurregt’: die is geen lid van 't ambacht. Wie de lusten hebben wil, dien volgen ook de lasten: beter op één prik te staan en een kleinigheid te betalen, dan ‘het ambacht te verliezen!’

Maar waarom dan dat eeuwige klagen over het ‘schot’, meer, ja veel meer nog, dan over de ‘diensten’?

Wel dat is immers duidelijk! Want de meesten van die diensten loopen ten laste van iedereen, van wat rang of staat hij zijn moge²⁾, terwijl het schot alleen door de huislieden gedragen wordt. 't Is een vernederend merkteeken van onze minderheid, en van onze afhankelijkheid van hoogeren! Daarbij - wee den schotbare, want die valt van zelf in allen ‘onraad’ en ‘onkost’, die - om welke reden dan ook - nu of bij later tijd aan het Ambacht wordt opgelegd! Maar het

1) Van ‘hut’ of ‘cot’ zijn de woorden ‘cottagium,’ ‘cottage’ - en ‘keuter’ voor hutbewoner. Vandaar wederom ‘kater-’ of ‘keuterstede’ voor een kleinboerswoning. Nog: ‘gehucht’ voor bijeengebouwde hutten.

2) Zelfs de Geestelijken moesten wagens leveren voor de heervaart. (Ph. de Leyden, de Cura Reip. Cas. XII.)

[p. 519]

hatelijkste is nog, dat die ‘schottalen’ een ‘penningschuld’ zijn, die in klinkende munt moet worden opgebragt.

't Mag waar wezen - wat sommigen beweeren¹⁾ - dat in vroeger tijd, toen het goud en 't zilver nog schaarscher waren dan thans, veldvruchten en andere natuurlijke voortbrengsels te schot gegeven zijn. Maar zeker is het, dat er thans wordt betaald in goede rijnsguldens: en dat maakt die belasting dubbel bezwarend voor den landman, die gewoonlijk weinig geld bij de hand heeft, en veel liever - zooals bij de thijnsbetalingen - rogge of tarwe geeft, of ‘diensten’ verrigt: die hem immers, als hij ze zelf doet, anders niets kosten, dan wat leêgen tijd, dien hij voor zijn eigen werk niet noodig heeft!²⁾

Beiden - schot en diensten - is de huisman schuldig: aan den Heer vooreerst, en dan aan 't Ambacht. 't Is een gevolg van den dubbelen band, waarmede hij als onderdaan jegens de Overheid, en als buur jegens zijn gelijken in den kleinen kring der dorpsgemeente verbonden is. Die pligten jegens ‘den Heer’ betreffen het Gemeeneland, dat is, de Baluagie en het Hoogheemraadschap: en onze Genadige Heer ontvangt zijn ‘Gravenschot’, niet omdat Hij is Graaf van Holland, maar omdat Hij van oudsher is de Heer en de Opperregter van het bijzondere Land of District, daar ons ambacht toe behoort. Dát is - zoo men oude lieden gelooven mag - de ware grond van Zijn regt op die kleine jaarlijksche bijdragen, die men het ‘jaarschot’ noemt, en welke, heel Holland door, overal, en meestal tweemaal 's jaars, in lente- en herfsttijd, betaald worden³⁾ -

1) B.v.S. van Leeuwen. Maar ik geloof, dat hij zich vergist. ‘Schot’, ‘geschot’, ‘conjectum’, komt van ‘schieten’, ‘conjicere’. ‘Geld schieten’ was vóór de invoering van onze nieuwe munt, die meer tot stapelen geschikt is, de gewone uitdrukking voor ‘uittellen’. Zóó: ‘uitschieten’ voor ‘geld uitleenen’: ‘er bij inschieten’, voor ‘ergens geld op verliezen’. Dat de uitgaven voor de Volkshuishouding of Regering reeds zeer vroeg in geld voldaan zijn, is hier de plaats niet aan te wijzen. Groote geldschaarschte kan, hier en daar, betaling in naturalien hebben doen toelaten, en zoo kan door langdurigheid van tijd een schijn van regt geboren zijn.

2) Enkhuizen, 1425 (Mieris IV, 791.)

3) Daarom ‘lente en herfstbeden’ genaamd, of ‘meischot en bamisschot’. S. Bavomis of Bamis is 1 October. In die jaarbeden stond Delft in 1246 voor 52, Dordrecht in 1252 voor 60, Moordrecht in 1254 voor 13 ponden (Mieris I, 231, 264, 291) - Denkelijk strekten die gelden in overoude tijden tot bekostiging van het ‘mallum’, het ‘maal’ de lands- (dat is districts-) vergadering, ‘placitum generale’, waar de schotbaren niet verschenen, en hetwelk tweemaal 's jaars door den Graaf moest worden bijeengeroepen. ‘Ut ad mallum venire nemo tardet, primum circa aestatem, secundum circa autumnum’ (Capit. I. anni 769, cap. 12). Daarom zegt de Graaf, sprekende van jaarbede en heervaart, dat dit is ‘sijn outste recht ende outste heerlichede’ (1342. Mieris II, 671).

[p. 520]

maar dan ook, wat van meer belang is, de oorsprong van die meer uitgebreide bevoegdheid om, telkens als de nood dit vereischt, de Welgeboren Mannen te ‘bidden’, dat zij Hem helpen zullen met goed en bloed. Te helpen, voorzeker! en te doen helpen door de onderhoorige ambachten, die op 't verleenen van die buitengewone ‘hulp’ alles behalve gesteld zijn. En toch geest men daaraan - of 't was om ons te bespotten! - den naam van ‘beden’ en van ‘geschenk’¹⁾. Ja, die naam wordt - nog onjuister! - zelfs voor dat vaste jaarschot misbruikt.

't Spreekt overigens wel van zelve, dat onze Ambachtbewaarders van dat schot en van de hooge dijksgelden, en evenzeer van de dorps- en de ‘binnenlandsche kosten’ afzonderlijk boek houden, zooals zij daarvan ook afzonderlijk rekening moeten doen. Want die er aan betalen moeten, zoowel als die de rekening opnemen, zijn ten eenemaal verschillend. Vergeten we toch niet, dat het land medepacht en mederekent in het schot, in de dijkslasten en de binnenlandsche kosten van 't Ambacht, maar niet in de dorpslasten, dan alleen voor zoover dat land door huislieden bezeten wordt!²⁾

1) ‘Dona communia sive excautiae (escot, schot), tam in rebus mobilibus quam immobilibus, quae solvuntur ab hominibus terrae, vel extraneis, qui ibi adveniunt’ (Verdrag tusschen den Roomsch-Koning Willem, Graaf van Holland en Margareta van Vlaanderen over Zeeland, 1250: Kluit, C.D. N^o. 170). Wat onder die benamingen ‘schot’ of ‘beden’ gewoon of buitengewoon geheven werd, was een hoofdgeld, vereenigd met een belasting op de bezittingen. Zoo trof het al wat waarde had: dus ook vruchtgebruik en leengebruik: doch niet als het goed van den Graaf zelf in leen werd gehouden. Want dan volstond men met den leenpligt, die in Holland - slechts wat strenger dan de onderdanenpligt der (vrije) Welgeboornen - militair en judicieel was, maar niet pecunieel. Men bewees in natura, wat de schotpligtigen in geld gaven: het ‘servitium militiae’ en het ‘servitium placiti’. Daarom geen betaling. Non bis in idem!

2) De Poorters betaalden niet mede aan de eigenlijke dorpslasten: als wij boven zagen, van Pijnacker: de Welgeboren Lieden, die op het dorp woonden, droegen mede in de dorpslasten, doch niet in 's Graven schot: en de geestelijke personen waren van alle geldheffingen vrij, behalve dat zij - voor hun land - in de dijkskosten betaalden.

[p. 521]

Juist zóó is het ook met de ‘diensten’, die het zij aan den Heer, het zij aan het Ambacht - of in engeren zin aan het Dorp - verschuldigd zijn. Waar die afzonderlijk op één enkel stuk lands kleven, daar zijn zij afkomstig van de uitgifte van dat land aan dengene die het gebruikt: een thijns, die niet in geld of goed, maar in arbeid, aan den oorspronkelijken en ‘waren’ eigenaar bewezen wordt. Maar dat is zeldzaam: en meestal is de dienstpligt, even als het schot, een hoofdelijke last: ‘heerendiensten’ verschuldigd aan de Overheid of Hoogen Heer: of ‘vroondiensten’, waar het Genootschap, 't zij dan het Ambacht, of het Dorp, aanspraak op maakt¹⁾ 't Is waarlijk zoo gemakkelijk niet, bij verloop van tijd, dat alles zoo naauwkeurig te onderscheiden. Maar dit was dan toch - naar ouder lieden zeggen - regel: aan den Heer is heel 't Ambacht verbonden, menschen en goederen, krachtens den pligt der onderdanigheid - aan 't Genootschap alleen diegenen, die daartoe behooren, ambachtsgenooten aan 't Ambacht, dorpelingen aan 't Dorp!²⁾ Waar geen belang is en geen regt, daar moet ook geen pligt wezen!

Zoo zijn we allen verpligt tot ‘landweer’,³⁾ al de landge-

1) Vlissingen: ‘Van die ten brande niet en quame’ (1315, Mieris II, 159).

2) De Graaf (of 't Gemeeneland) trok zijn morgengeld, ook daar waar de eigenaar uit eigen hoofde geen belasting schuldig was: schotbaar land moest schotbaar blijven, ‘wiens dattet ware’. In dát geval dus ware grondlasten! Anders bij het Ambacht. Daar betaalden de schotbaren voor hun persoon en als gevolg van dien ook voor hun goed: 't was dus een personele omslag. Vandaar misschien de stelregel, dat de Souverein of het Rijk grondlasten heft, en de Gemeenten slechts personele belastingen mogten uitschrijven.

3) Ed. Pist. anni 864, cap. 27: ‘Ut illi, qui in hostem ire non possunt, juxta antiquam et aliarum gentium consuetudinem ad civitates novas et pontes ac transitus paludum operentur, et in civitate ac in marca wactas faciant: Ad defensionem vero patriae omnes veniant.’ Patria is hier en elders het ‘Land’ of District; werd dit aangevallen, zoo moest iedereen zich ter ‘landweer’ uitrusten: maar alleen de krachtigste manschappen werden opgeëischt ter ‘heervaart’, In hostem ire, terwijl de zwakkeren alsdan volstaan konden met het doen van wachten of het opwerpen van verschansingen. Ziedaar de eerste, tweede en derde ban!

[p. 522]

nooten te zamen: Welgeboornen en Poorters zoowel als Buren. Allen moeten wij zamenwerken, om onze haardsteden te beschermen tegen des Graven en onze vijanden: en ons Ambacht geeft, met de overige Ambachten van ons district, zijn manschap, om nevens die Edelen en Stedelingen dienst te doen op de muren van den gemeenelands-burg,¹⁾ of beter gezegd van onze stad, die sinds lang - 't zij bij schikking of hoe dan ook - in de plaats is gekomen van dien ouden zwaren toren: thans een van stads bolwerken. Waar de vreemdeling op onze grenzen staat, moeten wij hem met kracht afweeren; dat zijn wij aan den Heer schuldig, als goede en trouwe onderdanen, ook zonder eenig nader verdrag of bevel! Dan worden, op last van den Baljuw, van dorp tot dorp de bekkens²⁾ geslagen, en de noodklok geluid; in één oogenblik is heel het land in rep en roer: ieder grijpt naar zijn wapens en loopt naar den dingstal, waar de Schout zijn mannen bijeenschaart. Want zware straf en schande over hem, die doof is voor ‘'s Graven gemeenen klokkeslag’,³⁾ en wegschuilt in huis en hof, waar de nood van 't eigen vaderland alle man die leven heeft, ter hulpe roept!

Zóó is het ook bij dreigend gevaar van water: dien boozen

1) Toen de Friezen in 1426 de hooge Overheid opdroegen aan den ‘Hovetling’ (Edelman, die ‘hof’, dat is jurisdictie, had) Imelen van Grimersum, beloofden zij: ‘Und willen tho ewigen tyden dat sloth tho Grimersum helpen begraven’ (de grachten openhouden) ‘de graffte tho bebolwercken, timnaren und bevesten, also stark und also vaste, dat Imelen moge mit ons bueren, und wi mit hem sammtlichen uns beschermen lyves und goedes, voor syne und unse vianden’ (Mieris IV, 871).

2) Westland, 1427. (Mieris IV, 898.)

3) 's Gravenhage 1425 (Mieris IV, 775) Het onderscheid tusschen ‘landweer’ (verdediging van 't eigen land), en ‘gemeen heervaart’ (offensive oorlog buiten het baljuwschap), ziet men bij Mieris III, 753, anno 1401. Die van Putten en Strijen moesten dan alleen opkomen, als de Graaf den ‘clockeslag van Catz’, en den ‘gemeen heervaart van Zeeland’ hebben zou - Catz was de plaats, waar van ouds voor Beoosterschelde bede en heervaart werd toegestaan (1411. Mieris IV, 188). De pachter van den exchijs van Vlaardingen, was vrij van ‘heervaart’ maar niet van de ‘landweer’ (Handv. Vlaard. bl. 346). In 1424 werden opgeroepen, om ‘'s Graven clockeslag’ te volgen, ‘Baliuwen, Schouten, Burgemeesters, Schepenen, Rade, Vroescip ende alinge Gemeente’ (Mieris IV. 728). ‘Si talis invasio, quam lantweri dicunt, acciderit, omnis populus ad eam repellendam communiter pergat’ (Capit. I, anni 847, in fine).

[p. 523]

vijand, daar wij zoo menigen winter mede te kampen hebben¹⁾!

En hoeveel volks er dan ook op de been komt, er is veel minder verwarring, dan men wel zou denken! Want dadelijk ijlt ieder Ambacht naar de plaats, die hem, naar ouder herkomst, op den muur van den burg of op stadswal, op den ‘zeeburg’²⁾ of dijk is aangewezen. Ieder kent van ouds zijn ‘hoefslag’, en heert en verweert het, zoo goed hij kan, onder het vaan van zijn Ambacht.

Maar buiten zulke gevallen van dringenden en dreigenden nood, heeft alleen onze brave jongelingschap dienst te doen. Is des ‘Graven heervaart’ naar wet en herkomst door den Heer uitgeschreven: is daarop het Ambacht opontboden door den Baljuw: heeft de wapenheraut de kreet ‘te wapen’ in onze steden en hoofddorpen doen weergalmen, dan komen onze Gezworens of Schepenen bijeen op den dingstal, en dan kiezen zij, op het ‘gebod’ van den Schout, een eerzaam man, die als ‘Heervaart van 's burenwege’³⁾ voor 't volle Geregt de sterkste en beste jongelingen oproept, om met den Schout of eenig ander ‘Hoofdman’, door den Graaf daartoe gesteld,⁴⁾ buiten 's lands weg te trekken en te ‘heerevaarden.’

1) Cost. Hoogh. Schieland 1622, art. 77. ‘Ter watersnood moet Ieder komen Met landweer, op order van Dijkgraaf, Hoogheemraden, Penningmeester, Secretaris, Boden, Schouten of Ambachtbewaarders.’

2) Dit schilderachtige woord vindt men in 't Asegaboek (VII, § 10.) De Ydijk te Amsterdam heet nog het (of de) ‘Zeeburg’. - Bij storm moest iedereen op den dijk komen (Aseg. ibid). Destijds rustte niet (zooals thans), de landsverdediging alleen op de grondeigenaren - de ‘ingelanden’ - maar op allen. Allen hadden gevaar: allen hadden dus belang en pligt om 't gevaar af te wenden! En juist daarom was, even als het schot, de dijklast personeel; als wij boven zagen. Nog blijkt dit uit het handvest voor het dijken van den Yssel in 1328, wat bevolen wordt te doen ‘mergen mergensgelijcke..... Want men het metter coe en metter kernen’ (lees ‘kerven’, schreven, taxatie van 't roerend goed) ‘niet diken en mach’ (kan), ‘Als men hier voirmaels gedaen hevet’ (Mieris II, 463). - Meestal kwam al wat ‘binnenslands’ was voor de pachters, maar het onderhoud der zeedijken en van alle nieuwe werken (kapitale uitgaven) was ten laste van den eigenaar (Voorne 1494, art. 5).

3) Groede 1431: Kenn. 1429 (Lams 843. 56). - ‘Voort eenich poorter, die bij eenen gemeenen consent des Gerechts worde gecoren te varen tot des Graven heervaart’ (Oudewater, Handv. Vlaard. bl. 11) - In het Latijn heette dit de ‘expeditio Comitis’ (Vlaard. 1273: Handv. ibid.). - Soms geschiedde de aanwijzing ook wel door loting: althans in de steden, waar in de XVI Eeuw de vierde man ter heervaart diende (van Loon IV, bl. 336).

4) Bij den gevreesden inval der Engelschen in 1427, werden voor ieder dorp van het Westland ‘Hooftlieden’ benoemd, tot aanvoering der landweer (Mieris IV. 898). - In 1301 werd Simon van Leyden aangesteld tot ‘Hooftman’ om Vlaardingen te verdedigen (Handv. bl. 386). Waar Ambachtsheeren waren, hadden dezen regtens het ‘gheleyt’ (Zwijndrecht, 1332: Mieris II, 534).

[p. 524]

Daartoe zou - naar de meening van onzen bejaarden vriend - volgens het alleroudste regt, de huisman eigenlijk niet verbonden wezen..... Als onderdaan van den Heer is hij, als Deze in 't Land is, verpligt ‘Zijne Hoogheid’ zoowel als zich zelve tegen den gemeenschappelijken vijand te beschermen. Maar even weinig als de Welgeboren Man, is de Buur 's Graven ‘Leenman’. Dus behoeft hij niet, - zoo als het zooveel strengere leenregt¹⁾ van hem zou vorderen - den Heer ter zijde te staan in al zijn bijzondere veeten, of Hem te volgen buiten de grenzen van het eigen land, links en regts, waar Hij goedvindt oorlog te voeren! Wie altijd te vechten heeft tegen dat onstuimige zoute water²⁾, die heeft waarlijk den tijd niet om buiten'slands 's Graven vijanden op te zoeken. En daarom is van oudsher ons regt - voor 's Graven heervaart zoo wel, als wanneer de Baljuw zijn ‘berijdingen’ doet³⁾ - dat wij niet verder heentrekken, of wij moeten dienzelfden avond weêr thuis kunnen zijn!

Maar dat is te streng geredeneerd! Want sinds lang is, door de naauwe vereeniging van belangen en van zeden, geheel Holland

1) ‘Quicumque beneficia habere videntur, omnes in hostem veniant.’

2) De Friezen beweerden, dat zij niet verder behoefden te trekken, dan zóó, dat zij 's avonds weer terug konden zijn: ja met ebbe uit en met vloed weer terug, ‘ten einde zij hun land mogten bewaren tegen de wilde zee en de heidensche zeeroovers’ (de Nooren). Die oude ‘kest en keur’ zouden zij tegenover Keizer Karel gehandhaafd hebben (Aseg. X. Volkskest: Altf. L. R, S. 20, bij Wiardi bl. 63: Ostfr. Landr. L. I, cap. 53: Mr. de Haan Hettema O.F.W. bl. 35, 102, 205). Zeker is het, dat het friesche volksras, in vergelijking met het frankische, weinig heeft gedeeld in buitenlandsche oorlogen: en daaraan zal het waarschijnlijk mogen worden toegeschreven, dat de stand der vrije Welgeboornen zich hier veel langer dan in de frankische landen - ook ten platten lande - heeft kunnen handhaven.

3) Etab. S. Louis 1270, cap 61. ‘Li hons coustumiers’ (schotbare lieden) ‘des chastelleries si doivent aus Barons leurs chevauchées. Et li prévos aus Vavassors si les doivent mener el cors du chastel au commandement du Baron’ (En de Schouten van de Mansmannen of Onderleenmannen - gelijkstaande met onze Dorpsschouten - moeten hen voeren in het binnenhof - het ‘hart’ - van het kasteel van den Baron - 's Konings Leenman, gelijkstaande met onzen hoogen Heer of Baljuw) ‘Et li Bers ne les doit mie mener en lieu, dont en ne puissent venir jusques au soir (Laurière I, 152).

[p. 525]

tot ons Vaderland geworden; en 't zou den Heer en ons tegenover Zijne en onze vijanden weinig helpen, als ieder slechts paste op zijn eigen woonstede. Zoo wordt er sinds lang overal in heel het graafschap Holland dienst gedaan, en zelfs als dit noodig is, daar buiten. Maar dan moet ‘'s Graven heervaart’ veertien dagen te voren bij 's Graven boden of brieven in de dorpskerk zijn aangekondigd:¹⁾ en dan moet de Heer voor zulk een oorlog den raad hebben ingewonnen van de Edelen en de Steden van Holland: ja persoonlijk moet hij overkomen, en teregt gaan zitten aan onze hooge Vierschaar, om met onze Welgeboornen te spreken over den dienst, dien Hij van hen, en van ons vordert²⁾. En wordt er dan opgetrokken, dan moet de Graaf met zijn Raadslieden, de Edelen en Steden, vooruitvaren³⁾. Is er één van deze punten onvervuld, zoo blijven onze huislieden rustig te huis!

Toch is die heervaart een zware taak: want de Heer wil van ieder Ambacht zijn volle regt hebben, en de buren zijn niet alleen persoonlijk, maar veel meer alle gezamentlijk, als leden van 't Ambacht, jegens den Heer verbonden. Wat de één te kort komt aan zijn verpligting, dat moet zijn ‘buur’ ontgelden⁴⁾!

Gelukkig evenwel, dat die heervaart meestal wordt afgekocht: 't heet dan ‘heervaart’⁵⁾ en toch blijft iedereen t'huis:

1) Kenn. 1291. Doch is ‘de heervaart binnenslants te doen, soo sullen sy gereet wezen, soo sy eerst mogen, soo als 't hem ontboden’ (geboden) ‘is’.

2) Kenn. 1346 (Lams bl. 10).

3) Zeel. 1290, c. 117 (Mieris I, 522). Kenn. 1426 (Lams bl. 57). Die van Hof van Delft (of Delfland), behoefden niet ‘te varen off te reyzen, off te passe te liggen’ (wachten te doen?) ‘off te heervaarden, dan daer onze stede van Delft vóórvaart’ (1423). ‘Ende daer (die van) onze stede van Delft doortrekken sullen, daer sullen sy hem volgen ende by hem nederslaen, ende warde (garde, wacht) by nacht of dage houden, ende anders dienen met onse stede voorsz.’ (1393).

4) In 1425 bij 't beleg van Schoonhoven hadden eenige Kennemerdorpen niet geheel aan hun verpligting voldaan, en de Graaf had daarin ten zijnen koste voorzien. Nu was ieder buur van zulk een dorp op lijf en goed in al des Graven landen arrestabel, tot dat die geheele schuld voldaan was (Mieris IV. 788). Aan het Ambacht Bergen kostte zoodanig verzuim in 1410 een boete van 325 Nobelen. (Mieris IV, 143).

5) Zoo zeide men ‘hofsteden’, en ‘erven’, voor de belasting op de huizen en landerijen: anders de ‘huispenning’ en ‘morgenpenning.’ Riemerswale, 1387 (Mieris III, 460).

[p. 526]

maar het Ambacht geeft er zijn geld voor. Onze Heer Graaf is immers heel wat beter gediend met die afkoopspenningen, waar Hij geoefende ‘soudenieren’ voor huurt,¹⁾ zoolang hij die noodig heeft, dan met dien bonten hoop van Poorters, Welgeboornen en Gemeenten uit de dorpen, meest allen gebrekkig gewapend²⁾, en nog slechter onderwezen, hoewel er - zoo het heet - tweemaal in het jaar wapenschouw gehouden wordt³⁾. Die goede lieden blijven immers niet langer in het veld, dan de zes of twaalf weken, die zij den Heer hebben ‘verwillekeurd’ en toegestaan: en als die tijd om is, houd dan uw mannen maar tegen! Niets helpt er aan! 't Zij, dat andere Ambachten, nog minder geoefend dan die vertrekken, hun plaats vervangen, 't zij, dat de Graaf geheel alleen blijft met zijn getrouwe Leenmannen - verpligt om Hem in alles en tegen allen te volgen - onze buren staan stijf op hun regt! En dikwijls verloopt het leger juist op 't oogenblik, dat de Graaf zijn manschap het liefste bijeenhield, om een krachtigen slag te slaan, of om, door een welberekenden storm, onverhoeds een eind te maken aan een beleg, dat weken en maanden sleepende bleef!

En toch, niet altijd stelt de Graaf zich met geldelijke heervaarten te vrede. Waar een naburig kasteel van een oproerig vasal, bij regt en vonnisse van zijn gelijken, moet worden

1) Ten jare 1412 werd den Baljuw van Delfland door den Graaf aangeschreven: dat hij overal in zijn bedrijf aan de huislieden gebieden moest ‘eenvoudige heervaert: daer si ons of betaelen sullen voer elcken man vier grooten daegs, om soudenaren mede te winnen, die onze sloten en palen mogen helpen bewaren’. Dat ‘daggeld’ moest ‘op lijf en goed’ door de Ambachtbewaarders worden opgebeurd, en aan 's Graven Tresorier gezonden (Mieris IV, 201): Haagambacht 1425 (Mieris IV, 775).

2) Hoe in 1342 de voetknechten in Holland gewapend waren? Gebod van den Graaf aan al zijn Baljuwen: ‘Gheboden alle sine lieden, Welgheboren, Poorteren ende Ghemeenten, dat soe wie ghegoet is totte C pond Hollants toe, dat hi sal hebben vol harnask, halsbergoele, wayele, coliere, hersniere, spondiere ende al harnask, dat tot sinen live behoert. Ende die tote L pond Hollants toe ghegoet es, die sal hebben spondier, laken colier, hersniere, wapen hanscoen, staf, knijf ende dat daartoe behoert’ (Mieris II, 671).

3) Avelghem in Vlaanderen, 1247: ‘Arma inspicientur bis in anno’ (Dirickx, Gends Charteb.). Dat heet in de Capitularien ‘cum armis banniri’ (Capit. III, anni 813).

[p. 527]

omvergehaald,¹⁾ waar ballingen en booswichten moeten worden gevangen,²⁾ daar houdt Hij zich aan het oud gebruik, en eischt van de onderdanen die persoonlijke ‘hulp’, welke de Overheid, in het algemeen belang, regt heeft van hen te vorderen³⁾. Waar een stad of een burg versterkt wordt met wallen en torens, moeten de Ambachten, die voor vrouw en kind, voor have en goed, schut en scherm zoeken achter die muren, op last van den Baljuw⁴⁾ meêwerken, om die grachten te gra-

1) Die van Edam en van Monnikendam moesten in 1423 het ‘huis te Purmerend’ omverhalen, den zetel van Heer Gerrit van Zijl, die ‘balling 's lands gelegd was’ (Mieris IV, 683.)

2) ‘Vermaent t'onser landweer, off jegens onse vianden Off ballingen, off Quade wichten te vangene, die niet met en voere’ zou verbeuren, enz. Vlissingen 1315 (Mieris II, 159.)

3) Dat soort van politiediensten heette de ‘heervaart van den Baljuw’ (‘chevauchée’, ‘berijding’, ‘ommegang’) tegenover ‘'s Graven heervaart’ (‘l'host’, in hostem). Wanneer onsen Baeliu heervaert gebiedt, soo sullen die geboden mannen varen en leggen heuren tijdt sonder dat af te koopen’ (Kenn. 1426: Verg. 1291.) Veel dorpen waren daarvan bevrijd tegen praestatie van andere diensten. Het Oostambacht van den Haag diende met wagens en paarden den Graaf en zijn Raad, voor de ‘panetterie, bottelrie, coken en garderobbe’. Daarvoor waren zij, volgens het handvest van 1400, vrij van te dienen ‘in eenigen heirvairt, uytgenomen onze Mannen’ (Leenmannen) ‘en de Wailgeboren Luyden’. Nader werd hun (in 1425) verklaard, dat zij tot geen verderen dienst gehouden waren, dan waar ‘een ghemeyn clockegeslach geviel in onzen ghemeynen land’. (Mieris IV. 775) Die van Waterland konden alleen geboden worden tot een ‘gemene herevaert’ in geheel Holland, of ‘ten profyte van steden, landen of sloten daeromtrent gelegen’ (1415: Mieris IV. 358).

4) Phil. de Leyden, Casu XII. - Enkhuizen is in 1425 bevestigd door het helpen graven van ‘haer ondersaeten, de dorpen Westwoude’, enz. (Mieris IV, 791.) In 1385 werd bij 's Graven Raad ‘bevonden’ (gevonnist) dat er geen bescheid was tegen de landlieden van 't land van Heusden, dat zij de ‘begravingen’ om de stad Heusden maken moesten (Mieris III, 430). Bij vonnis van denzelfden Raad is, na langdurig regtsgeding, in 1423 beslist, dat tot bevestiging van den Briel aan de landzijde al de Poorters en ingezetenen, en al de landlieden mededragen moesten, ieder naar hun vermogen, ‘sonder 't gemet daertoe iets te geven of ghelden’. Dus alweder naar 't oudste regt een personele pligt! Het roerend goed werd in die muren beschermd, meer nog dan de morgentalen of gemeten! Zoo kon men in 's Graven Raad met eenig regt zwarigheid maken, om Rijnland te belasten met een ‘morgenpenning’, en daaruit te vinden de kosten van het bevesten van Woerden - hoewel dit door Phil. van Leyden, die meer wegliep met een krachtige regering, dan met oude herkomsten, zeer wordt afgekeurd (Cas. LXXIII). Want zie: in 't Zuiden had men reeds sinds lang het genot van die grondlasten, die zooveel gemakkelijker te innen waren! Voor de bevestiging van Middelburg, in 1304, werd op alle land, behalve kloosterland (als kerkelijk eigendom onaantastbaar, en 'twelk alzoo geen belang bij die bevestiging had?) 6 penningen per gemet gelegd (Mieris II, 44). Eerst later kwamen, ook in Holland, de reële lasten meer op den voorgrond.

[p. 528]

ven en die wallen optehoogen, en met ravelijnen en bolwerken te bevestigen. Ja, bij groote en ongewone rampen, van brand en verwoesting, ziet men het soms, dat de Graaf het landvolk oproept, om het puin te helpen wegruimen,¹⁾ dat de straten verspert. De publieke weg moet immers open blijven!

Bij zulke en andere gelegenheden weet ieder Ambacht²⁾ van ouds, hoeveel manschappen, hoeveel paarden en hoeveel wagens het leveren moet. En niemand is verpligt de hand te slaan aan het werk van zijn Ambacht, als hij niet naar regte daartoe is aangewezen.

Gelukkig, dat onze Baljuw dat soort van gedwongen dienst-verleening maar zelden vordert. Maar wat alle jaren terugkomt, dat is dat alderverdrietigste kroozen en schoonhouden der wateren, dat kostbaar onderhoud van bruggen, wegen en dijken. Ieder Ambacht weet, wat zijn hoefslag is op den algemeenen of ‘uitdijk’, die heel het Hooge Heemraadschap omsluit, en op den openbaren of ‘'s Heeren weg’, waar de Heer vrij en onbelemmerd moet kunnen reizen met zijn talrijk gevolg: ieder weet, welke vaart of watering bij de jaarschouw in goeden bevaarbaren staat door het Ambacht moet worden opgeleverd: welke brug er ligt voor zijne rekening!

1) Naar aanleiding van dat oude regt zijn, na den Delftschen brand, ten verzoeke dier stad, door 't Hof van Holland op 27 Mei 1536, onderscheiden dorpen gelast met wagens en paarden te werken, om het puin van de straat weg te halen: als Maasland met Schipluiden 13 wagens, Lier en Honderdland 5 wagens, Haag en Haagambacht 1 wagen, enz. (M.S. II^e Memoriaalboek de Jonge.)

2) Het Ambacht bestond, als wij boven zagen, niet alleen uit personen, maar ook uit goederen en landerijen. In zóóverre was dan ook het land heervaart schuldig - zoowel als schot. ‘Item denckt minen Here, dat elck huysmans Lant, die poerter wart, ghelden sal myns Heeren jairbede Ende sine herevairt. Want dat is syn outste recht ende sine outste heerlichede.... Geen poirters of cloisterlant sal jairbede en herevaert ontgaen’ (Mieris II, 671). Meer bepaald was dit het geval in Frankrijk. Voor iedere 500 pond lands ‘hielpen’ de Edelen en Geestelijken in 's Konings heervaart naar Vlaanderen met één gewapend ruiter; daarentegen gaven de Onedelen per honderd haardsteden (‘feux’) of huisgezinnen zes voetknechten, waaronder twee boogschutters (1303. Ord. R. de Fr. I, 383).

[p. 529]

't Mag dan wezen, dat - even als bij de heervaart¹⁾ - andere ambachten, als ‘gevolg’ of ‘ledematen’, zulk een werk ‘helpen moeten,’ en daarvoor als het ware bij het ‘hoofd-ambacht’ zijn ingedeeld: dat belet niet, dat dit laatste daarvoor verantwoordelijk is, en er voor staat, ‘als een éénig man’ jegens de Overheid. Niet altijd liggen zulke werken binnen het ambacht, maar zeer dikwijls daar buiten: zóó echter, dat zij begrepen zijn binnen de palen van het Gemeene land, waar het ambacht toe behoort: 't zij dan het Baljuwschap of het Hoogheemraadschap²⁾. Dáarbuiten ja, daar vindt men soms werken ten laste en ten name van het Gemeeneland:³⁾ maar aan de Ambachten als zoodanig is dit vreemd. Deze dragen er in als onderdeden van 't geheel, niet als persoonlijk daartoe verbonden.

Toch zijn er enkele uitzonderingen op dien regel. Zie eens de Vischbrug te Leyden: den oudsten overgang - als sommigen zeggen willen - over den Rijn, vlak onder de wallen van den ouden Burg. Zou men het gelooven, dat behalve de Rijnlandsche ook Delflandsche dorpen tot het onderhoud van die brug moeten mededragen? En toch is dit zoo. En wederkeerig leveren de Rijnlandsche en Schielandsche dorpen met de Delflandsche hun manschap, om den hofvijver van 's Gravenhage en de vaart naar Rijswijk schoon te houden. 't Is vreemd, en wat daarvan

1) Enkhuizen moest, volgens handvest van 1355, met 30 man in de heervaart dienen: maar daartoe werden die van Bovencarspel en van Grootebroek te hulp gegeven. Schiedam diende in 1301 met 25 man; maar daartoe gaf ‘Schie-ambacht’ (Overschie) 6, ‘Broek’ (Schiebroek) 4, Heer Odgiers ambacht (Kralingen) 2 en Matenesse 1 man (Mieris II, 826, 20) - Van de 13 Sluizen van Delfland werd - volgens oude herkomst, die eerst bij 't Reglement van 1853 is opgeheven - ééne door Rijswijk alleen onderhouden: de overigen stonden allen voor rekening van een ‘hoofd-ambacht’, met één of meer ‘lidmaat-ambachten’ versterkt. Deze laatsten deelden wel in de baten en lasten, maar niet in het beheer: 't welk uitsluitend aan de Ambachtbewaarders van het hoofd-ambacht verbleef.

2) De hoefslagen op den Maasdijk ten laste der ambachten: zeer vele bruggen in Delfland verspreid: b.v. de Knuijtsbrug onder Hodenpijl, ten laste van het Ambacht Voorburg, c.s.

3) Zoo ligt de Wierikkerdijk bij Woerden ten laste van de drie Hoogheemraadschappen Delfland, Rijnland en Schieland: niet ten laste van eenige der Ambachten in die hooge Waterschappen.

[p. 530]

de reden mag wezen, is niet gemakkelijk na te pluizen: 't schijnt te klimmen tot de hoogste oudheid. Doch wáárom zouden we ons daarover de hersens krenken? Hoe vele oude gebruiken, daar de herkomst van verloren is gegaan! Zijn zij daarom minder regt, omdat de oorsprong van dat regt vergeten is? Reeds van Keizer Karels tijden af gold het beginsel, wie van ouds¹⁾ belast is met het onderhoud van een brug of water, die blijft er meê belast, zoolang hij niet bewijzen kan, dat hij zich bij minnelijk verdrag daarvan ontslagen heeft.

En van zulk een verdrag wil de Graaf zelden iets hooren: maar des te liever de steden, wie voor hun handel en koopmanschap alles daaraan gelegen is, dat zij ‘heeren en meesters’ zijn van de toegangen tot hunne markten. Zoo zijn een menigte wegen en wateren in handen der steden gekomen, welke vroeger door een of ander ambacht onderhouden werden²⁾.

Al die diensten, die ambachtsgewijs ten openbaren nutte

1) ‘Ut de restauratione ecclesiae et ponte faciendo, aut strata restauranda (dus: het onderhoud van volks- of doopkerken, bruggen, en heerstraten) omnia faciant homines, ut antiqua consuetudo fuit, et non opponatur emunitas’ (Capit. Pippini anni 793, cap. 20). De ‘pontes publici’ moesten op last van den ‘Comes’ (den lateren Baljuw) door de ‘Pagenses,’ vrije bewoners van het graafschap of district, onderhouden worden (Capit. anni 829, cap. 11: Capit. V. anni 819, cap. 17). Zoo was het met de 12 bruggen over de Seine (Capit. L. IV, cap. 11). Volgens den Monachus Sangallensis (Pith. Gloss. apud Baluz. II, pag. 733) was het de gewoonte, dat als de Keizer eenig werk (‘per bannum’: Capit. V anni 819, cap. 17) bevolen had: b.v. om een brug, of schip, of vaart in orde te brengen, zoodanige arbeid alsdan op last van den ‘Comes’, door de Schouten - dus ambachtsgewijs door de buren - verrigt werd. Maar was er een nieuw werk te maken, dan was niemand vrij, geen Hertog of Graaf, geen Abt of geen Bisschop! Doch er waren andere bruggen, die voor rekening lagen van een bepaald stuk land. Capit. Kar. Calv. anni 854, cap. 4 ‘Ut pontes ubi antiquitus fuerunt reficiantur ab his, qui honores illos tenent’ (die zoodanig beneficie hebben), ‘de quibus ante pontes facti vel restaurati fuerunt.’ Daar was dus de verpligting reëel. Van zoodanige bruggen of kwakels, liggende ten laste van een bepaalde boerenhofstede - zelfs al had deze daarbij geen direct belang - zijn nog enkele voorbeelden.

2) De stad Delft heeft de baten en lasten van de sluizen aan den Leyd-schendam, vroeger een overhaal geweest: datzelfde van de vaart en sluis naar en te Overschie: de Brasserskade naar Nootdorp: den overhaal naar Zegwaart: de voormalige ‘Stadsbrugge’ bij den Driemanspolder naar Soetermeer, het jaagpad naar Maassluis, enz.

[p. 531]

bewezen worden, men berekent ze ons van wege de Grafelijkheid bij ‘riemtalen’, en die naam moet niemand verwonderen! Want ons Holland, wat is het anders dan een waterland: een zamenstel van eilandjes, oudtijds gescheiden door rivieren en poelen, daar we nu onze schoone weilanden zien en onze vruchtbare polders?¹⁾ Onze Duitsche voorzaten - waar zij zich hebben neêrgezet op oud-romeinschen grond: in Frankrijk, of daarginder over de bergen - overal bleven zij getrouw aan de gewoonten van een krijgshaftig volk, dat liever stand houdt in het vrije veld, dan weg te teeren in vervelende bezettings-diensten: ten prooi aan bedrog en verraad! Dáár vertoonden zij dus de gedaante van een groot leger, gesplitst in honderden van afdeelingen, links en regts verspreid naast en bij de romeinsche steden, die zij moesten bewaken²⁾. Maar hier, naar den aard van onzen drassigen bodem, was een geheel andere krijgstoestel noodig. Laat de Welgeboren Man - even als in Brabant of in Henegouwen de Leenman - zich verhovaardigen op zijn moedig strijdros en zijn guldene spoor, op schild en speer en zware wapenrust; maar de eigenlijke kracht van ons land, tot aanval zoowel als tegenweer, lag oudtijds - en ligt misschien thans nog - boven alles in die sterke welbemande ‘coggen’³⁾, waar de schotbare ‘Gemeente’ ten dienste des Vaderlands de vlugge riemen in beweging brengt. En daarom is ons volk van oudsher niet

1) Polder schijnt afgeleid te zijn van ‘poel’, even als kwelder van ‘wel’ of ‘kwel’: het hoogduitsch ‘quelle’.

2) Vandaar, zou ik meenen, in de oud-duitsche kanselarij-stijl: ‘Gedaan (niet te, maar bij, Apud) die of die plaats.

3) ‘Coggen’: hetzelfde woord, geloof ik, als het tegenwoordig zoo bekende ‘Kof’. ‘Coggen’ waren niet alleen roei- maar ook zeilschepen: getuige het bekende ‘coggeschip’ van 't zegel van Amsterdam. Ook Parijs voert zulk schip in haar wapen. Later, op 't eind der 14^de eeuw schijnt men, in plaatse der ‘coggen’, meestal zwaardere oorlogschepen, ‘baardsen’ genaamd, gebezigd te hebben. IJsbrand van der Couster werd in 1423 benoemd tot ‘Hooftman van den bairdze’, om de Hollandsche en Zeeuwsche kooplieden, met ‘gesellen te harnassche’ te geleiden ter Antwerper markt (Mieris IV, 677). - Die van 't Gooiland bleven om de hooge ligging van het land, en het gebrek aan een haven, van het houden van een ‘cogge’ verschoond, mits dienende met andere schepen als van ouds (1395: Mieris III, 628.)

[p. 532]

bij ‘duizend- en honderdtallen’, maar bij ‘coggen’¹⁾ en ‘riemen’ afgedeeld.

Nu moge die dappere strijder²⁾, die zich naauwelijks bewegen kan in zijn stijf geregen pantser, zulk roeijen verre beneden zijn waardigheid achten - evenzeer als hij vrij is van het werken aan de verschansingen, het ‘delven en graven!’ Maar in den krijg is riem en spade een even nuttig ‘wapen’³⁾, als zwaard en speer: en hoewel wij buren, als 't pas geeft, er liever dapper op inhouwen, toch kan het geen oneer zijn - voor ons of voor de Poorters, onze naburen - dat wij zitten op één van die banken, welke op onze Gemeenelands-cogge ter bediening van ons dorp staan, en daar, op de maat van een vrolijk lied, lustig de riemen neêrslaan en weer ophalen voor Holland en den Graaf! Zoo hebben wij en onze voorzaten menigen zeeslag helpen winnen!

Die heervaart te water is dus, even goed, ja beter nog misschien als die te land, tusschen de Ambachten verdeeld: ieder dorp weet, hoeveel strijders, maar ook hoeveel roeijers, en hoeveel arbeiders het te leveren heeft.

Maar toen die verdeeling nu eenmaal was ‘gevonden’ en tot stand gebragt, wat kon er toen natuurlijker wezen, dan dat men die ook is gaan toepassen op andere Gemeenelands-diensten⁴⁾

1) B.v. de bekende ‘Vier Noordercoggen’ in Westfriesland. De Gentenaars beweerden, dat zij den Graaf van Vlaanderen geen andere heervaart dan te scheep, schuldig waren (1192, 1248: Gbeldolf, III, 226, 276). - De ‘stadsjagten’, hoedanige - nog niet lang geleden - iedere hollandsche stad er één had, zijn denkelijk nog een duistere herinnering aan de aloude coggen.

2) Zwijndrecht 1337. ‘Die huysluyden sullen dienen met een cogge van 24 man, ende de Welgeboren sullen dienen ten Zuyt-hollantschen rechte.’ (Mieris II. 602). Die van Heemskerk zouden - uithoofde zoovele huislieden naar de stad getrokken waren - in plaats van met 24 met 12 riemen ter heervaart dienen (1390, Mieris III, 577.) Later met 5, en in 1425 met 2 riemen (Mieris III, 776).

3) Altf. L.R. l.c.

4) Limmen is in 1397 van 21 op 10 riemen gebragt voor heervaarten En andere diensten, ‘volck na den riemtale, als gewoonlijck is in Kennemerlant’ (Lams, bl. 583). Castricum in 1395 van 25 op 10 riemen, voor ‘Openbaer dienst ende heervaerde’ (Mieris III, 630). De riemtalen van Waterland zijn in 1404 van 50 op 28 verminderd, ‘daer sy voor dienen sullen met soveel luyden, als daertoe behooren, na den riemtale: behoudelijck onse bede en schots’ (Mieris, III. 795).

[p. 533]

en lasten: op ‘dijkaetsen’¹⁾ en andere ‘openbare werken’ van allerlei aard: ja zelfs - hier en daar - op het schot en op de beden²⁾, die anders - zou men zeggen - eigenlijk met zulk een regeling niets te maken hebben!

Als men dat zoo nagaat, zou men dan niet zeggen, dat het er op wordt toegelegd, om alles door elkander te halen? Men heeft van den buur zijn geld veel liever, dan zijn diensten: en sinds de riemtalen door menig ambacht worden afgekocht, is het waarlijk geen wonder, dat op veel dorpen schot en riemtalen door elkander loopen³⁾. 't Gaat zoo met alles! Wat men vroeger zelf deed, of door anderen voor zijne rekening liet verrigten, dat wordt hoe langer hoe meer - door Gemeeneland of Ambacht - uitbesteed op gemeene kosten. Zoo ‘geldt’ de buur in de kosten, die men ‘ter cogge doet’, en hij ‘dient’ met zijn rijnsguldens! En let er op - zegt

1) Of dijkwerken. Diemen kon, wegens armoede, ‘in heervaert ende in dijkaetsen, ende in allen saken, dat men bij riemen doet,’ volstaan met 8 riemen, ‘uijtgeset van onsen beden’. (1390: Mieris III, 565.)

2) Het ambacht van Noordwijk had poortregt verkregen: doch vroeg en bekwam in 1398 daarvan ontslag: met bepaling, dat zij ‘dienen’ zouden met 6 riemen: Doch in de beden voor 8 riemen, als de andere lieden in Rijnland gezeten: en het jaarschot zou blijven als van ouds (Mieris III. 694). Tegen een misdadigen Baljuw moest proces gevoerd worden op gemeene kosten, op de Stad en het Gemeeneland ‘bij den riemen uyttegaderen’ (Amstelland 1388: Mieris III. 487.) Maar het zonderlingste klinkt, wat men leest in 't handvest van Putten en Strijen van 1401 (Mieris III, 755) dat zij, bij heervaarten of Inrijdingen te peerde niet meer schuldig zijn te dienen, dan met één Cogge uit den lande van Putte, en ééne uit den lande van Strijen: iedere cogge bemand met 21 man! 't Schijnt, dat reeds vroeg ‘het dienen ter cogge’ een formulier van betaling geworden was. Zonder mij te wagen aan een gissing wegens de ‘cogscult’ te Alkmaar, zoo wijs ik op het handvest van Kralingen, 1297, (Mieris I, 586) volgens hetwelk de ‘bedeschuldige’ lieden uit Herman Bokels-ambacht moesten Gelden twee deelen in de jaarbede en twee deelen van ‘allen Costen, die men doet ter cogge’: wat evenwel zeer goed op het onderhoud van dat vaartuig slaan kan. Dat die van Putten en Strijen in 1398 bij de friesche heervaart in allen gevalle niet mede ‘gevaren’ zijn, maar afkoop gegeven hebben, blijkt uit de aanteekening bij Mieris III, 681.

3) Daarentegen werden te Heemskerk de riemtalen voor de heervaart, tegen het schot overgesteld (l.c.) Op de rekening van zeker ambacht nabij Delft, van den jare 1811, vond ik in uitgaaf gebragt als betaald: aan de ‘Gequalificeerden voor de waarneming der domeinen van Noordholland den aanslag wegens de riemtalen voor 1811: ƒ100. - en voor bottingen met het billet: ƒ6.17 1/2’!

[p. 534]

onze oude vriend - nog een weinig tijds, en gij of uw kinderen ge zult het beleven, dat alles, alles tot geld wordt gemaakt! Dan zal de buur veel en zeer veel betalen: en hij weet niet meer, hoeveel en waarvoor hij betalen moet! Natuurlijk: want die zelf niet mede werkt, die ziet niets, en die weet niets: en zoo wordt alles buiten hem om en zonder hem bestierd! Laat de buur zijn geld maar geven, dan leeft hij goed en gemakkelijk, zegt onze Schout: en daar willen, zoo het schijnt, onze jongeluî wel heen; wacht maar eens, tot de ouden van dagen de baan geruimd hebben!.... Onze goede voorvaders, die zoo streng vasthielden aan hun regt, en zich liever doodvochten, dan een stuiver uittegeven, dien zij niet schuldig waren, hoe keeren zij zich nog om in hunne graven!

Maar zoo langzamerhand zijn wij het dorp uitgewandeld, den breeden zandweg¹⁾ op, die ons brengt naar de stad, waar wij heden blijven zullen. Daar komen wij op een tweesprong: en de oude man wijst ons met een zeker welbehagen op een laan, beplant met zware ijpenboomen, waar de heldere stralen der middagzon vrolijk heenschemeren tusschen het digte lommer van het zacht bewogen gebladerte. 't Is de ‘buitenweg’ of ‘singel’, die aan deze zijde het hoogst gelegen en oudste deel van ons dorp omringt: een duidelijk bewijs, zegt hij, dat ons ambacht niet zoo jong is, als sommigen ons verwijten; neen integendeel! Want het klimt op tot dien allervroegsten tijd²⁾, toen bij de schaarsche bevolking des lands, ieder hoofddorp, iedere zetel van een vrije gemeente, zijn eigen regt had en

1) In 1394 werd de weg van Leyden naar Oegstgeest aangelegd, ‘wel gespecken met sant’, ten koste van degenen, ‘die er mede souden gebaet wesen’ (Beschr. Utr. Bisd. op Leyden, in de Voorrede.)

2) Oude Friesche Wetten, IX. § 12. Een dorp, dat het hoofd van een heemrik is, moet omringd zijn met een weg. Schout en lieden, die er een woonstede hebben, moeten dien onderhouden tot de buitenste sloot. - Zoodanig een ‘butewech’ vond men niet alleen rondom onze steden: maar ook rondom de kasteelen: waarvan de ‘hofsingel’ te 's Hage een voorbeeld is. Zoo zeide men het ‘huis en hofstede ter Wateringe mitter wtersten graffte’. (Handv. Vaand. bl. 393).

[p. 535]

zijn eigen afsluiting. Om zich voor nachtelijke strooperijen te beveiligen, leidde men den vreemdeling buiten om!

Op dien tweesprong, tusschen beide wegen, staat des Ambachts schutkooi: en hoe onoogelijk die houten stijlen zijn en die rasters, 't is een eerwaardig, ja het is ons oudste gedenkteeken. ‘Waar menschen bij elkander wonen, waar zij eigen erf hebben, en eigen goed, daar is bescherming noodig voor dien eigendom: dáar moet mijns buurmans vee niet weiden op mijn akker¹⁾, dáar moeten mijn schapen, als zij van de ‘gemeente’²⁾ op weg of dijk zijn afgedwaald, een schuilplaats vinden tegen den roof der voorbijgangers, en de Schout moet zorgen, dat die arme beesten, die aan de hoede van de Overheid zijn toevertrouwd, niet van honger omkomen.

Onze voorouders kenden geen andere schatten dan hun runderen: en daarom hebben zij, met zooveel zorg, tot in de kleinste bijzonderheden, alles geregeld wat tot het ‘schutten’ en

1) Leg. Sal. cap. X, 9, 10: ‘Si qua pecora propter damnum messis alienae inclausa faerint’. Leg. Baj. t. XIII, 12: ut nemo praesumat alienum animal occidere, quamvis in damno illud inveniat, sed recludat, donec domino ostendat damnum’ - Zeeland, 1256, cap. 4. Wie beesten schutte, gaf daarvan denzelfden dag nabij de kerk aan drie buren kennis, op straf van diefstal. De eigenaar vergoedde dubbel de door het dier toegebragte schade. Belette hij het schutten: boete en dubbele schadevergoeding. Haalde hij het vee uit de schutkooi, zoo stond hij teregt wegens roof. In beide laatste gevallen verbeurde hij - als rustverstoorder - tegen den Graaf zoo wel, als tegen den schutter. (Mieris I, 303). En de schutkooi is des Graven hechtenis, ‘'s Heeren halden’, een onschendbare plaats (Zuidholland: Oudenh. bl. 512) - Verg. Zeeland, 1290, cap. 83, 100, 106 (Mieris I, 518) en Noordwijk (l.c.) Geschut vee op den Zeedijk werd gelost tegen 12 penningen jegens den Ambachtsheer, en wat door 's Graven duinwachters op Noordwijkers geschut werd voor 1 groot - Zuidholland, bij Oudenh. bl. 511). ‘Waer beesten in schade komen, die magse schutten sonder misdoen: mits dat elcken eygenaer in 't lossen die Schout gheven sal, voor haer recht 2 sch. en diese in de koy brengen 1 sch. Dies so mogen die Schouten aenveerden alle beesten, die lancks der straten ende lancks den wege loopen: ende settense in de schutskoy: ende gheven hem kerckgeboden om te vereyschen, wie datse verloren heeft; ende die te voeyeren tot 's goets kost-’ - Ieder mag de beesten schutten, die loopen op zijn eigendom: maar de Bode mag altijd schutten. Het vee gaat de kooi niet uit, of de schade moet betaald of verborgd wezen. De Schout daartoe verzocht, int de boeten naar regt (Alblasserwaard, bij Oudenh. bl. 337) Op straf van diefstal mogt niemand vee ophouden, of hij moest het brengen in ‘'s Heeren halden.’ (Zuidh. l.c.)

2) Of ‘meent’, de gemeenteweide.

[p. 536]

‘'t schutloon’ betrekking heeft. Zoo leenen de Schout en zijn Dienaar hun hulp, en de buur, waar hij beesten dwalende vindt, hij brengt ze teregt; maar Overheid en buren, zij worden beloond voor hun moeite, ten koste van den eigenaar: die wel iets missen mag als boete voor zijn verzuim, en vergoeding geven moet voor de geleden schade. Treffend beeld van ons maatschappelijk leven, waar niemand op zich zelve staat, maar allen elkander noodig hebben en helpen: zóó nogthans, dat niemand verpligt is zijn tijd of zijn goed onvergolden ten beste te geven. Wie de voordeelen geniet, moet zich de lasten getroosten: en zóó vaart ieder wèl!

Dat wenscht ons ten slotte onze jongere, anders minder spraakzame leidsman. Wij drukken hem en zijn goeden grijzen medgezel hartelijk de hand: en daarmede nemen wij afscheid van het vriendelijk dorp, dat onze aandacht eenige uurtjes bezig hield, en waar wij, in een klein bestek, de grondtrekken terugvonden van hetgeen wij op onze reizen, in Stad en Land, in 't Graafschap en in 't groote Keizerrijk - overal waar Duitsch gesproken wordt - hebben opgemerkt.

Ja waarlijk! er is veel minder verscheidenheid, dan men denken zoude, in de eischen van het gezellig verkeer; en waar men eenig onderscheid meent op te merken in namen en vormen, de hoofdzaak blijft dezelfde. Menschen zijn menschen; waar en hoe zij te zamen wonen, allen gehoorzamen zij aan zekere geheime wetten - voor allen dezelfde, die - of zij het willen of niet - heel hun samenzijn beheerschen: aan gewoonte en aan overtuiging. Maar dan ook bovenal aan die eeuwige en onwederstaanbare wet der beweging, die menschen en volken immer voorwaarts stuwt. Geen stilstand: altijd vooruitgang, dat is het leven van den mensch, maar ook van de volken; en dat leven heeft zijn tijdvakken, die niet allen schitterend, niet allen even aangenaam zijn om te doorloopen, maar die toch allen onmisbaar zijn, omdat zij allen leiden tot het doel! Op de speelsche vrijheid van het kind, door niemand benijd of gevreesd, volgt de strenge, maar zoo dikwijls ontweken tucht der leerjaren: en de onbezorgde

[p. 537]

jongeling, zoo vurig hijgende naar al wat goed en edel is, vergroeit tot een deftig en diepdenkend man, die wikt en weegt, redeneert en rekent, tot dat hij allengs - eer hij het zelf bespeurt - dien leeftijd nadert, die voor volken zoowel als voor menschen, de laatste is. Dan zijn - 't is een troost - die scherpe kanten afgesleten, waar men vroeger zich zoo dikwijls aan gestooten heeft: en wat men mist aan eigen kracht, aan vrijheid en aan zelfgevoel, dat vindt men immers in ruimte terug aan veiligheid en aan rust!

Maar gelukkig voor ons! de groei van ons volk gaat langzaam, zeer langzaam voort. En als ook wij eenmaal dat gevreesde tijdstip nabij komen: als de Duitscher, door weelde verzwakt, en bezwaard met een talrijk geslacht, zich oud en lusteloos gevoelt op oud-duitschen bodem: wat nood? dan put hij nieuwe kracht en nieuwe jeugd aan den vruchtbaren boezem van diezelfde natuur, die zijn voedster was en zijn kweekster in de eeuwenheugende wouden van het Noorden! Dan vliegt hij weêr met ontembaar geweld over velden en zeeën, dan vestigt hij, in onbekende wereldstreken magtige rijken, bloeijende steden en dorpen: dan herleven op vreemden grond de namen en de instellingen, daar zijn kindschheid meê speelde; en, uit duizenden van monden weêrgalmt, aan 't Ooster- en aan 't Westerstrand, de dankbare kreet van den overwinnenden Frank: Geloofd zij God, die den Duitscher bemint!¹

1 Deze woorden leest men in de dichterlijke voorreden tot de Salische Wet, waarschijnlijk een fragment van een oud-duitsch zegelied; hoedanige dichtstukken ook in andere oude wetten, vooral in onze friesche wetten, zijn bewaard gebleven: ‘Gens Francorum inclyta, auctore Deo condita, fortis in armis, firma pacis foedere, profunda in consilio, corpore nobilis et incolumis, candore et forma egregia, audax, velox et aspera, nuper ad catholicam fidem conversa.... Vivat, qui Francos diligit Christus! Eorum regnum custodiat....