Dietsche Warande. Jaargang 1

[p. 233]

Onderrigtingen om de tafel te dienen.
Fransch en Nederduitsch.
Fragment uit de XV^e eeuw.
Medegedeeld door Karel Stallaert.

Het ‘Gesprächbüchlein, romanisch und flämisch’, onlangs door den heer Hoffmann von Fallersleben uitgegeven in de ‘Horae belgicae’, pars nona, bl. 61, wekte ons op om het volgende gelykaerdige fragment te laten drukken. Het werd ons door den heer Karel Ruelens, den zoo gedienstigen als bekwamen bibliothecaris onzer koninklyke boekery medegedeeld. Het hoort tot de 2^de helft der XV^e eeuw, beslaet op een in 4^o vel parkements twee ryen, elke van 31 regels; het is in de breedte doorgesneden en diende tot schutsblad. In den zelfden vorm en trant van Hoffmanns ‘Gesprächbüchlein’ (dat wy, ter loops gezegd, ook wel tot de XV^e eeuw gelooven te mogen betrekken), bevat ons fragment eene categorie van onderrigtingen voor dienstboden, die men in hetgene¹⁾ vermist, namelyk het opdienen van fruit aen de tafel, en het sluit zich best aen de aldaer voorkomende categorie ‘van dinghen int huys’. Als het verlorene blad uit gemeld boekjen mag men het evenwel niet beschouwen: behalve dat het zich aen die leemte niet laet aenknoopen, blykt zulks genoeg uit de tael of liever uit de orthographie; want westvlaendersch,

1) In 't ‘Gesprächbüchlein’ namelijk.
A.v.d.R.

[p. 234]

ja brugsch zyn beide stukken. De tael onzes fragments is nauwkeurig, en zuiver; die van het ‘Gesprächbüchlein’ is integendeel onregelmatig en schroomelyk gemengd.

De tael onzes fragments levert iet belangryks op, wat wy hier duidelyk willen doen vooruitkomen: Zy heeft namelyk de verbuigingsvormen behouden en den 2ⁿ persoon enkelvoud nog niet verworpen. In eenen bybel of in geestelyke boeken, zelfs in costuimen en pratykschriften, huerceelen en dergelyke, heeft het behoud der vormen niets bevreemdends; immers in de tael des Godsdienstes zooals in die der wetten en zakelyke contracten, ligt iet traditioneels, iet heiligs, wat de landsman, de gemeene man by overlevering verstaet en waeraen hy zich vastklampt als aen eenen eigendom. De oudheid, de verouderdheid der vormen en uitdrukkingen, ja de afwyking van de gewoone tael, geeft aen het woord Gods en aen het gebed eene betooveringskracht, die zyne zinnen behaegt en ze tevens overmeestert; en die zelfde veroudering stelt in zake van contracten den doorgaends mistrouwigen eerzamen gerust, want in die bewoordingen contraheerde zyn vader, zyn grootvader, zyne voorzaten. Even min moet het aenkleven der vormen bevreemden in literarische werken, want deze zyn bestemd om met tyd en stade gelezen te worden.

Maer het schrift dat wy voor ons liggen hebben is van eenen gansch lossen en alledaegschen aerd en het zou er zeker wel in eenen lossen en alledaegschen vorm door mogen; het is bestemd voor dienstboden, voor eenen ongeletterden en omzwervenden stand, die weinig van zulke overleveringen houdt. En des niet te min lezen wy hier: ter eerster waerf, ter ander waerf, na den saisoene van den jare, voor dinen heere, vor dijnre vrouwen, ter tafle, van den tafle, van heeten watre; en van den anderen kant: sultuse, di, du suls, dinen, dijnre, du hebs, alstu hebs.

Tol omtrent de XVI^e eeuw leefden die vormen dus voort niet slechts in de literatuer, maer tot in het handboek der keukenmeid; men sprak in die vormen niet slechts tot den geleerde, maer zelfs tot den nederigsten stand der maetschappy

[p. 235]

Een klaerder en meer afdoende bewys der algemeene verspreiding en aenwending der verbuigingsvormen en des ‘Dus’'s kan, dunkt my, niet geleverd worden: zy waren doorgedrongen tot in de laetste vertakking der literatuer, ja, tot over de grens waer een schrift ophoudt een literarisch voortbrengsel genoemd te mogen worden.

..........
En la main senestre,
Juska la main senestre
Sera toute plaine,
Et puis les metterastu
En une corbille
Ou en un platel,
Et puis les metterastu
O il doyvent estre;
Et son te commande
A aporter dou fruit,
Tu demanderas
Quel fruit il voelent avoir?
Nous volons avoir
Nouvel fruit.
Et quant on ta dit,
Prent une blanke tuaille
Et tu va querir;
Et come on ta dit,
A la premiere fois lun,
Alautre fois lautre,
Selonc le saison del an.
Et fay volentiers
Chou con te commande;
Et se on te dist:
Aporte no
Poires de hastinil,
Poyres de poperinghes,
Poyres de angoisse,
Poyres de Lile,

..........
In de luchter hand,
Tote dat de luchter hand
Sal sijn al vul,
En dan sultuse doen
In eenen corf
Of in eenen plateel,
Ende dan sultuse doen
Daer si sculdich sijn te sine;
Ende beveilt men di
Te bringhene fruut,
Du suls vraghen
Wat frute si willen hebben?
Wi willen hebben
Nieu fruut.
Ende als men di heift gheseit,
Nem eene witte dwale
Ende gaets halen;
Ende als men di heift gheseit,
Ter eerster waerf teen,
Ter ander waerf tander,
Na den saisoene van den jare.
Ende doe gherne
Dat men di beveilt;
Ende seit men di:
Brinct ons
Peeren van hastinelen,
Peeren van Poperinghe,
Peeren van Angoyssen
Peeren van Risele

[p. 236]

30

Poyres de heves,

 

Noys de gauges,

 

Noys de chaure,

 

Et prunes doyselens,

 

Et branduriaus,

35

Et cherises et cheses,

 

Et prumes et pulkes,

 

Et figes et dades,

 

Et rosins et mespeles;

 

Et se fruit metterastu

40

Devant ton signour

 

Ou devant ta dame.

 

Et sil le te commandent

 

Apartir,

 

Prent warde

45

Quantes persones

 

Il a a la table,

 

Et combien tu as de fruit;

 

Et en met autant devant lun

 

Come devant lautre,

50

Mais met le plus bel

 

Devant le plus digne

 

De la table;

 

Et quant tu as

 

De tout servi,

55

Anchois que on oste

 

Le nape et le table,

 

Soyes pourveus

 

De lauwe caude,

 

Pour laver les mains;

60

Et quant le nape

 

Sera hostee,

 

Dont prent le hanap

 

..........

 

..........

Cort sterte peeren,
Okernoten,
Haselnoten,
Ende applen Dooselinghe,
Ende Slandereelen,
Ende kerzzen ende kricken,
Ende prumen ende pasekers,
Ende fighen ende dadelen,
Ende rozinen ende mispelen;
Ende dit fruut sultu setten
Voor dinen heere
Of vor dijnre vrouwen.
Ende heeten sijt
Di deelen,
Nem ware
Hoe vele personen
Datter zijn ter tafle,
Ende hoe vele fruuts du hebs;
Ende settets also vele vor de ene
Als vor den andren,
Maer settes tsconste
Voor den werdichtsten
Van der tafle;
Ende alstu hebs
Van al ghedient,
Eer men updoet
Scoonlaken ende de tafle,
Sijt voorzien
Van heeten watre,
Om te dwane de hande;
Ende als tscoonlaken
Ave sal sijn ghedaen,
So nemt den nap
..........
..........

[p. 237]

Ook den ongeletterdsten mensch werd zyne christelyke grondwet, de tien geboden Gods, in deze vormen aengeleerd. Zie hier, volgens een fragment dat insgelyks tot de XV^c eeuw behoort, de 7 laetste geboden:

‘iiij^de ghebot. Eert vader ende moeder ende oec gheestelike prelaten der heilegheR kerkEN.
v^ste ghebot. DU en SELST niement doot slaen lichameliic noch gheesteliic.
Dat seste ghebot. DU en SELST gheen onreynicheit doen.
vij^ste ghebot. DU en SELST gheen diefte doen.
Dat viij^ste ghebot. DU en SELST niet spreken valsch ghetuych teghen uwen naesten.
Dat ix^ste ghebot. DU en SELST niet begheeren onsuverheit te doen.
Dat .x. ghebot. DU en SELST niet begheeren die dinghen die DIJNS naesten sijn.’

Sommigen hebben in deze laetste tyden geloochend, dat de strenge verbuigingsvormen, het datief- en genitief-regimen der voorzetsels, de 2^e val enkelvoud des persoonlyken voornaemwoords, en meer andere grammaticalische schoonheden der vroegere tyden, ooit tot in de volkstael doorgedrongen zyn; waeruit zy peremptorisch besluiten, dat deze vormen, thands gedeeltelyk verwaerloosd, immer en altyd uit de litera tuer moeten verbannen blyven. Tegen de ongegronde beweringen zulker taelbeoefenaren, worden deze fragmentjens ingebragt.