Dietsche Warande. Jaargang 2

[p. 149]

Een geschilderd glas van 1305.
Arnould Gaelman, Schilder, 1311-1324.
door Edward van Even.

De oorsprong der glasschildering, het schoonste sieraed der kerken van ogivaelschen stijl, schijnt tot de XII^e eeuw op te klimmen; vroegere sporen heeft men er tot heden nog niet van teruggevonden. Doch deze kunst maekte maer tragen voortgang. Het is slechts in de XIII^e eeuw dat de glasschildering, te gelijk met de ogivaelsche bouwkunst, eene hoogere vlugt nam, en allen slag van meesterstukken voortbragt. De bouwkunst had, om zoo te zeggen, den steen verontstoffelijkt; zij had hem op duizenderlei wijzen vervormd en doorhouwen; zij zoû hem weldra, tot in zijne luchtige kantwerken, de zinrijke beeldspraek van het Christendom doen voeren. De schilderkunst, op hare beurt, maekte zich meester van het licht en benuttigde het met evenveel behendigheid als de bouwkunst den steen bearbeid had. Zij omsluijerde het, zij hield het terug of zij schonk het de levendigste kleuren, en, wanneer zij groote effekten zocht te wege te brengen, stortte zij het bij beken uit. De krachtigste, de treffendste kleuren moesten rond het heiligdom een schitterenden stralenkrans vormen. Zij moesten er, om ons van de tael dier eeuwen te bedienen, de stralen van den topaes, van den smaragd en van den safier weerkaetsen¹⁾.

1) Onze vriend de heer Didron ainé, te Parijs, heeft, in de laetste dagen, de glasschildering, welke lang verwaerloosd was geweest, heerlijk doen vooruitstreven. Ook de heeren Capronnier, te Brussel, en Pluis te Mechelen, hebben zeer veel toegebragt om de oude kunst in Belgie te doen herleven.

[p. 150]

De tijd heeft jammerlijk de meeste glasschilderingen der XIII^e eeuw te niet geholpen. In de kerken van Vrankrijk en Duitschland ontmoet men hier en daer nog een dier gewrochten; doch in degene van ons vaderland zijn ze haest allen verdwenen.

Dezer dagen hadden wij het genoegen eene glasschildering te ontdekken, welke tot het begin der XIV^e eeuw behoort. Wij gaen ze hier onzen lezeren doen kennen.

De kerk van het groot Beggijnhof van Leuven, eene der schoonste Beggijnenkerken van Belgie, werd gebouwd in 1305. Zulks blijkt uit een opschrift 't welk, vroeger, op den voorgevel des tempels voorkwam:

Anno: dui: M: ccc: v: haer:
Ecclesia: incepit.

De groote puntboog der voornaemste venster van het koor dezer kerk besloot eene schildering op glas welke tot de XIV^e eeuw scheen te behooren. Daer het gedeelte der venster, in welke het gewrocht voorkwam, aen den binnenkant, op het einde der XVII^e eeuw, toegemaekt was geworden, toen men het huidige welfsel der kerk bouwde, zoo kon men het niet meer bezigtigen. Nieuwsgierig als wij waren om het belang dier schildering te bestadigen, wendden wij ons, bij middel van eenen brief, tot het Bestuer der Leuvensche Godshuizen, aen welke de Beggijnenkerk thands behoort, en verzochten het, ons de middelen te willen verschaffen om het te kunnen bezigtigen. Dit Bestuer beantwoordde, met de meeste heuschheid, aen ons verzoek. Het deed de schildering dadelijk losmaken en ten gronde brengen, en verschafte ons derwijze den middel het stuk met aendacht te beschouwen. Wij hadden het genoegen er een gewrocht van 't begin der XIV^e eeuw, en bij gevolg een zeer belangrijk gedenkstuk voor de geschiedenis der fraeije kunsten, in te ontmoeten.

De schildering is 3 1/2 voet hoog en 1 1/2 voet breed. Zij vertoond het regtstaende beeld der Heilige Maegd, die den jongen

[p. 151]

Zaligmaker op den arm houdt. Op haer hoofd prijkt eene koninklijke kroon, en zij draegt een groen kleed op 't welk zich een roode mantel, in breede plooijen, ontrold. Het goddelijk kindjen, dat een wit kleedjen draegt, houdt een vogeltjen op den vinger. Het geheele beeld is omboord van een nimbe, in ovaelschen vorm, samengesteld uit vierkanten in rood glas, afgewisseld met geele en zwarte bloemen, welke vrij aenvallig geteekend zijn. Het komt voor op eenen grond in hemelschblauw met sieraden doorwerkt. De bijzonderste lineamenten der schildering bestaen uit looden boorden welke al de stukken samenhouden. Wat de teekening betreft, deze getuigt dat het gewrocht tot de kindsheid der schilderkunst in de Nederlanden behoort. De kleuren, ofschoon zeer krachtig, zijn niet zeer wel ineengesmolten, en de schaduwen zijn slechts bij middel van eenige harseelsels van donkerbruin weêrgegeven. Ondanks deze gebreken, is onze schildering, onder alle opzigten veel verdienstelijker dan degene welke de kerk van Sichem, een stadjen in de nabijheid van Diest gelegen, versiert, en welke nogthands veel later vervaerdigd is geweest. Trouwens, dit gewrocht, 't welk vroeger voor de oudste glasschildering des lands gehouden werd, bevindt zich in een gebouw van 1387.

Wie vervaerdigde onze schildering? Deze vraeg kan tot heden niet beantwoord worden. De stad Leuven telde toen ten tijde, onder hare inwooners, eene reeks van kunstenaers. De aenmoedigingen door Hendrik III, den vorstelijken zanger, aen de kunsten verleend, hadden in onze stad ettelijke meesters van verdienste doen ontstaen. De tijd heeft jammerlijk de gedachtenis te gelijk met de werken dier mannen vernield. Onder de namen welke onlangs, door mijnen vriend Alex. Pinchart en door mij, uit het stof der vergetelheid werden opgedolven, telt men Jan de Beeldhouwer, imaginator of ymaginifex, die tusschen de jaren 1250 en 1294 den beitel voerde; Renier de Schrijver, die in 1292 de penne hield; Willem van Aerschot, Boekverlichter of illuminator librorum, die, in 1305, een huis bezat gestaen tegen het Kerkhof van

[p. 152]

S^t Pieter, in de nabijheid der toenmalige Stadsscholen; Arnould van Aerschot, welligt zijn bloedverwant, die mede illuminator librorum was, en tusschen de jaren 1308 en 1314, een huis bewoonde gestaen in de Nieuwstraet; Jan van Wezemale, die in 1346, het bedrijf van Misboekschrijver of scriptor librorum missalium uitoefende, en in een huis verbleef gestaen in de Burgt-Straet, thands de Mechelsche Straet, by den Werf. Jan Horen, Geerard Stevens en Godfried Raes waren voorname Bouwmeesters en leverden, in 1317, de plans der leuvensche Laken-Halle, thands het paleis der Hoogeschool.

Onder de kunstenaers die destijds in onze stad verbleven, bevond zich een maler die zeer goed de vervaerdiger onzer glasschildering zou kunnen wezen. Hij droeg den naam van Arnould Gaelman, en is vermeld in eenen schepenakt van 1311 als figuerschilder of Pictor ymaginum. De kunstenaer bewoonde destijds een huis gestaen in de Hoelstraet, thands de Thiensche-straet, bij S^t Michiels-binnen Poorte en tegen de oude vesting der stad. Hij verkocht dit huis, in het even gemelde jaer, aen Katherina van den Steenwegen en Elisabeth van Bornheem, Beggijnen,¹⁾ en vestigde zich in eenen woon, gestaen in de Burgtstraet. Arnould Gaelman moet te Leuven

1) Ziehier dezen akt:
‘Notum sit universis quod Arnoldus dictus Gaelman, Pictor ymaginum, supportavit, cum debita effestucatione, in manus domini fundi, domum et curtem, cum universis attinentus, sitam in Hoelstrata, in proximo Porte beati Mychaelis, supra fistam ibidem, in dextero latere dum itur per portam antedictam, quemadmodum idem Arnoldus dicta bona tenens erat ibidem, et preterea omne jus quod idem Arnoldus habebat aut proclamare poterat quoquo modo in bonis antedictis, ipsoque Arnoldo per juris ordinem inde exposito et penitus abjudicato imposite sunt jure hereditario Katerina dicta van den Steemweghe et Elizabeth dicta de Borneem, Beghine, per licenciam et monitionem domini fundi et sententiam scabinorum. Et si quid amplius ad hoc esset faciendum, hoc semper ad monitionem ipsarum Katerine et Elizabeth, vel alterius earum lateris presentium, prefatus Arnoldus perficere promisit, prout eisdem Katherine et Elizabeth modo debito possit valere ad debitam stabilitatem consequendam. Testes: Walterus dictus Criecsteen et Everardus dictus de Oppendorp, scabini Lovanienses. Datum anno Domini M^o CCC^o undecimo, dominica ante Divisionem Apostolorum.’
De oorspronkelijke akt bevindt zich in de archieven van het klooster van S^te-Katherina te Mielen, thands op 's lands archief te Brussel. Zie M^r. A. Pinchart, Archives des arts, des sciences et des lettres, gedrukt in den Messager des sciences historique de Belgique, 1855, bl. 116.

[p. 153]

overleden zijn vóór 't jaer 1324. Trouwens, in den akt van verkooping eener rente van 9 ponden, bepand op zijn huis, komt het woord quondum voor¹⁾. Deze kunstenaer kan vrij wel onze schildering uitgevoerd hebben. Hij bewoonde Leuven en werkte er in hetzelfde tijdstip. Zulks veroorlooft aen hem te denken. Welligt neemt de ontdekking van eene eventijdige oorkonde, vroeg of laet, hieromtrent allen twijfel weg.

Onderscheidene brokken gekleurd glas, van dezelfde samen stelling, door ons ontdekt in eene venster van de Sacristij, welke zich aen de regtezijde der koor bevindt, en welke in de ogieven gemetst waren geweest, tijdens de bouwing der Beggijnenkerk zelve, bewijzen dat ons gewrocht tot het jaer 1305 moet behooren.

De schildering is nu met de meeste zorg verlood geworden en gesteld in de tweede venster van de zijbeuk aen den regten kant der kerk, eene venster welke eene reeks van geschilderde medaillons bevat, welke zeer keurig uitgevoerd zijn, en tot de leuvensche glasschilderschool, van 't begin der 16^e eeuw, behooren.

De kerk van het Beggijnhof van Leuven, welke, dank den ijver van den Eerw. H^r Pielinckx, Pastor dier gemeente, met smaek komt hersteld te worden, is derhalve in bezit van een der oudste gedenkstukken van de nederlandsche schilderschool, van een gedenkstuk 't welk een ongemeen belang oplevert voor

1) Ziehier dezen akt:
‘Notum sit universis quod dominus Radulphus dictus de Erpse, Plebanus ecclesie Sancti Petri Loveniensis, et Willelmus dictus de Bontsvorst, ejus Sororius, supportaverunt cum debita effestucatione nonem libras annui census monete quolibet termino solutionis in bursa currentis, mediatim ad festum beati Johannis Baptiste et mediatim ad Natale Domini persolvendi, quem habebant ad domum et curtem, cum universis suis pertinentiis, quondam Arnoldi, dicti Gaelman, sitam in Castri Strata, etc. Datum anno Domini M^o CCC^o vicesimo tertio, ultima diemensis Februarii’ (1324 n. st.)
De oorspronkelijke akt bevindt zich in de archieven der voormalige adelabtdij van S^te Geertruide, te Leuven, thands mede op 's rijks archief bewaerd. Aengehaelde plaets bl. 116-117.
De stukken, welke wij komen over te schrijven, zijn van het hoogste belang voor de geschiedenis der kunsten in de Nederlanden. Trouwens, het is buitengewoon zeldzaem melding van eenen Schilder in oorkonden van 't begin der 14^e eeuw te vinden.

[p. 154]

de geschiedenis der beeldende kunsten. De heer Edmond Lévy, te Brussel, geeft op dit oogenblik eene Histoire de la peinture sur verre dans les diverses contrées et particulièrement en Belgique aen 't licht¹⁾. Wij koesteren de hoop dat hij de glasschildering, met welke wij de lezers der ‘Dietsche Warande’ komen te onderhouden, niet zal verwaerloozen.

Leuven,

op den feestdag van S^t Merten, 1855.

1) Verg. ‘D. Warande’, I, bl. 380. Voegen wij hier den wensch bij, dat deze arbeid niet alleen, maar ook de belangrijke kunstgeschiedwerken des Heeren van Even meer en meer de belangstelling van ons, in het Noorden, mogen opwekken. De Heer van Even heeft reeds veel gedaan om het schitterend naamregister van begaafde beoefenaars der Nederlandsche Beeldende Kunst en Letterkunst te verrijken en allengs der volledigheid nader te brengen. In zonderheid voor onze bouw- en beeldwerken van de XIII^e en XIV^e Eeuw is het van belang, dat wij de namen opsporen hunner makers. Het buitenland is ons, ook in dát opzicht, veel vooruit. Van slechts enkele onzer gothische kerken zijn de auteursnamen bekend. Vele verdienen, zoowel als menig ftadhuis van de XV^e en XVI^e Eeuw, de eer eens arbeids als de Heer van Even aan de beroemde middenhalle der leuvensche burgerij besteed heeft: ‘Les artistes de l'hôtel de ville de Louvain’.