Den Duytschen Catoen

Naar de Antwerpse druk van Henrick Eckert van Homberch

[p. 119]

Bijlage

[p. 121]

De andere redacties van de vroegst bekende Middelnederlandse vertaling der Dicta Catonis

Inleiding

In de paragraaf De Dicta Catonis in het Middelnederlands (p. 16-21) is een opsomming gegeven (p. 18-19) van de ons overgeleverde bronnen der vroegst bekende Middelnederlandse vertaling van de Latijnse Cato. Dat zijn er - als men de bewaard-gebleven exemplaren van de drukken die bij Pauwels Stroobant in Antwerpen zijn verschenen afzonderlijk telt - in totaal zeventien.

Hierboven is uitgegeven de druk die bij Eckert van Homberch te Antwerpen in of kort na 1500 is verschenen. Van de resterende zestien bronnen worden er hierachter tien integraal diplomatisch geëditeerd en worden van de andere zes de varianten opgegeven. Een toelichting bij de verschillende bronnen en een verantwoording van de gemaakte keuzes volgt ter plaatse.

Vooraf nog dit.

(1)

Er zijn geen handschriftbeschrijvingen en geen beschrijvingen van de drukken opgenomen: alleen de teksten worden gepresenteerd.

(2)

De afschriften zijn diplomatisch. De keuze voor een diplomatische uitgave is gemaakt om toekomstige onderzoekers de teksten zo ‘oorspronkelijk’ mogelijk ter beschikking te stellen. Bij de diplomatische afschriften zij het volgende aangetekend.^1 (a) Abbreviaturen zijn opgelost en worden weergegeven in cursief schrift. (b) Het eventuele verschil tussen de twee vormen van de d, de s, en de r is typografisch niet aangegeven. Dat is inconsequent ten opzichte van de oplossing die hieronder sub (c), (d), (e) en (f) gekozen is voor i en j, ij en y, u en v, en voor w en vv. De oplossing met inbegrip van de inconsequentie is in feite louter verdedigbaar met het argument: traditie in de medioneerlandistiek. En dat is geen sterke defensie. (c) De kwestie ‘i of j’ is opgelost door te kiezen voor de uiterlijke vorm, al is dat minstens bij de j discutabel, omdat die een ‘i-met-een-staart’ kan zijn, soms zelfs onmiskenbaar zo'n ‘i-met-een-staart’ is, bijvoorbeeld bij ‘jn’ of ‘js’. In de bronnen die in deze Bijlage worden uitgegeven is op de plaatsen waar wij een hoofdletter ‘J’ dan wel een hoofdletter ‘I’ lezen grafisch geen verschil gemaakt: er is in alle gevallen hetzelfde grafeem gebruikt. Dat geldt voor de handschriften en voor

1 Vgl. ook hetgeen op p. 35 is gezegd en zie Pak 1985, Mertens 1994, en Gumbert 1996.

[p. 122]

	de drukken. In de afschriften hieronder is steeds een ‘I’ afgeschreven. De gekozen oplossing i/j naast die voor I/J is niet consequent, maar wel duidelijk. (d) Ook de ij/y-kwestie ligt niet makkelijk. Soms is er een duidelijk onderscheid in vorm. In dat geval wordt het onderscheid typografisch weergegeven door de ‘lange-ij-met-puntjes’ tegenover de ‘Griekse y’. Maar niet altijd is er een duidelijk onderscheid tussen de twee vormen. Dan moeten er bij de typografische weergave knopen worden doorgehakt. Overigens is het zeer de vraag of wij ons niet bezighouden met een schijnprobleem: is er wel een onderscheid of gaat het om twee vormen van dezelfde letter? Men kan in elk geval zeggen dat schrijvers en drukkers van toen zich niet bekommeren om lezers van enkele eeuwen later... (e) Het grafeem v is altijd als v afgeschreven en u altijd als u, onafhankelijk van de klank die gerepresenteerd wordt. Voor de hoofdletters ‘U’ en ‘V’ wordt in de bronnen steeds hetzelfde grafeem gebruikt. Bij het afschrift is eenzelfde oplossing gekozen als bij ‘I’ en ‘J’, dat wil zeggen: er is steeds een ‘V’ afgeschreven. (f) De letter w is altijd als w afgeschreven, of het nu gaat om de klank w of de klank u/uu (‘wt’/‘wte’). De hoofdletter W is als W afgeschreven. Maar wordt de w, respectievelijk de W, in handschrift of druk geschreven als vv, respectievelijk als VV (ofVv), dan is die vorm ook zo afgeschreven. (g) In voetnoten worden bijzonderheden en twijfelgevallen vermeld.
(3)	In de linkermarge staat de folium- of pagina-aanduiding en de regelaanduiding, die op iedere bladzijde opnieuw begint (het handschrift uit Parijs vormt een uitzondering). Bij de tekst van de editie-Verdussen is dat iets anders opgelost. Men zie de toelichting ter plaatse (p. 187).
(4)	In de rechtermarge wordt steeds tussen teksthaken verwezen naar het desbetreffende dictum van de Latijnse Cato, voorafgegaan door de sigle van de bedoelde bron, dus bijvoorbeeld [M I, 11], [b I, 13], enzovoort. Als de nummering afwijkt van die bij Adriaan Beets is dat eveneens in de rechtermarge aangegeven, bijvoorbeeld: [H III,3; Beets III,4].

[p. 123]

‘Ename’, Oudenaarde, Stadsarchief, hs. 5576, F.248V,a 4-F.251V,b 33 [sigle A]

De tekst uit de Enaamse of Oudenaardse codex (circa 1290, F.248V,a 4-F.251V,b 33; circa 400 regels) is in 1980 diplomatisch uitgegeven door Maurits Gysseling in deel 1 van reeks II (Literaire handschriften) van het Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Aldaar op p. 475-484. Voor gegevens over het handschrift zie men de editie p. 393-402.

De tekst in de uitgave-Gysseling is vergeleken met foto's van de desbetreffende folia in de codex, foto's die berusten in het fotoarchief van de sectie Middelnederlandse letterkunde van het voormalige Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde in Utrecht. Alle afwijkingen van de editie-Gysseling in het afschrift hieronder zijn in voetnoten verantwoord.

⁺Hier beghint /²
de boec van catone
Die machtech was van groten doene⁺
Tote roeme indie port
Dar hi sinen kinde gaf voert
Ende leerde hem met sinne sere
Vroscap wetentheet ende eere
Verstaet. die in haren sine
Draghen wareleke minne
Si makenre af rime ende liet
Diere minnen ne garic niet
Want het es mi al vergaen
Datter minnen mach bestaen
Ende kere minen moet
An de ghene die sijn vroet
Wilen doe ic minne droech
Doe hic de minne sach hic loech
Nv hatixse alle in minen sinne
Die minne draghen entie minnen
Er dit was seide mi mijn vrient
Gheselle die der vroetheet dient
Dat hijs betren loen ontfaet
Dan die ter minnen dienste staet
Hier ombe hebbic dies beghonnen
Si hebben onrecht dies mi verionnen
Om dat hic gaerne helpen soude
Elken nv ter duegt waert houde
So dat hire an mochte leren

+ 248Va

2 De ‘H’ is een initiaal, beginnend boven aan het blad en lopend tot en met regel 7. De titel in rood. De regels 3,5 en 7 zijn gevuld met een vlagachtige versiering.

+ [A Proloog, niet in het Latijn]

[p. 124]

1

⁺Vroescap ende comen ter eren

 

Lieue kinder nv bidt ghode³

 

Dat hi mi sende sinen bode

 

Ende hi mi wise ende lere

5

Hoe hic minen sin ter wijsheit kere

 

Alle die vroet willen wesen

 

Der clerken boec moeten si lesen

 

Of in dietsch of in latin[e]⁴

 

Alzo hic [..................]

10

Alzi terst [................]

 

Die hem wijsh [..............]

 

Vele meer dan en [...........]

 

Hie ombe pensic in [........]

 

Dat icker v bi wille l[.]ren⁵

15

Hoe ghi v herte nu moegt keren

 

Ter wisseit waert nu merket dan

 

Wat wilen seide en vroet man

 

Ende penst om dese woert

 

Die hic v hier sal secghen voert

20

Het woende wilen en rike man

 

Daer hic af wel spreken can

 

Tote roeme ioe wilen eer

 

Die wijsdoems wiste vele meer

 

Dan enech doet die leuet nv

25

Hi hiet catoen dat secghic v

 

Hi hadde en kint ende hiet alzo

 

Alse hi dede dies wassi vro

 

Alst der kintscap was ontgaen

 

Dat mochte onthouden ende verstaen

30

Hi riept voert ende sprac te hem

 

Sone men segt nv dat hic bem

 

Vroet ende wijs nv merke dan

 

Ic wildi leeren dat hic can.⁶

1

⁺Doe seidi ende beghonste aldus

 

Si deus est animus

 

Sone maerc wat hic di bediede⁺

 

Ende oec mede di ghebiede

+ 248Vb

3 ‘Lieue’: de ‘L’ is een één regel hoge rode lombarde.

4 Van regel 8 tot en met regel 13 zit er een groot gat in het perkament. Gysseling merkt bij ‘hic’ (in de volgende regel) op: ‘onmiddellijk op de c volgt de schacht en een boogje van wat denkelijk een k is, en een boogje van e of o, zoodat er waarschijnlijk hicker stond; de rest is verloren door een groot gat in het perkament’.

5 Gysseling leest ‘leren’, maar merkt op: ‘van er zijn slechts boogjes over’.

6 ‘Ic’: Gysseling leest ‘Jc’.

+ 249Ra

+ [A I,1]

[p. 125]

5

Dats dattu di daertoe sals keren⁷

 

Te ghode altoes so saltu leren

 

Ende smarghens vroe op staen⁺

 

Ende ombe dine bederue gaen

 

Hic secgdi die te langhe slapt

10

Dattene de slaep onduchtech maect

 

Wachti dat mens niet ne segt⁺

 

Dat vele talen andi leegt⁸

 

Men segt mengherande tale

 

Ne sittet niemen ghoeder wale

15

Doe alzo alse de vroede doet⁺

 

Die in hem heeft ghestaden moet

 

Men lachtert dat en hier segt

 

Dies hi ghinder niet ne plegt

 

Ende ne merke niemens quade daet⁺

20

Dat vele merken dat es quaet

 

Bedie hen es man no wijf

 

Die sonder sonde leeden lijf

 

Hoerstud sone dat iemene deert⁹⁺

 

Doet van di hijs sot diet gheert

25

Want het lettel vromen mach

 

Den lieden te doene quaet ghelach

 

Si altoes enradech ende sochte[A I,7]

 

So saltu sijn in dine ghedochte

 

Hijs sot die al sijn ghepens

30

Den lieden segt haer ende ghens

 

Ne scheldese niet als dijn wijf tonrecte¹⁰⁺

 

Claghet ouer dine cnechte

 

Want der quader wijf sijn genoech

1

⁺Die mannes vrient sijn int gheuoech

 

Alse du manes dinen vrient⁺

 

Of tyen dien du heefs ghedient

 

Al sprect hiere weder hiet

5

Daer ombe ne saltus laten niet

 

Dvne salt met talen no met spraken⁺

 

Ghescelt ieghen den quaden maken

 

Minne de ghene die di minnen⁺

 

Dien du doest ghoet laet hem bekinnen

10

Hijs sot die daer te dienste staet

7 ‘daertoe’: Gysseling leest ‘daer toe’.

+ [A I,2]

+ [A I,3]

8 ‘andi’: men kan ook ‘an di’ lezen.

+ [A I,4]

+ [A I,5]

9 ‘Hoerstud’: de ‘H’ is een blauwe lombarde, twee regels hoog.

+ [A I,6]

10 ‘scheldese’: Gysseling merkt op: ‘c en laatste e door uitslijting onzeker; misschien staat er scheldes’.

+ [A I,8]

+ 249Rb

+ [A I,9]

+ [A I,10 regel 1 en 2]

+ [A I,11]

[p. 126]

 

Daert hem der na te quade vergaet

 

Niemaren ende achterspraken¹¹⁺

 

Die de lieden te scanden maken

 

Die saltu scuwen ende laten

15

Want dies pleght hi wert verwaten

 

Zone dat men di beheten heeft¹²⁺

 

Erc commet dat ment di gheeft

 

Ne saltut niet beheten voert

 

Want men lieghet vele woert

20

Als di hyemen gheuet lof⁺

 

Ne sire niet te blider of

 

Die vroede merct ende verstaet

 

Er hi van iemene lof ontfaet

 

Ende als en ander man doet wel⁺

25

Dat onthout wel ende vertel

 

Als du wel does so swigher of

 

Dus saltu hebben ghoden lof

 

Die wile dattu best ionghelinc⁺

 

So doe so meneghe ghode dinc

30

Alse di dan naken dine daghe

 

Dat men dijns in ghode ghewaghe

 

Ne roeke oec niet wat enech man⁺

 

Stillekine gherunen can

1

⁺Want de quade want altoes des

 

Al dat men runt dat van hem es

 

Al comtet dattu heefs ghenoch⁺

 

Hauen nochtanne houti intgheuoech

5

Want heden es de man rike

 

Ende maerghen staet hem armelike

 

Want fortune es wel groet⁺

 

Den meenghen vor sine doet

 

Elc soudem wachten ende so spreken

10

Dat hem hier niet mochte gebreken

 

Die dit dade hi ware vroet

 

Ende sijn dinc soude werden ghoet

 

Zone alse di dijn aerme vrient¹³⁺

 

Met ere cranker ghichten dient

15

Wes blider dan di es te moede

 

Ende loenet hem in allen ghoede

 

Al bestu arem nv van hauen⁺

 

Ende van richeden sere bescauen

11 Gysseling leest ‘achter spraken’.

+ [A I,12]

12 ‘Zone’: de ‘Z’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A I,13]

+ [A I,14]

+ [A I,15]

+ [A I,16]

+ [A I,17]

+ 249Va

+ [A I,18]

+ [zes verzen, alleen in A]

13 ‘Zone’: de ‘Z’ is een rode lombarde, één regel hoog.

+ [A I,20]

+ [A I,21]

[p. 127]

 

Bepens di dattu hier te voeren

20

Naect ende arem waers gheboren

 

Dvne sals keren niet in dien⁺

 

Dattu de doet sals hiet onsien

 

Deghene die de doet ontsiet

 

Hem ne helpt sijn leuen niet

25

Hijs sotter dan en kuekenoet⁺

 

Die hoept op anders mannes doet

 

Want alle de liede ionc ende out

 

Sijn haers leuens euen ghewout

 

Metten ghenen die di minnen⁺

30

Ne saltu sceldens niet beghinnen

 

Want van ghescelde es hier te voeren

 

Vernoi groet comen ende toren

 

Alse di hebben dine knechte⁺

1

⁺Gram ghedaen met onrechte

 

Laet sinken dan dinen moet

 

Het es ti erlijc ende ghoet

 

Al moegstu iemene verwinnen saen⁺

5

Laet altoes in versten staen

 

Hic segghe di dat ghestadechhede

 

Heuet meenghen ghoeden zede

 

Dattu met pinen beijaghet heefs¹⁴⁺

 

En tat sotteleke woch gheefs

10

Laet dat sone oftu best vroet

 

Ende kere dar af dinen moet

 

Bedienens gheuen ende nemen⁺

 

Dat es haer sede die nv leuen

 

Met eren sone doe dit alsoe

15

So machtu sijn blide ende vroe

 

Wiltu di sone daer toe keren⁺

 

Dattu dorpers sede wils leren

 

Virgilius heuet al bescreuen

 

Hoe dane wijs die dorpren leuen

20

Wiltu oec leren medicine⁺

 

Of aersatre mede te sine

 

Maers heuet bescreuen al

 

Wat men daer toe segghen sal

 

Wiltu des di onderwijnden⁺

25

Dattu gheuecht wils beghinnen

 

Doe minen raet ende les lucane

 

Hi sal di wel bringhen drane

+ [A I,22]

+ [A I,19]

+ [A I,36]

+ [A I,37]

+ 249Vb

+ [A I,38]

14 ‘Dattu’: de ‘D’ is een blauwe lombarde, twee regels hoog.

+ [A I,39]

+ [A I,40]

+ [A II, Pa]

+ [A II,Pb]

+ [A II,Pc]

[p. 128]

 

Sone wiltu oec wesen vroet⁺

 

Ende wijsdoem doen in dinen moet

30

Lere so vele in dine ionghe iuegt

 

Als du best out dattu heefs duegt

 

Men segt dat die ionghe vseert¹⁵⁺

 

Als hi oudt dat hiere garne hem toe kert¹⁶

1

⁺Den ghelucke wes onderdaen⁺

 

Alst ti te dienste heeft ghestaen

 

Ende dankes ghode ember mede

 

Daer du best in elker stede

5

Den ghenen die di toe gaen¹⁸⁺

 

Hem allen saltu te dienste staen

 

Ofti dijn viant wille deren

 

Dat sine di doch helpen weren

 

Dvne salt niet vraghen des⁺

10

Welc si die hemel ende wat hi es

 

Want du best sterfleec ende bedi

 

Onderwint di wat steruen si

 

Alse du best gram ende onghemoet⁺

 

Bedincstu di dan so bestu vroet

15

Want gramscep belet den man

 

Dat hi hem bedinken niet ne can

 

Kies enen vrient dien du macht maken⁺

 

Condech dine verhoelne saken

 

Bestu siec kies enen man

20

Die wel van ersatrien can

 

Al ghesciet ti oec hiet yewet el⁺

 

Dan dijn wille verdraegt wel

 

Het comt dicken dat de ghoede

 

Heeft dat hem es wel onghemoede

25

Maerc altoes watti mach deren⁺

 

Ende bewert moghstut beweren

 

Want hi es dul die comen siet

 

Dongheval ends niet ne vliet

 

Al heefstu iet dat di quaet doet¹⁹⁺

30

Nekeere daer an niet dinen moet

 

Ember so hebbe ghoeden waen

 

Datti ten besten sal vergaen

+ [A II,Pe]

15 ‘vseert’, aldus Gysseling: op de foto is alleen leesbaar ‘eert’; daarvoor een ‘l’ of (lange) ‘s’; een ‘v’ is niet te onderscheiden. Beets gaf indertijd ‘lert’ (p. 36, noot 3, sub e).

+ [twee verzen, alleen in A]

16 ‘garne’: er staat ‘grne’ met bovengeschreven ‘a’ tussen de ‘g’ en de ‘r’.

+ 250Ra

+ [A III,1^bis;Beets IV,39]¹⁷

17 Zie Beets 1885, p. 79 en Boas 1910, p. 184-189.

18 ‘Den’: de ‘D’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A II,1]

+ [A II,2]

+ [A II,4]

+ [A II,22]

+ [A II,23]

+ [A II,24]

19 ‘Al’: de ‘A’ is een blauwe lombarde, twee regels hoog.

+ [A II,25]

[p. 129]

 

Die dat heeft dat hem becomt⁺

1

⁺[D]aer hi di ghesciep ende wesen hiet²⁰⁺

 

[H]ic verbieddi onduchtechede⁺

 

[W]ant so heuet wel quaden zede

 

[S]o wie sose draeght ghodeweet

5

[H]i heefter af dat hem es leet

 

[D]v sals hebben ghestaden moet⁺

 

[W]aeneer somen di belghen doet

 

[H]et staet wel elken ghoeden man

 

[D]at hi al soe dat wel doen can

10

[H]oerdoem es en quaet sede²¹⁺

 

Ende vrec te sine oec der mede

 

[Z]one dat saltu ember scuwen

 

[W]ant si vele sonden bruwen

 

[D]ie hem gheloeft hijs sonder raet⁺

15

[D]ie hier ghoet sprect ende ginder quaet

 

[Z]one sowat so dins ghesciet

 

[D]ies ne onderwint di niet

 

[E]ntat ti in dronkenscep ghesciet²²⁺

 

[D]at ne laet onghebetert niet

20

[W]ant daer af hier te voren

 

[E]s comen vernoi ende toren

 

[Z]one als dijn wijf verbolghen es⁺

 

[D]vne salt niet maerken des

 

[S]o wat so soe seght in hare woert

25

[D]at draegt de wint al vter port

 

[Z]one oftu vroet wils sijn⁺

 

[S]o there in ghoeder maeten tijn

 

[H]ijs sot die sijn ghoet tonmaten teert

 

[E]nde hem anden vremden gereert

30

[L]ieue sone nv wachti dies⁺

 

[D]attu biddens niet ne plies

 

[P]enser ombe altoes tervaert

 

[D]ie vele bidt hi wert onwaert

1

⁺Ende vele sceelt die es wreet⁺

+ [A II,26 regel 1]
[rechterhelft van het blad weggesneden]

+ 250Vb

20 Bij deze en de volgende regels zijn de eerste letters weggevallen ten gevolge van het feit dat de helft van het blad is weggesneden. Ze zijn, in navolging van Gysseling, tussen teksthaken toegevoegd. De vorm ‘[Z]one’, die drie keer is gebruikt, zou ook ‘[S]one’ kunnen luiden, want de kopiist gebruikt beide spellingen.

+ [A II,12 regel 4]

+ [A II,13]

+ [A II,14]

21 Bij ‘[H]oerdoem’ zijn van de ‘H’ de resten te zien van een twee regels hoge blauwe lombarde.

+ [A II,19]

+ [A II,20]

22 ‘[E]ntat’: Gysseling leest ‘[E]n tat’.

+ [A II,21]

+ [A III,20; Beets III,21]

+ [A III,21; Beets III,22]

+ [A III,21^bis; Beets III,22 vervolg]²³

23 Voor deze en de volgende strofe vgl. Beets 1885, p. 45 en p. 70-71 en Boas 1910, p. 189-193.

+ 251Ra

+ [A IV,12?; Beets III,22^ter (=21^ter)]²⁴

24 Vgl. Beets 1885, p. 70-71 en Boas 1910, p. 191-194.

[p. 130]

 

Ente vechtene saen ghereet

 

Wachti des ende si vroet

 

So sal dijn dinc al werden ghod

5

De doet ne saltu haten niet²⁵⁺

 

Dor ene dinc die soe pliet²⁶

 

Dats dat soe regt ouer de quade

 

Al comt soe somen dicken te spade

 

Es dijn wijf van rade vroet⁺

10

Houter di an het es di ghoet

 

Hets menech wijf die meer can

 

Van ghoeden rade dan sulc man

 

Mettinen sinne saltu algader⁺

 

Eren moeder ende vader

15

Ghod seide diese belghen doet

 

Dat hem te pinen werden moet

 

Diese oec ert eist man eist wijf⁺

 

Hi leed sekerleke ghod lijf

 

Ende sal te vriende hebben ghode

20

Hout hi wel mede sine ghebode

 

Sone doe dat hic di ghebiede⁺

 

Ende merke wat hic di verbiede

 

Di sal ghod eren ende alle liede

 

Dit salre af wesen dine miede

25

Sone rike te sine te ommaten⁺

 

Dat saltu scuwen ende laten³⁰

 

Ne laetstus niet ghod saldi haten⁺³¹

 

Ende haet di ghod du best verwaten

 

Wiltu werden dan liefghetal

30

So werd omoedech al ouer al

 

Zone doe dat hic di wise³²⁺

 

Ende houti an die selue spise

 

Dar du mede best gheuoedt

1

⁺So heeftstu di hier wel behoedt

25 ‘De’: de ‘D’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A III,22; Beets III,23]

26 Er stond eerst ‘do’: dit is verbeterd tot ‘die’. Van de ‘o’ is min of meer een ‘e’ gemaakt en de ‘i’ is superscript toegevoegd.

+ [A III,23; Beets III,24]

+ [A III,24; Beets III,25]

+ [vier verzen, alleen in A]²⁷

27 Deze strofe is niet ontleend aan de Dicta Catonis. Vgl. Beets 1885, p. 46, en Boas 1910, p. 201, alsmede Boas 1914, p. 259, waar de schrijver er een navolging in ziet van Dicta Catonis I,5 regel 3 en 4.

+ [A IV, Proloog eerste helft?]²⁸

28 Vgl. Beets 1885, p. 71, Boas 1910, p. 201, en Boas 1914, p. 257-258.

+ [A IV,1 regel 1 en 2?]²⁹

29 Zie noot 27.

30 ‘scuwen’: er staat ‘scuen’ met superscripte ‘w’ tussen de ‘e’ en de ‘n’.

+ [A IV, Proloog tweede helft?]

31 Zie noot 27.

32 ‘Zone’: de ‘Z’ is een blauwe lombarde, twee regels hoog.

+ [A IV,2]

+ 251Rb

[p. 131]

 

Al eist dat sake datti hiet⁺

 

In engher slachte wijs messchiet³³

 

Dvne salt gheluc blent scelden niet

5

Dat op sinen vrient wel siet

 

Dv macht den penninc minnen wel⁺

 

Om nutscep ende om niewet el

 

Men segt dat noit helech man

 

Ne leide sinen sin daer an³⁴

10

Als du out best ende rike⁺

 

Dan saltu gheuen mildelike

 

So dat men mach secghen van di

 

Ay dese oude man hoe ghoet was hi

 

Als du macht merken in dinen moet⁺

15

Dat men di yeweren onrecht doet

 

So bidt den rechtre dat hi si

 

Dor dinen dienst in hulpen di

 

Want recht heeft dicken hulpen noet⁺

 

Dat nember de man ne si so groet

20

Ende daer di te rechte af messciet⁺

 

Verdraeght dat mens marke niet

 

Ende waneer so du sculdech sijs

 

Vermane dijns selues dat es prijs

 

Daer du af twifels dat saltu lesen⁺

25

So langhe dattuus vroet mogs wesen

 

Die leest dat hi niet verstaet

 

Ens niet versteet dat es hem quaet

 

Zone dat di dine vriende raden³⁷⁺

 

Dat saltu in dinen sijn bestaden

30

Hier naer als duus te doene heefs

 

Dattu di seluen raet dan gheefs

 

Hic segdi sone wat hic di rade⁺

 

Laetstut het sal comen di te quade

 

Dv sals wesen altoes onderdaen

1

⁺Den gheden ente sinen dienste staen⁴⁰

 

Alse du oec eets so wachti dies⁺

+ [A IV,3]

33 Gysseling leest niet ‘In’, maar ‘Jn’. De tweede ‘s’ van ‘messchiet’ staat superscript tussen de ‘c’ en de ‘h’.

+ [A IV,4; vgl. I,35]

34 ‘Ne leide’: men kan ook ‘Neleide’ lezen.

+ [A III,9; Beets III,10]

+ [A III,16; Beets III,17]

+ [twee verzen, alleen in A]³⁵

35 Vgl. hierbij Boas 1914, p. 259-260.

+ [A III,17; Beets III, 18]

+ [A IV,9 en III, 18; Beets III, 19]³⁶

36 Zie over deze strofe Boas 1914, p. 270-271.

37 ‘Zone’: de ‘Z’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A III,21^ter]³⁸

38 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

+ [A IV,42?]³⁹

39 Zie over deze strofe Boas 1910, p. 192-198.

+ 251Va

40 ‘gheden’: alle editeurs lezen ‘gheden’, maar opgemerkt moet worden dat er bij de letters ‘ed’ in het handschrift geknoeid is.

+ [A IlI,19; Beets III,20]

[p. 132]

 

Dat tu te vele niet ne plies

 

Dan te sprekene diet heeft in seden

5

Men merket sere in dorparheden

 

Dune saels sone metten ouden⁺

 

Sceren no dijn scop niet houden

 

Want so die ouder langher leeft

 

So hi wijs doems emmer men heeft

10

Dronken te sine dicken van wine⁺

 

Ende in hoerdome mede te sine

 

Daer ne comt af ander recht

 

Danne ghescelt ende gheuecht

 

Nv wachti des ende si oec vroet⁺

15

Ende hout di emmer in ghoet ghemoet

 

So saltu werden ghoet ghetal

 

Ende ghemint al ouer al

 

De ghene die singhen ende lettel spreken⁺

 

Die conen mengherhande treken

20

Men seght de vloet die stille staet

 

Es dieper dan die ghaet

 

Als dijn gheluc di gheuet men⁴²⁺

 

Dan du beghaers in dinen sen

 

Mercstu dan du best onvroet

25

Eens anders haue ende sijn ghoet

 

Dattu doen macht doe al dat⁺

 

Wiltu meer doen du werdts mat

 

Hijs sot die hem vorder wille strecken

 

Dan hi sine cleder mach gherecken

30

Dats ene dinc dat men garne wrect⁴⁴⁺

 

Dat men sinen vrient verspreect

 

Scieghen den ghoeden enten rechten

 

Ne saltu niet met talen vechten

 

Albestu arem ende sonde haue⁺

1

⁺Ne wes te drouer niet der aue

 

De vroede maert ende verstaet

 

Dat haue commet ende gaet

 

Dat es vernoi ende oec toren⁺

5

Alse een man langhe te voeren

 

Heeft ghewonnen ende hem en ongeual

+ [A IV,18]

+ [A IV,30]

+ [vier verzen, alleen in A]⁴¹

41 Boas 1914, p. 258-259, ziet in deze strofe een navolging van de verzen 3 en 4 van de proloog op boek IV en meent dat de strofe beschouwd moet worden ‘als een eigenlijke aanvullings- of uitbreidingsstrophe’ bij IV,30.

+ [A IV,31]

42 ‘Als’: de ‘A’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A IV,32]

+ [A IV,33 + Bouc van seden]⁴³

43 Vgl. Beets 1885, p. 78, en Boas 1910, p. 202-203.

44 ‘garne’: de ‘a’ staat superscript tussen de ‘g’ en de ‘r’.

+ [A IV,34]

+ [A IV,35]

+ 251Vb

+ [A IV,36]

[p. 133]

 

Doet dat ghewin verliesen al

 

Sone castidi wel daer of⁺

 

So saltu meerren dinen lof

10

Ne beheet oec di seluen niet⁴⁶⁺

 

Langhe te leuene want men siet

 

Den man wandelen ende gaen

 

Heden. ende marghen eist ghedaen

 

Dv salt ofren gherne ghode⁺

15

Ende houden wel sine ghebode

 

Doestu dit te ghoeder trowen

 

Dies ne sal di niet berouwen

 

Die dor ghode gherne gheeft⁺

 

Ghod lonet alse hijs te doene heeft

20

Daer du waens hebben achter⁴⁸⁺

 

Stridstu du saels hebben lachter

 

Beter es wel woch ghegaen

 

Dan qualeke ten stride ghestaen

 

Wiltu vele verstaen ende leren⁺

25

So saltu di na minen raet keren

 

Ende werken na mine lere

 

So saltu comen te groeter ere

 

Zone dat es de beste scat⁵¹⁺

 

Die hic hebbe ende omme dat

30

So biddic di dor onsen here

 

Werc hier naer ende pens om ere

 

Sote lieden oec penstrum mede⁺

 

Ende doet te ghode vwe ghebede

 

Omoedelike tote onsen here

[einde fragment; hierna ontbreken F.252R,a - F.253V,b]

+ [twee verzen, alleen in A]⁴⁵

45 Vgl. Boas 1910, p. 200-202.

46 ‘Ne’: de ‘N’ is een blauwe lombarde, twee regels hoog.

+ [A IV,37]

+ [A IV, 38]

+ [twee verzen, alleen in A]⁴⁷

47 Vgl. Boas 1910, p. 200-202.

48 ‘du’: Gysseling deelt mee dat er ‘dut’ stond, maar dat de ‘t’ is weggekrabd.

+ [A IV,39 en II,10?]⁴⁹

49 Vgl. Boas 1914, p. 269-270.

+ [A IV,48;Beets III,Pa]⁵⁰

50 Vgl. Boas 1910, p. 187, in het bijzonder noot 1 aldaar.

51 ‘Zone’: de ‘Z’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [A zelfstandige strofe, i.p. v. IV,49]⁵²

52 Vgl. hierboven p. 109.

+ [A Epiloog, niet in het Latijn]

[p. 134]

‘Comburg’, Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod.poet. et philol., 2^o 22, F.110R,b 6 - F.112R,b 16 [sigle C]

In het Comburgse handschrift (tussen 1380 en 1420) vindt men de Cato op F.110R,b 6 - F.112R,b 16; 298 regels). Het handschrift is door Herman Brinkman en Janny Schenkel in twee delen diplomatisch uitgegeven als nr. 4 in de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden: Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o 22 (Hilversum, 1997). Een beschrijving van het handschrift aldaar p. 27-87. Over de diplomatische transcriptiemethode kan men van mening verschillen met de editeurs (en met de projectcommissie ‘Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden’, onder wier verantwoordelijkheid Th. Mertens in 1994 de richtlijnen voor de hele reeks redigeerde), maar binnen het gekozen systeem is de transcriptie consequent toegepast.⁵³ De tekst hieronder berust op foto's van het handschrift. Daarbij is de genoemde editie mede betrokken.

⁺DIt seide catoen ende sprac aldus⁵⁴⁺
Si deus est animus
Nu merct sone wat ic ghebiede⁺
Ende wat es dat ic di bediede
Dats dattu di daer ane salt keeren
Dattu gode salt emmer eeren
Du salt des maerghins vrouch vp staen⁺
Ende om dine bederue gaen
Men seghet die te langhe slaept
Dat hem die slaep onduchtich maect
¶ Wachti dat men niet en seghet⁺
Dat vele talen andi leghet
Men seghet menegherande tale
Ne sittet niemene goeders wale
Sone doe alse die vroede doet⁺
Die heuet ghestadeliken moet
Hets lachter dat een hier seghet
Laet dit ende hijs selue pleghet
¶ Ne merke niemens quade daet⁺
Dat vele merken dat es quaet
Want en es man no wijf
Die sonder sonde leet sijn lijf
Houtstu oec dat yemen dert⁺
Doet van di hijs dom diet ghert

53 Zie Mertens 1994 en Gumbert 1996 (naar aanleiding van Mertens).

+ 110Rb

54 ‘DIt’: de ‘D’ is een rode lombarde, drie regels hoog. De overige lombarden (alle in rood) zijn één regel hoog. Ze zijn hier in de druk vet weergegeven. Ook de door de kopiist gebruikte paragraaftekens zijn in rood.

+ [C Slot van Proloog, niet in Latijn]

+ [C I,1]

+ [C I,2]

+ [C I,3]

+ [C I,4]

+ [C I,5]

+ [C I,6]

[p. 135]

30

Omme dat hem lettel vromen mach

 

Te doene den lieden quaet ghelach

 

¶ Eenradich in dijn ghedachte⁺

 

Saltu wesen ende sachte

 

Hi es sot die sijn ghepeins

35

Den lieden seghet haer ende gheyns

1

⁺Gheloef niet alse dijn wijf tonrechte⁺

 

Claghet ouer dine knechte

 

Want der quader wijf sijn ghenouch

 

Die smans vrient sijn tongheuoch

5

Alstu nodes dinen vrient⁺

 

Metti die di heuet ghedient

 

Al sprect hi daer ieghen hiet

 

Daer omme saltune laten niet

 

¶ Dune salt met talen no met spraken⁺

10

Ghescelt ieghen den quade maken

 

Hen sit den goeden man niet wale

 

Ieghen hem te houdene tale

 

Minne die ghene die di minnen⁺

 

Dien du welions laet hem bekinnen

15

Hijs sot die daer te dienste staet

 

Daert hem te scanden al vergaet

 

¶ Niemaren ende achtre spraken⁺

 

Die de lieden te scande maken

 

Saltu scuwen ende laten

20

Want die hem volghet god salse haten

 

Datmen di beheeten heeft⁺

 

Eer die tijt comt dat ment gheeft

 

Ne saltu niet beheeten vort

 

Want men lieghet menich wort

25

¶ Alse di jemene gheuet lof⁺

 

Ne wes te blidere niet daer hof

 

Die vroede merct ende verstaet

 

Eer hi van yemen lof ontfaet

 

Alse een ander man doet wel⁺

30

Dat onthout ende vertel

 

Alse du wel does zwigher of

 

So saltu hebben goeden lof

 

¶ Die wile dattu best ionghelinc⁺

 

So doe so meneghe scone dinc

35

Dat alse di naken dine daghe

 

Dat men te goede dijns ghewaghe

1

⁺Ne roeke di niet dat eenich man⁺

 

Stillekine gherunen can

 

Want die quade waent des

+ [C I,7]

+ 110Va

+ [C I,8]

+ [C I,9]

+ [C I,10]

+ [C I,11]

+ [C I,12]

+ [C I,13]

+ [C I,14]

+ [C I,15]

+ [C I,16]

+ 110Vb

+ [C I,17]

[p. 136]

 

Wat dat men ruunt dat van hem es

5

¶ Al comt so dattu heues ghenouch⁺

 

Hauen houti int gheuouch

 

Want heden es de man rike

 

Ende marghin staet hem armelike

 

Sone alse di dijn arme vrient⁺

10

Van eere cleenre ghiften dient

 

Wes blider dan di es te moede

 

Ende danx hem met allen goede

 

¶ Al bestu arem man van hauen⁺

 

Ende van rijcheden zeere bescauen

15

Bepeinsti dattu hier te voren

 

Naect ende arem waers gheboren

 

Dune salti niet keeren in dien⁺

 

Dattu salt die doot ontsien

 

Want die de doot ontsiet

20

Hem en helpt sijn leuen niet

 

¶ Hijs dulre dan een quekenoet⁺

 

Die hopt vp ander mans doet

 

Want alle lieden ionc ende hout

 

Hebben euen vele haers lijfs ghewout

25

Alstu heues dies verdient⁺

 

Dattu en heues gheenen vrient

 

Dune salt dat gode witen niet

 

Want hem es leet datti messciet

 

¶ Van dien dattu heues beweuen⁺

30

Saltu vroedelike leuen

 

Ende emmer wes so ondersteken

 

Dat di niet en mach ghebreken

 

Du salti wachten doestu wale⁺

 

Ieghen hem te houdene tale

35

Die altoes sijn in dien

 

Hoe si verradenesse moghen plien

 

⁺¶ Wachti ieghen hem die ghebaren⁺

 

Minlike want die voghelaren

 

Scone pipen ende blasen

 

Daer si die voghelkine met verdwasen

5

Alse du heues kindere sonder goet⁺

 

So doe alse die vroede doet

 

Die sinen kindren ambacht leert

 

Alst noot heuet datter hem toe keert

 

¶ Ic verbiedi nidichede⁺

10

So heuet meneghe quade zede

 

Wie sose draghet god weet

 

Hi heeftre af dat hem mesteet

+ [C I,18]

+ [C I,20]

+ [C I,21]

+ [C I,22]

+ [C I,19]

+ [C I,23]

+ [C I,24]

+ [C I,26]

+ 111Ra

+ [C I,27]

+ [C I,28]

+ [C II,13]

[p. 137]

 

Du salt hebben harden moet⁺

 

Wanneer dat men di onrecht doet

15

Het sit wel elken goeden man

 

Dat hi also doen can

 

¶ Dune salt van di goet no quaet⁺

 

Segghen hoe dat metti staet

 

Want dies pleghet ende heuet in zeden

20

Men merket al in dorperheden

 

Dune salt niet proeuen dine cracht⁺

 

An dat di es vter macht

 

Daer leghet te prouuene lachter an

 

Dat een ghedoen niet en can

25

¶ Daer du weets ghedaen ondaet⁺

 

Helestu dat du does quaet

 

Dat men niet en segghe van di

 

Ic wane hijs gheselle si

 

Datti dine vriende raden⁺

30

Saltu in dinen sin bestaden

 

Hier naer alstuus te doene heues

 

Dattu raet di seluen gheues

 

¶ Du salt met dinen sinne al gader⁺

 

Eeren moeder ende vader

35

God seghet diese belghen doet

 

Dat hem te pinen werde moet

1

⁺Sone doe alse die wise⁺

 

Ende houti andi selue spise

 

Daer du mede best gheuoet

 

So mach dijn leuen sijn behoet

5

¶ Du salt vroe ende spade⁺

 

Staen naer dijns vader rade

 

Laetstuut het lachtren dine dade

 

Ende oec maghet di wel comen te quade

 

Alstu goet heues ende haue⁺

10

Du saltre di ghemac doen haue

 

Wat helpet goet ende scat

 

Daer niemen of en heuet te bat

 

¶ Ne rouke di niet wat di droemt⁺

 

Die ghene dinct mi dul dies goemt

15

Want dat die lieden sdaghes verhoren

 

Comt hem gherne snachts te voren

 

Sone leere so dinen sin⁺

 

Dattre wijsdom wone in

+ [C II,14]

+ [C II,16]

+ [C III,14; Beets III,15]

+ [C III,15; Beets III,16]

+ [C III,21^ter]⁵⁵

55 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

+ [C III,24; Beets III,25]

+ 111Rb

+ [C IV,2]

+ [C IV,6]

+ [C IV,16;Beets IV,5]

+ [C II,31]

+ [C III, 1]

[p. 138]

 

Want diere sonder leet sijn leuen

20

Hets qualike met hem beweuen

 

¶ Alse dijn wijf verbolghen es⁺

 

Dune salt niet achten des

 

Wat so seghet . want hare wort

 

Draghet die wint al vter port

25

Sone oftu vroet wilt sijn⁺

 

So tere in goeder maten dijn

 

Hijs sot die tsijn tonmaten vertert

 

Ende an die vremde hem ghenert

 

¶ Lieue sone oec wachti dies⁺

30

Dattu bidden niet en plies

 

Ic segdi hoet int lant nu steet

 

Die vele biddet hi es leet

 

DIe doot en saltu haten niet⁺

 

Dor eene dinc die so pliet

35

Dats dat so recht ouer die quade

 

Al comt so dicwile te spade

1

⁺¶ Es dijn wijf van rade vroet⁺

 

Houtre di an hets di goet

 

Hets menich wijf die meer can

 

Van vroeden rade dan sulc man

5

Ne beheet di seluen niet⁺

 

Langhe te leuene want ment ziet

 

Deen man wandelen ende gaen

 

Heden ende marghin eist ghedaen

 

¶ Du salt offeren gherne gode⁺

10

Want het segghen sine ghebode

 

Die dor gode gherne gheuen

 

Dat si met hem sullen leuen

 

Daer du wanes hebben tachter⁺

 

Strijtstu daer du heues lachter

15

Want beter es wel woch ghegaen

 

Dan qualike te stride ghestaen

 

¶ Alstu heues ghedaen mesdaet⁺

 

Castie di seluen dats mijn raet

 

Want hets den man grote ghenade

20

Die hem seluen vroet es in rade

 

Al heuestu eenen houden vrient⁺

 

Die di bi wilen heuet ghedient

 

Ne doemene niet want die vroede

 

Ghedinct wel van den houden goede

+ [C III,20; Beets III,21]

+ [C III,21; Beets III,22]

+ [C III,21^bis; Beets III,22 vervolg]

+ [C III,22; Beets III,23]

+ 111Va

+ [C III,23; Beets III,24]

+ [C IV,37]

+ [C IV,38]

+ [C IV,39 en II,10?]⁵⁶

56 Vgl. Boas 1914, p. 269-270.

+ [C IV,40]

+ [C IV,41]

[p. 139]

25

¶ Bloetheit te vliene ende wesen coene⁺

 

Sit den goeden man wel te doene

 

Want eer die blode heuet noet

 

Seit hi hi wilde wesen doet

 

Al heuestu dierne ende knechte⁺

30

Ghecocht nochtan merc bi rechte

 

Dat si sijn lieden alse du

 

Alse staen si te dienste nv

 

¶ Alstu ghedincs in dinen moet⁺

 

Hoe dat wilen metti stoet

35

Dune salti keeren niet in dien

 

Dattu dat selue willes plien

1

⁺Al es es een man bedocht so spade⁺

 

Dat hi steruet bi bosen rade

 

Mercstu dattu does quaet

 

Dune weets eerst hoet metti vergaet

5

¶ Al heuestu wijf ende lettel goet⁺

 

Ne dincke niet in dinen moet

 

Vrec te sine ende quaet

 

Want grote haue saen vergaet

 

Vviltu connen ende leeren⁺

10

Vele so saltu di be keeren

 

Vroedelike an minen leere

 

Doestuut di comtre af groet eere

 

¶ Du salt leeren ende weder leeren⁺

 

Ende an die vroetheit di bekeeren

15

Al can een vroetheit diere af staet⁵⁸

 

Soe teglijt ende te gaet

 

Al becomt di een mensche wele⁺

 

Dune saltene prisen niet te vele

 

Of hi di noch doet quade treken

20

Dattune met eeren macht verspreken

 

¶ Alstu twifeles jeweren of⁺

 

Leerdstu dattu heues lof

 

Die niet en can ende niet en leert

 

Hi es an bosen raet ghekeert

25

Droncken te sine van wine⁺

 

Ende in hoerdome te sine

 

Daer af en comt ander recht

 

Dan als strijt ende ghevecht

+ [C IV,43]

+ [C IV,44]

+ [C IV,45]⁵⁷

57 Vgl. hierbij evenwel Boas 1914, p. 275-276: hij denkt hier veeleer aan een plaats die vertaald is uit de Facetus.

+ 111Vb

+ [C IV,46]

+ [C IV,47]

+ [C IV,48; Beets IV,21]

+ [C IV,27]

58 ‘staet’: Brinkman en Schenkel lezen ‘scaet’.

+ [C IV,28 en IV,25]⁵⁹

59 Vgl. bij deze strofe Boas 1914, p. 271.

+ [C IV,29]

+ [C IV,30]

[p. 140]

 

¶ Die ghene die zwighen ende lettel spreken⁺

30

Si conen vele quader treken

 

Men seit die vloet die stille staet

 

Soe es dieper dan die harde gaet

 

Alse dijn gheluc gheuet min⁺

 

Dan du ghers in dinen sin

35

Mercstu dan du best onvroet

 

Eens anders haue ende sijn goet

1

⁺¶ Dattu macht doen doe dat⁺

 

Wilstu meer du werds mat

 

Hijs sot die vorder hem wille strecken

 

Dan sine cleedre hem moghen recken

5

Ieghen den goeden enten rechten⁺

 

Ne saltu striden vechten⁶²

 

Eene dinc es die god gherne wreect

 

Datmen sinen vrient verspreect

 

¶ Al bestu arem ende sonder haue⁺

10

Ne wes te zeerich niet daer aue

 

Die vroede merct ende verstaet

 

Dat haue comt ende te gaet

 

Hets vernoy ende groot toren⁺

 

Alse jemene heuet langhe te voren

15

Ontspaert ende hem een ongheual

 

Doet dat ghewin verliesen al

 

¶ Oftu wilt datmen te quade⁺

 

Niet vertelle dine dade

 

So doe so vele alse du leues

20

Alstu best doot dattu prijs heues

 

Dune salt sone metten houden⁺

 

Weder scop no sceeren houden

 

Want so die oude langher leuet

 

So hi der wijsheden min heuet

25

¶ Vare so dattu werds vroet⁺

 

Doetstu dit hets di goet

 

Wanneer so di tgheluc ontgaet

 

Datti die wijsheit bi staet

 

Sone wiltu di dies bewinden⁺

30

Dattu ghevecht wilt ondervinden

 

Doe minen raet ende les lucane

 

Hi salre di wel bringhen ane

+ [C IV,31]

+ [C IV,32]

+ 112Ra

+ [C IV,33 + Bouc van seden]⁶⁰

60 Vgl. Beets 1885, p. 78, en Boas 1910, 202-203.

+ [C IV,34]⁶¹

61 Vgl. hierbij A IV,34 (p. 132), waar de volgorde is: regel 3, 4, 1, 2.

62 Tussen ‘striden’ en ‘vechten’ is ‘ende’ door radering verwijderd.

+ [C IV,35]

+ [C IV,36]

+ [C IV,17]

+ [C IV,18]

+ [C IV,19]

+ [C II,Pc]

[p. 141]

 

¶ Wiltu oec leeren wat si minnen⁺

 

Ende minne doen in dinen sinne

35

Maser heuet bescreuen al

 

Wat men daer toe pleghen sal

1

⁺¶ Wat so segghen ofte werken⁺

 

Die lieden ne saltu niet merken

 

Stillekine want bider tale

 

Machmen den man kennen wale

5

Vviltu connen ende leeren⁺

 

Vele so saltu di be keeren

 

Vroedelike an mine leere

 

Doestut di comtre af groot eere

 

¶ Sone dits die beste scat⁺

10

Die ic hebbe ende omme dat

 

Heetic ende beuele di

 

Datti emmer metti si

 

¶ Die dit maecte van latine⁺

 

In dietsch hi beghert te sine

15

Iuwe ghebede vroe ende spade

 

Bidt gode dat hi hem doe ghenade.

+ [C II,Pd,1-2 en Pb,3-4]

+ 112Rb

+ [C IV,20]

+ [C IV,48;Beets IV,21]

+ [C zelfstandige strofe, i.p. v. IV,49]⁶³

63 Zie hierboven p. 109.

+ [C Epiloog, niet in het Latijn]

[p. 142]

München, Bayerische Staatsbibliothek, Cod. germ. 102, F.1R,1 - F.6V,13 [sigle M]

Dit veertiende-eeuwse perkamenten handschriftje van zes folia bestaat geheel uit een Cato-bloemlezing, in totaal 232 versregels.⁶⁴ Voor de uitgave is gebruikgemaakt van foto's die berusten in het foto-archief van de sectie Middelnederlandse Letterkunde van het voormalig Instituut De Vooys. Prof. Dr. Wim Gerritsen is zo vriendelijk geweest het hs. in München met het afschrift te vergelijken.

Enkele keren staat er in het handschrift de lettervorm j (of i-met-staart) tussen punten, te lezen als ‘een’. Er is steeds .j. afgeschreven. Zo is ook ‘ij waerf’ (= ‘twee waerf’) afgeschreven als ‘ij waerf’.

⁺DIe ghene die in haren sinne⁶⁵⁺
Draghen waerlike minne
Si maker of riim ende liet
Der minnen sone draghic niet
Der of eist mi al vergaen
Datter minne mach bestaen
Die wile als ic die minne drouch
Als ic die minne sach ic louch
Nu haticse al in mine sinne
Die minne draghen entie minne
Ende hebbe ghekeert minen moet
An die ghene die siin vroet
Eer ic dit dede seide .j. miin vrient
Gheselle die ter wijsheit dient
Dattijs betren loon ontfaet
Dan die ter minnen dienste staet
Hier om hebbic dies begonnen
Si hebben onrecht dies mi verionnen
Nv bidt alle met mi te gode⁶⁶
Dat hi mi sende sine bode
⁺Die mi wise ende leere
Hoe ic mi ter wijsheit keere
Alle die vroet willen wesen⁶⁷
Een bouc es dattie clercken lesen
Alsi eerst ter scolen gaen
Die hem wijsheit doet verstaen

64 Voor nadere gegevens: Beets 1885,p. 12-13, en De Vreese 1927-1941, nr. 321, sub I.2. Een beschrijving bevindt zich ook in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (in de Leidse UB).

+ 1R

65 ‘DIe’: de ‘D’ is een initiaal in de vorm van een rode lombarde, drie regels hoog; de ‘I’ is gerubriceerd.

+ [M Proloog, niet in het Latijn]

66 ‘Nv’: de ‘N’ is een rode lombarde, twee regels hoog; de ‘v’ is gerubriceerd.

+ 1V

67 ‘Alle’: de ‘A’ is een rode lombarde, één regel hoog.

[p. 143]

 

Vele meer dan eenich doet

 

Hier om peinsic in minen moet

 

Dat icker v bi wille leeren

10

Hoe ghi v herte sult bekeeren

 

Ter wijsheit nv mercket dan

 

Wiene maecte het woonde .j. man

 

Tote rome wilen eer

 

Die des wijsdoms wiste meer

15

Dan eenich die leuet nv

 

Hi hiet cathoen dat segghic v

 

Hi hadde .j. kint dat hiet also

 

Als hi dede des was hi vro

 

Alst metten kinde was vergaen

20

Dat mochte onthouden ende verstaen

1

⁺Riep hijt ende sprac te hem

 

Men seit sone dat ic bem

 

Wijs ende vroet nv mercket dan

 

Ic sal v leeren dat ic can

5

Hi seide ende begonste aldus

 

Si deus est animus

 

Nv mercke wat ic di ghebiede⁶⁸⁺

 

Ende wat es dat ic dy bediede

 

Dats dattu di daer an sult keeren

10

Dattu gode emmer sult eeren

 

Du sult smorghens vro up staen⁶⁹⁺

 

Ende om diin bederue gaen

 

Men seit die te langhe slaept

 

Dat hem de slaep onduchtich maect

15

Wachtu datmen niet en seghet⁺

 

Dat vele talen an di leghet

 

Men seit menigherande tale

 

En sit niemens goeders wale

 

Sone doet alsoe die vroede doet⁺

20

Die heuet ghestaden moet

1

⁺Men lachtert dat .j. hier seghet

 

Dies hi ghinder niet en pleghet

 

Ne mercke niemens quade daet⁺

 

Te uele mercken dat es quaet

5

Bedi en es man no wijf

 

Die sonder sonde leet siin lijf

+ 2R

68 ‘Nv’: de ‘N’ is een rode lombarde, twee regels hoog; de ‘v’ is gerubriceerd.

+ [M I,1]

69 ‘Du’: de ‘D’ is een rode lombarde, één regel hoog. Vanaf hier begint iedere strofe (alsmede de epiloog) met zo'n rode lombarde van één regel hoog. Dit is in de druk aangegeven door een vet-letter.

+ [M I,2]

+ [M I,3]

+ [M I,4]

+ 2V

+ [M I,5]

[p. 144]

 

Gheloof niet als diin wijf tonrechte⁺

 

Claghet ouer hare knechte

 

Der wiuen siin ghenouch

10

Tsmans vrient siin tongheuouch

 

Dune sult met talen no spraken⁺

 

Ghescelt ieghen den quade maken

 

En sit niemens goeders wale⁷⁰

 

Tieghens hem te hebbene tale

15

Minne die ghene die dii minnen⁺

 

Dien du wel ions laet bekinnen

 

Hi es dom die daer te dienste staet

 

Daert hem tscanden al vergaet

 

Niemare ende achter spraken⁺

20

Die den lieden tscanden maken

1

⁺Sultu scuwen ende haten

 

Beede in weghe ende in straten

 

Datmen di beheeten heeft⁺

 

Eer die tijt comt datmen di gheeft

5

Ne sultuut niet beheeten voort

 

Want men lieghet vele woort

 

Alsti iement gheuet lof⁺

 

Ne wes te blider niet der of

 

Want die vroede wel verstaet

10

Eer hi van iement lof ontfaet

 

Als een ander man doet wel⁺

 

Dat onthout ende vertel

 

Doestu wel soe zwigher of

 

Soe sultu hebben goeden lof

15

Dje wile dattu best ionghelinc⁺

 

Doet soe menighe goede dinc

 

Alsti naken dine daghen

 

Datmen diins te goede ghewaghen

 

Sone alstu heues doghet⁺

20

Hauen houti int gheuouch

1

⁺Want heden es die man rike

 

Smorghens staet hem aermelike

 

Sone als diin aerme vrient⁺

 

Van eere cleender ghifte dient

5

Wes blider dan di es te moede

 

Ende danckes hem al int goede

 

Al bestu aerm man van hauen⁺

 

Ende van rijcheden beschauen

 

Peinst dattu hier te voren

+ [M I,8]

+ [M I,10]

70 ‘niemens’: Beets leest ‘niemen’.

+ [M I,11]

+ [M I,12]

+ 3R

+ [M I,13]

+ [M I,14]

+ [M I,15]

+ [M I,16]

+ [M I,18]

+ 3V

+ [M I,20]

+ [M I,21]

[p. 145]

10

Naect ende aerm waers gheboren

 

Hi es dulre dan .j. quekin hooft⁺

 

Die hoopt up anders mans doot

 

Want allen lieden ionc ende out

 

Siin haers leuens onghewout

15

Dune sult ij waerf beheeten niet⁺

 

Dattu mach gheuen yet

 

Men seit siet waer hi gaet

 

Die loos es ende quaet

 

Ne domene niet want die vroede⁷¹⁺

20

Ghedinct wel van ouden goede

1

⁺Du sult wachten doestu wale⁺

 

Tieghens hem te hebbene tale

 

Die altoes siin beuaen in dien

 

Hoe si uerradenesse moghen plien

5

Wachtu ieghen die ghebare⁺

 

Minlike als die voghelare

 

Die scone pipen ende blasen

 

Alse die uoghelkine verdwasen

 

Heuestu kinder sonder goet⁺

10

Doet alsoe die vroede doet

 

Die sinen kinder ambocht leert

 

Alst noot heeft datter hem toe keert

 

Alstu bids bedincti des⁺

 

Dattu bids datte gheuen es

15

Die bidt datmen niet gheuen mach

 

Hi vint dickent quaet ghelach

 

Alstu hebs des verdient⁺

 

Dattu en hebs gheenen vrient

 

Dan sultu gode witen niet

20

Want hem es leet datti messchiet

1

⁺Alsti dine tiden naken⁺

 

Saltu dine theere maken

 

Ende dinen cost meer no min

 

Na dien dattu heues ghewin

5

Al eist dattu heues cracht⁺

 

Dattu wel verwinnen macht

 

Dinen viant sultu wiken

 

Dus sal doghet an di bliken

+ [M I,19]

+ [M I,25]

71 Hier begint geen nieuwe strofe. De kopiist geeft op deze plaats de laatste twee regels van IV,41.

+ [M IV,41 vs. 3 en 4]

+ 4R

+ [M I,26]

+ [M I,27]

+ [M I,28]

+ [M I,31]

+ [M I,23]

+ 4V

+ [M I,33?; Beets III,12 (=11)]⁷²

72 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D (p. 64-66 en 77-78).

+ [M I,34]

[p. 146]

 

Du sult gheerne .j. lettel gheuen⁺

10

Alstu dat grote wils beweuen

 

Die Denier es een goet ghewin

 

Die den Denier brenghet in

 

Al moghestu verwinnen saen⁺

 

Trecht dat langhe heuet ghestaen

15

Men seit dat ghestadichede

 

Heuet so menighe goede zede

 

Minne die ghene die dii minnen⁷⁴⁺

 

Dien du wel ions laet bekinnen

 

Dattu hates sultu haten⁺

20

Niet te seere. maer te maten

1

⁺Beede nemen ende gheuen⁺

 

Es hare zede die nv leuen

 

Met eeren sone doe alsoe

 

Soe sultu blide siin ende vroe

5

Sone wiltu di daer toe keeren⁺

 

Dattu dorpers sede wils leeren

 

Virgilius heuet al bescreuen

 

Hoe danen wijs dorpers leuen

 

Wiltu leeren medicine⁺

10

Ende vroet aersatre te sine

 

Ouidius leeret di alsoe⁺

 

Hoe du van minne werdes vroe

 

Wiltu weten wat si minne⁺

 

Ende minne doen in dinen sinne

15

Macer heuet bescreuen al⁺

 

Watmen daer toe pleghen sal

 

Sone wiltu wesen vroet⁺

 

Ende wiisheit doen in dinen moet

 

Leere so uele in dine ioghet

20

Dattu out heues doghet

1

⁺Doe minen raet ende les lucane⁺

 

Hi salre di wel bringhen ane

 

Alstu best gram ende onghemoet⁺

 

Bepeins di seluen hets di goet

5

Want het sit wel den man⁺

 

Datti alsoe doen can

 

Du sult besien ende wachten⁺

 

Beede uoren ende bachten

 

Ende dienen gode met omoede

10

Ende scheeden tquade uten goede

+ [M I,35; Beets IV,8]⁷³

73 Voor de kwestie ‘I,35 of IV,8’ zie Boas 1914, p. 249-252.

+ [M I,38]

74 ‘dii’: er kan ook ‘du’ staan, vergelijk evenwel F.2V,15.

+ [M I,11 vs. 1 en 2]

+ [M I,29 vs. 3 en 4]

+ 5R

+ [M I,40]

+ [M II,Pa]

+ [M II,Pb vs. 1 en 2]

+ [M II,Pd vs. 3 en 4]

+ [M II,Pd vs. 1 en 2]

+ [M II,Pb vs. 3 en 4]

+ [M II,Pe]

+ 5V

+ [M II,Pc vs. 3 en 4]

+ [M II,4 vs. 1 en 2]

+ [M II,14 vs. 3 en 4]

+ [M II,27]

[p. 147]

 

Som wile sultu diin goet⁺

 

Sparen alsoe die vroede doet

 

Die souct al sulc ghelach

 

Dat hi met eeren leuen mach

15

Dune sult niet ontslaen⁺

 

Trecht dat langhe heuet ghestaen

 

Die verwerct siin ghebueren

 

Het wert hem dickent sueren

 

Ne roucke niet watti droomt⁺

20

Hi es dom dies uele goomt

1

⁺Dat lieden sdaghes horen

 

Comt hem dickent snachts te voren

 

Dje man die goeder voeren pliet⁺

 

Ender niet roucken watmen seit

5

Want hine der doer niemens tale

 

Quaet doen wilti selue wale

 

Alstu gheroupen best te rade niet⁺

 

Sone bedincti niet te spade

 

Dune beters diere ghesellen daet

10

In alsoe vele als an dy gaet

 

Wat god wille doen metti⁺

 

Laet hem ghebruken wat si

 

Want dune waers te rade niet

 

Daer hi di sciep ende leuen hiet

15

Ic verbiede di nidichede⁺

 

Want soe heuet quade sede

 

Wiese draghet god weet

 

Hem comter of dat hem es leet

 

Du sult hebben harden moet⁺

20

Wanneer men di onrecht doet

1

⁺Want het sit wel den man

 

Datti alsoe doen can

 

Sone dits die beste scat⁺

 

Die ic hebbe ende om dat

5

Heetic ende beuelic dy

 

Dat hi altoos metti sy

 

Ghi goede lieden die dese reden⁺

 

Hebt ghehoort doet v ghebeden

 

Ootmoedelike tonsen heere

10

Datti ons uten sonden keere

 

Ende soe verlichte onsen sin

 

Datter wone wijsheit in

 

Amen

+ [M II,28]

+ [M II,29]

+ [M II,31]

+ 6R

+ [M III,2; Beets III,3]

+ [M III,3; Beets III,4]

+ [M II,12]

+ [M II,13]

+ [M II,14]

+ 6V

+ [M zelfstandige strofe, i.p. v. IV,49]⁷⁵

75 Zie hierboven p. 109.

+ [M Epiloog, niet in het Latijn]

[p. 148]

Leiden, Universiteitsbibliotheek, Ltk. 221, F.1R,1 - F.1V,18 en F.210R,1 - F.210V,18 [Sigle L]

Twee opeenvolgende perkamenten bladen, als schutbladen voorin (F.1 genummerd) en achterin (F.210 genummerd) in een getijdenboek dat bezit is van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. De bladen worden gedateerd tweede helft veertiende, mogelijk vijftiende eeuw. Zij bevatten in totaal 72 versregels uit het Boec van Catone.⁷⁶

De uitgave hieronder berust op autopsie van de fragmenten. Het schrift is op verscheidene plaatsen slecht leesbaar.

⁺Dies mans vrient sijn tongheuoech⁺
Sone wachtu voir die ghebare⁷⁷⁺
Mynlic als die voghelare
Die scone pijpen ende blasen
Als sy die vogelkijns verdwasen⁷⁸
Nyeumare ende achtersprake⁷⁹⁺
Die de liede te scande maken
Saltu scuwen ende haten
Beyde in wegen ende in straten
Alsti yemant geuet lof⁺
En weest te blider niet dair of
Die vroede mercket ende verstaet
Eer hy van yemant lof ontfaet
Als een ander man doet wel⁺
Dat onthout ende vertel
Doetstu wel zwyget dair of⁸⁰
so salstu hebben gueden lof
Alst coemt dattu heues ghenoech^+
+Van hauen hout di int gheuoech
Want huden is die man rijck
morgen staet hem commerlijck
Alstu biste arm van hauen⁺
Ende van rijchede bescauen
Peynst dattu hier te voren
Arm ende naect waertste gheboren
Dattu minnes en seltu niet⁺

76 Nadere gegevens bij Beets 1885, p. 13, en bij De Vreese 1927-1941, nr. 321, sub I.3.

+ 1R

+ [L I,8 vs. 4]

77 ‘Sone’: de ‘S’ is een kleine rode lombarde, één regel hoog. Alle strofen in dit fragment beginnen met een kleine rode lombarde van één regel hoog. Dit is in de druk met een vet-letter aangegeven.

+ [L I,27]

78 Niet duidelijk is of er ‘vogelkijns’ of ‘uogelkijns’ staat.

79 Men kan ook ‘achter sprake’ lezen.

+ [L I,12]

+ [L I,14]

+ [L I,15]

80 ‘dair of’, eventueel ‘dairof’.

+ [L I,18]

+ 1V

+ [L I,21]

+ [L I,29]

[p. 149]

 

te zeer mynnen wats gesciet

10

Dattu hates salstu haten

 

niet te zeer mair te maten

 

Du en selste dy niet keeren in dien⁺

 

Dattu den doot selste ontsien

 

Want wie den doot ontsiet

15

Hem en helpt sijn leuen niet

 

Hy is sotter dan een queken hoet⁺

 

die hoept op ander luden doot

 

Want alle luden ionck ende out

1

⁺Sijn huers leuens onghewout

 

Alstu heues dat verdient⁺

 

Dattu en heues ghenen vrient

 

Dat en wite gode niet

5

Want hem is leet datti misschiet

 

Heuestu kinder sonder goet⁺

 

Soe doch als die vroede doet

 

Die sijne kinderen ambocht leeren

 

Alst noot heeft datter hem toe keere

10

Als dy hebben dijne knechten⁺

 

Gram gemaect mit onrechten

 

Laet sincken dijnen euelen moet⁸¹

 

Dat is dy eerlic ende goet

 

Al moechstu oec verwinnen saen⁺

15

Emmer laet in vreden staen

 

Ick segge dy dat ghestadichede

 

Heuet menige guede sede

 

NA datti dine tijde naken⁺⁸²

1

⁺Saltu dijne tere maken

 

Ende dijnen cost meer noch min

 

Na dien dattu heues gewin

 

Sone en mercket die sonden niet⁺

5

diemen den quade doen siet

 

Want die tijt sal comen saen

 

Dat hijer loen af sal ontfaen

 

Du moghes [......]nen wel⁺

 

Dan nutscap ende niet el

10

Men seit dat noyt heylich man

 

En leyde sijnen sin dairan

 

Beyde nemen ende gheuen⁺

+ [L I,22]

+ [L I,19]

+ 210R

+ [L I,23]

+ [L I,28]

+ [L I,37]

81 ‘Laet’ of ‘laet’?

+ [L I,38]

+ [L I,33?; Beets III,12 (=11)]

82 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D, p. 64-66 en p. 77-78.

+ 210V

+ [L II,8]

+ [L IV,4; vgl. I,35]⁸³

83 Voor de kwestie ‘IV,4 en I,35’ zie Boas 1914, p. 252-253.

+ [L I,40]

[p. 150]

 

Sijn hair sede die nv leuen

 

Mit eren sone doet alsoe

15

So mogestu blide sijn ende vro

 

Sone du selste onmate vlyen⁺

 

Men seyt dats die vroede plyen

 

Hout maet ende volghet hair

[Hier eindigt het fragment]

+ [L II,6; Beets IV,10]⁸⁴

84 Voor de kwestie ‘II,6 of IV,10’zie de commentaar hierboven bij nummer 26 van de druk D, p.78-79.

[p. 151]

Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. fol. 751.8, F.31R,1 - F.32V,27 [Sigle b]

Het gaat om twee opeenvolgende perkamenten bladen (F. 31 en 32) uit een niet nader bekend handschrift, dat omstreeks 1380 geschreven zou zijn, samen 108 regels.⁸⁵

Beets vermeldt in 1885 (p. 14-15) al: ‘Volgens het afschrift, waarmede ik te rade moest gaan, is het fragm. op vele plaatsen onleesbaar’. Foto's van ruim een eeuw later, berustend in het reeds genoemde fotoarchief van de sectie Middelnederlandse Letterkunde in Utrecht, bevestigen dat. Met behulp van die foto's is een afschrift gemaakt, een afschrift met veel open plekken en vraagtekens. Dr. Eef A. Overgaauw in Berlijn is zo vriendelijk geweest dat afschrift te vergelijken met het origineel en heeft daarbij bovendien gebruikgemaakt van een quartzlamp. Een aantal twijfelgevallen heeft hij vervolgens nog een tweede keer bestudeerd, maar er blijven open plekken en vraagtekens over. Hieronder zijn in het afschrift op die plaatsen teksthaken en puntjes gebruikt en in voetnoten wordt een nadere toelichting gegeven.

⁺Wachti dat men niet en seghet⁺
Dat vele talen an di leghet
Want menegherande tale
En voecht niement goeders wale
Sone doet als die wise doet⁺
Die heeft ghestadeliken moet
Der lachtert dat een hier seget⁸⁶
Dies men ginder niet en pleghet
Eenradich enede sachte⁺
Saltu wesen in dine ghedachte
Hi es sot die sijn ghepeyns
Den liden seghet haer ende gheyns
En merket niemans quade daet⁺
Want vele merkens dats quaet
Beide en es man noch wijf
Die sonder sonde leit sijn lijf
Heuestu dat yemant deert⁺
Doch van di hi es sot dies gheert
Om dat hem luttel helpen mach
Den lieden te doene quaet ghelach
Gheloeft niet als dijn wijf tonrechte⁺
Claghet ouer dine knechte
Want der wiuen syn ghenoech
Die tsmans vrient sijn tongheuoech
Dune salt met talen no met spraken⁺

85 Vergelijk Beets 1885, p. 14-15 en De Vreese 1927-1941, nr. 321, sub I.3.

+ 31R

+ [b I,3]

+ [b I,4]

86 ‘Der’: men zou ‘Men’ verwachten, maar dat lijkt er niet te staan.

+ [b I,7]

+ [b I,5]

+ [b I,6]

+ [b I,8]

+ [b I,10]

[p. 152]

 

Ghescelt ieghen den quaden maken

 

En steet den goeden man niet wale

1

⁺Ieghen hem te hebbene tale

 

Mjnne die ghene die di minnen⁸⁷⁺

 

Die du wel does laet hem bekennen

 

Hi es sot die der te [..]nste staet⁸⁸

5

Daert hem te scanden aluergaet

 

Datmen die be[......] heeft⁸⁹⁺

 

Eer die tijt compt datme[.. ..]eeft⁹⁰

 

En saltu niet beheten voert

 

Wantmen lieghet vele woert

10

Als di yemant gheuet lof⁺

 

En wes te blider niet der of

 

Die vroede merket ende verstaet

 

Eer hi van yemant lof ontfaet

 

Als een ander man doet wel⁹¹⁺

15

Dat onhoude ende vertel

 

Doestu wel so swigher of

 

So saltu hebben goeden lof

 

Die wile dattu best ionghelinc⁺

 

Doet meneghe goede dinc

20

Datmen dijns te goede ghe[.....]⁹²

 

Als di naken d[...] daghe⁹³

 

En merket niet wat eni[.. ...]⁹⁴⁺

 

Stilkine gherunen can

 

Want die quade waent [.]es⁹⁵

25

Watmen ruynt dat van hem es

 

Alst compt dattu heues ghenoch⁺

 

Hauen houtu mit gheuoch⁹⁶

1

⁺Want heden es een man rike

 

Morghen steet hem com[....]rlike⁹⁷

+ 31V

87 ‘Mjnne’: de ‘M’ is een rode lombarde, één regel hoog.

+ [b I,11]

88 ‘te [..]nste’: misschien ‘te dienste’.

89 ‘be[......]’: mogelijk is ‘begheert’ of ‘begheerte’, niet ‘beheten’, wat men op grond van de andere bronnen zou verwachten.

+ [b I,13]

90 ‘datme[.. ..]eeft’: mogelijk, maar niet zichtbaar, ‘datment gheeft’.

+ [b I,14]

91 ‘Als’: de ‘A’ is een rode lombarde, één regel hoog.

+ [b I,15]

+ [b I,16]

92 ‘ghe[.....]’: ‘ghewaghe’?

93 ‘d[...]’: vermoedelijk ‘dine’.

94 ‘eni[.. ...]’: misschien heeft er ‘enich man’ gestaan, maar dat is in elk geval niet meer te zien.

+ [b I,17]

95 ‘[.]es’: mogelijk ‘des’, maar niet zichtbaar.

+ [b I,18]

96 ‘mit’: te verwachten viel ‘int’, maar dat staat er niet; wel wijkt de ‘m’ wat de vorm betreft af en lijkt de eerste ‘poot’ op een ‘i-met-lange-stok’, maar er staan duidelijk vier ‘pootjes’.

+ 32R

97 ‘com[....]rlike’: ‘commerlike’?

[p. 153]

 

Hj es sotter dan een queker hoet⁹⁸⁺

 

Die hoept op eens anders doot

5

Want alle liede jonc ende out⁹⁹

 

Sijn haers leuens on[...]w[...]¹⁰⁰

 

A[....] heues [.]es [.........]¹⁰¹⁺

 

Dattu en heues ghenen [...]ent¹⁰²

 

Dat en saltu gode witen niet¹⁰³

10

Want hem es leet datti messciet

 

Van dien datti es bleuen⁺

 

Saltu vroedelike leuen

 

Wes altos so ond[........]¹⁰⁴

 

Datti niet en mach ghebreken

15

Heuestu kynder sonder goet⁺

 

Doet als die vroede doet

 

Die sinen kinderen [...]acht leert¹⁰⁵

 

Als noet h[..]ft hem [...] keert¹⁰⁶

 

Dattu [...... .. .....] minnen¹⁰⁷⁺

20

Niet teseere mar oec yet

 

Dattu hates saltu haten

 

Niet te seere mar te maten

 

Alstu biddes bedencti des⁺

 

Dattu bidts dat te gheuen es

25

Die bidt datmen [..] gheuen en mach¹⁰⁸

 

Die vijnt dicke quaet ghelach

 

Na dattu dine tide naken⁺

1

⁺Saltu dine tere maken

98 ‘Hj’: de ‘H’ is een rode lombarde, één regel hoog.

+ [b I,19]

99 ‘jonc’: de eerste letter heeft iets meer van een ‘j’ dan van een ‘i’.

100 ‘Sijn’ of ‘Syn’?; ‘on[...]w[...]’: ‘onghewout’?

101 ‘A[....] heues [.]es [........]’: vrijwel geheel onleesbaar, maar op grond van de andere bronnen kan men veronderstellen ‘Alstu heues des verdient’.

+ [b I,23]

102 ‘ghenen [...]ent’: op grond van de andere bronnen mag men veronderstellen ‘ghenen vrient’. Mogelijk staat er na ‘ent’ nog iets, maar dat is niet zeker.

103 ‘witen’ is niet helemaal zeker.

+ [b I,24]

104 ‘ond[........]’: verondersteld kan worden ‘ondersteken’.

+ [b I,28]

105 ‘[...]acht’: ‘ambacht’ is het waarschijnlijkst.

106 Rechts van de regel staat, met verwijsteken, in rood het woord ‘noet’. Binnen de versregel zelf is geen verwijsteken meer te zien. Gaan we af op de andere bronnen, dan is het vermoeden gerechtvaardigd dat het verwijsteken heeft gestaan/staat achter ‘Als’; ‘h[..]ft’: er kan ook ‘h[..]st’ staan, maar men mag veronderstellen dat er oorspronkelijk ‘heeft’ stond; ‘hem [...]’: onleesbaar, mogelijk ‘toe’?

107 ‘[...... .. .....]’: op grond van de andere bronnen mag men veronderstellen dat er iets gestaan heeft als ‘minnes en seltu’, maar leesbaar is er niets.

+ [b I,29]

+ [b I,31]

108 ‘[..]’: onleesbaar; opvallend is verder dat tussen ‘gheuen’ en ‘en mach’ zeer veel ruimte is.

+ [b I,33?; Beets III,12 (=11)]¹⁰⁹

109 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D, p. 64-66 en p. 77-78.

+ 32V

[p. 154]

 

Ende dinen cost meer noch min

 

Na dien dattu heues ghewin

 

Sone seghestu dijns ghesellen daet⁺

5

Dies hi hem scaemt dat es quaet

 

Deynsti lief ware¹¹¹

 

Die dine scande macte mare

 

Alstu heues cost meer⁺

 

Ende terens dan du [.....] eer¹¹²

10

So spare want saen g[.....]det¹¹³

 

Hauen dimen niet en [.]inde¹¹⁴

 

Datti in dronkenscapen ghesciet⁺

 

Dat en laet onghebetert niet

 

Want daer hier te voren

15

Beide nemen ende gheuen⁺

 

Es haer sede die nv leuen

 

Met eren sone doet also

 

So machtu blide sijn ende vroe

 

Wiltu di sone daer toe keren⁺

20

Dattu dorpers seden wilt leren

 

Virgilius heuet albescreuen¹¹⁵

 

Hoe dat die wijs dorpers leuen

 

Wiltu oec leren medicine⁺

 

Ende een goet arsatere te sine

25

Mater heuet bescreuen al¹¹⁶

 

Watmen daer toe pleghen sal

 

Wltu di des onderwinden⁺

[Hier eindigt het fragment]

+ [b II,7; Beets III,8 (=7)]¹¹⁰

110 Voor de kwestie ‘II,7 of III,8’ zie de commentaar hierboven bij nummer 27 van druk D, p. 79-81.

111 ‘Deynsti’: zeer onzekere lezing. Op grond van de lezingen elders zou men in ieder geval iets verwachten als ‘Peynsti lief ware’. Er lijkt echter een ‘D’, en niet een ‘P’ te staan.

+ [b II,17]

112 ‘[.....]’: ‘daets’? ‘haets’? Het laatste lijkt op grond van de context waarschijnlijker.

113 ‘g[....]det’: ‘ghelidet’? Dat (of iets dat daar zeer dichtbij komt) ligt het meest voor de hand, maar leesbaar is het niet.

114 ‘[.]inde’(?): men zou verwachten ‘midet’, maar dat lijkt er niet te staan.

+ [b II,21,regel 1-3]

+ [b I,40]

+ [b II,Pa]

115 ‘albescreuen’ is als één woord geschreven.

+ [b II,Pb]

116 ‘bescreuen’: hoewel niet goed zichtbaar, lijkt er boven de laatste ‘e’ van ‘bescreuen’ een abbreviatuurstreep te hebben gestaan.

+ [b II.Pc, r.1]

[p. 155]

‘Jan Phillipsz.’, Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quarto 557, F.78R,1 - F.83R,8 [sigle B]

De Cato-tekst uit het handschrift ‘Jan Phillipsz.’ (circa 1473-circa 1481, F.78R,1 - F.83R,8; 263 regels) is te vinden in de door Herman Brinkman bezorgde diplomatische editie Het handschrift-Jan Phillipsz. (Hilversum, 1995, deel 2 van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden), p. 152-160. Een uitvoerige paragraaf ‘Beschrijving van het handschrift’ geeft Brinkman op p. 13-27.¹¹⁷

Brinkman hanteert de hierboven (p. 134) bij het Comburgse handschrift genoemde richtlijnen, maar vult ze voor zijn uitgave aan (p. 37-38). Daar waar hieronder van Brinkman wordt afgeweken is dat in voetnoten aangegeven.

Op een aantal plaatsen is in het handschrift een plaats opengelaten voor een lombarde of een kapitaal van één of twee regels hoog. De letter is echter niet ingevuld. Evenals in de editie-Brinkman is in de onderhavige editie de bedoelde letter niet ingevuld. De open plek wordt aangegeven door iets in te springen.

Voor de editie hieronder is gebruikgemaakt van foto's die berusten in het foto-archief van de sectie Middelnederlandse letterkunde van het voormalig Instituut De Vooys voor Nederlandse taal- en letterkunde te Utrecht. Daarnaast is de editie-Brinkman geraadpleegd.

⁺Ie ghene die in haren sine⁺

draghen wairlike minne
Si maker of rijm ende liet
der minnen so en draghic niet
der om ist my al vergaen
datter minnen mach bestaen
die wille datje minne droech
Als jc minne sach jc loech
nv haticse al in minnen sinne
die minne draghen ende minne
Ende heb ghekert mine moet
An die ghene die sijn vroet
Eer jc dijt dede seide een mijn vrient
gheselle die ter wijsheit dient¹¹⁸
dat hijs beter loon ontfaen
dan die ter minnen dienste staet
hier om heb jc des begonnen
Sy hebben onrecht dies mi veronnen

v bidt alle mit mi te gode

dat hy my sende sinen bode
die my wise ende lere

117 Zie ook Brinkman 1997, hoofdstuk 3.

+ 78R

+ [B Proloog, niet in het Latijn]

118 Na ‘die’ staat een doorgehaalde ‘d’.

[p. 156]

 

hoe jc my ter wijsheit kere

 

Allen die vroet willen wesen

 

Een boec dat die clerken lesen

1

⁺Als sy ierst ter scolen gaen

 

die hem wijsheit doet verstaen

 

vele meer dan enich man

 

hier om pensic in mine moet

5

dat jcker v bi wille leeren

 

hoe ghij v herte suite bekeren

 

ter wijsheit nv merket an

 

wiene maecte twonde een man

 

tot romen wilen eer

10

die der wijsheit wiste meer

 

dan enich man die leuet nv

 

hij hiet cathoen dat seg jc v

 

hij had een kint dat hiet alsoe

 

Als hij dede des was hij vro

15

doent mitten kinde was vergaen

 

dat mocht dy onthouden ende verstaen

 

riep hij ende sprac tot hem

 

men seyt sone dat jc ben

 

wijs ende vroet nv merket an

20

Ic sal dy leren dat jc can¹¹⁹

 

doen seyde hij ende began aldus¹²⁰

 

Sy deus est animus

 

v merket sone wat jc dy ghebiede⁺

 

Ende wat ist dat jc dy bediede

25

dats dattu dy dair ane suite keren

1

⁺datstu goede sulste eren

 

du sulste smorghens vroe op staen⁺

 

Ende om dine bederue gaen

 

men seyt die te lange slaept

5

dat hem den slaep onduchtich maect

 

achti dat men niet en seget⁺

 

dat vele tale an di leghet

 

want menigherhande tale

 

En voeghet niiemant wale¹²¹

10

En merke niemans quade daet⁺

 

die vele merken si doen quaet

 

by dy en js man noch wijf

 

die sonder sonden leyt sij lijf

+ 78V

119 Ook Brinkman heeft ‘Ic’. Toch zou te overwegen zijn ‘jc’.

120 ‘began’: in het handschrift staat ‘begaen’, maar de ‘e’ is doorgestreept.

+ [B I,1]

+ 79R

+ [B I,2]

+ [B I,3]

121 ‘niiemant’: Brinkman transcribeert hier volgens de door hem gevolgde regels ‘nijemant’.

+ [B I,5]

[p. 157]

 

Ebstu oec dat iemant deert⁺

15

docht van dy hy js dies gheert

 

om dat hem luttel helpen mach

 

te doen den luden quaet ghelach

 

Enradich ende sachte⁺

 

Sulstu wesen jn dijn ghedachte

20

hij js sot die sijn ghepeijns

 

den luden seghet haer ende gheijcts

 

gheloeft niet als dijn wijf tonrecht⁺

 

Claget ouer dine knecht

 

want der wiuen sijn ghenoch

25

Smans vrienden sijn togheuech

 

v sult in tale noch jn spraken⁺

1

⁺gheschel jeghen die quade maken

 

want van schelden hier te voren

 

vernoey js comen ende toren

 

Alstu manes dinen vrient⁺

5

die dy dicke heuet ghedient

 

Al sprake hy daer ieghens iet

 

daer om selstu hem hem haten niet

 

Ie mare ende achter sprken⁺

 

die de luden te scande maken

10

Salstu scouwen ende haten

 

beide in wegen ende jn straten

 

Alstu iemant gheuet lof⁺

 

En wes te blider niet daer of¹²²

 

die vroede merket ende verstaet

15

Eer hij van iemant lof ontfaet

 

Eyde nemen ende gheuen⁺

 

Is haer sede die nv leuen¹²³

 

mit eren sone doch al soe

 

So machstu blide sijn ende vro

20

Sone wilstu wesen vroet⁺

 

Ende wijsheit doen jn dinen moet

 

So lere so vele jn dijnre joghet

 

Is een ander man doet wel⁺

 

dat onthout ende vertel

25

doetstu wel soe swigher of

 

die wile datstu bist jonghelinck⁺

1

⁺Soe doet menich goede dinc

 

Alstu naken dine dage

+ [B I,6]

+ [B I,7]

+ [B I,8]

+ [B I,10]

+ 79V

+ [B I,9]

+ [B I,12]

+ [B I,14]

122 Na ‘wes’ is ‘dair’ doorgehaald.

+ [B I,40]

123 Ook Brinkman leest ‘Is’, maar te overwegen zou zijn ‘js’.

+ [B II,Pe, regel 1-3]

+ [B I,15, regel 1-3]

+ [B I,16]

+ 80R

[p. 158]

 

dat men dijns goede ghewage¹²⁴

 

n roke niet wat enich man⁺

5

Stillekijn gherymen can

 

want die quade waent wel des

 

watmen riwet dat van hem es

 

lst comt datstu heues ghenoech¹²⁵⁺

 

hauen houti int gheuoech

10

want huden js die man rike

 

morghen staet hem armelike

 

Sone als dy dijn arme vrient⁺

 

van eenre cleynder ghijften dient

 

wes blider dan di js te moede

15

Ende dankes hem mit allen goede

 

lstu arm bist van hauen⁺

 

Ende van rijcheden bescauen

 

peijns datstu hier te voren

 

naect ende arm. wordes gheboren

20

du en sulte dy niet keren jn dien⁺

 

datstu die doot sulste ontsien

 

want wie die doot ontsiet

 

hem en helpt sijn leuen niet¹²⁶

 

I js sotter dan een quekenoot¹²⁷⁺

25

die hoopt op ander luden doot

1

⁺want alle die luden jonc ende out

 

Sijn haers leuens onghewout

 

Alstu heues des verdient⁺

 

datstu en heues ghenen vrient

5

dat en sulstu goede witen niet

 

want hem js leet datti messciet

 

an dien datti js bleuen⁺

 

Salstu vroedelike leuen

 

Ende emmer wes soe ondersteken¹²⁸

10

datti niet en mach ghebreken¹²⁹

 

wachti jeghen die ghebare¹³⁰⁺

124 ‘dijns’: er kan ook ‘dijtis’ gelezen worden. Vgl. Brinkman.

+ [B I,17]

125 ‘lst’: daarachter een ‘u’, maar deze is doorgehaald.

+ [B 1,18]

+ [B I,20]

+ [B I,21]

+ [B I,22]

126 ‘helpt’: de ‘l’ staat superscript tussen de ‘e’ en de ‘p’.

127 ‘I’: er staat ‘Is’, maar de ‘s’ is doorgehaald.

+ [B I,19]

+ 80V

+ [B I,23]

+ [B I,24]

128 ‘emmer’: Brinkman leest ‘emrn’, met de aantekening ‘Een betere lezing vind ik niet; met abbreviatuurstreepje boven de n.’ Toch is te overwegen ‘emmer’, waarbij de tweede ‘m’ mogelijk wat ongelukkig is uitgevallen en inderdaad veel heeft van ‘rn’. Het voordeel van de hier geopperde (en gekozen) mogelijkheid is, dat het abbreviatuurstreepje dan een (overigens ietwat merkwaardige) functie krijgt en dat de lezing ‘emmer’ een zinnige tekst oplevert.

129 ‘ghebreken’: er staat ‘ghebareken’, maar de ‘a’ is doorgehaald.

130 Men kan aarzelen tussen ‘jeghen’ en ‘ieghen’.

+ [B I,27]

[p. 159]

 

minlic als die voghelare

 

die scone pipen ende blasen¹³¹

 

Als si die voghelkijn verdwasen

15

lstu heues kinder sonder goet⁺

 

So doet als die vroede doet

 

die sijn kinder ambacht leert¹³²

 

Als noot heeft datter hem toe¹³³

 

Ic verbiede dy nidichede¹³⁴⁺

20

want si heuet quade sede

 

wiese draghet god weet

 

hem comter of dat hem js leet

 

wilstu sone daer toe teren⁺

 

datstu dorpers sede wils leren

25

Irgilius heeft bescreuen¹³⁵

 

watmen daer toe doen sal

1

⁺Alstu etes wachstu dies¹³⁶⁺

 

datstu te vele niet en plies

 

Te spreken wie dat heeft jn seden

 

men merket al in dorperheden

5

Wilstu leren medicine⁺

 

Ende goet arsater te sine

 

acer heeft bescreuen al

 

watmen daer toe doen sal

 

wilstu leren wat si minne⁺

10

Ende minne doen in dinen sine

 

uidius leert dy also

 

hoe du van minnen wordes vro

 

du sulte seggen goet noch quaet¹³⁷⁺

 

Segge hoe dat mitti staet

15

want het tjs der ontwetende sede

 

v en niet sulte prouen dine cracht⁺

 

Aen een dinc dat dy js vter macht

 

daer leyt te prouen laster an¹³⁸

 

dat een ghedoet dat niet en can¹³⁹

131 ‘die’: daarachter staat ‘sone’, maar dit is doorgehaald.

+ [B I,28]

132 ‘die’: de editie-Brinkman heeft ‘Die’, maar vergelijking met andere plaatsen maakt het meer dan waarschijnlijk dat ‘die’ de juiste lezing is.

133 Hierachter verwacht men het woord ‘keert’, zoals in andere redacties, maar het staat er niet.

134 Ook Brinkman heeft ‘Ic’, maar te overwegen zou zijn ‘jc’.

+ [B II,13]

+ [B II,Pa]

135 Ook Brinkman leest ‘Irgilius’, maar te overwegen zou zijn ‘jrgilius’.

+ 81R

136 Na ‘Alstu’ staat ‘eters’, maar dit is doorgehaald.

+ [B III,19; Beets III,20]

+ [B II.Pb]

+ [B II,Pd]

137 ‘sulte’: de ‘l’ staat superscript tussen de ‘u’ en de ‘t’.

+ [B II,16, regel 1-3]

+ [B III,14; Beets III,15]

138 Na ‘leyt’ staat ‘an’, maar dit is doorgehaald.

139 ‘ghedoet’: de editie-Brinkman heeft ‘gheboet’. De ‘b’ en de ‘d’ zijn niet altijd makkelijk te onderscheiden.Toch lijkt een ‘d’ hier waarschijnlijk.

[p. 160]

20

du sulste mit dinen lieue al gader⁺

 

Eren moeder ende vader

 

god seyt diese belghen doet

 

dat hem die pine werden moet

 

one doet als die wyse⁺

25

Ende houti an die sulue spise

 

daer du mede bist gheuoet

1

⁺Soe js dijn leuen wel behoet

 

En roeke niet watti droomt⁺

 

hy dunct my sot dies goomt¹⁴⁰

 

wat die luden daghes horen

5

Comt hem dicke nachts te voren

 

Sone lere jn dine sinne⁺

 

datter wijsheit wone jnne

 

die mit sonden leyt sijn leuen

 

het tis qualic mit hem beweuen

10

na dien datti dine tide naken⁺

 

Salstu dine tere maken

 

Ende dinen cost meer noch myn

 

na dien datstu heues gewin

 

v sulte gaerne dat luttel geuen⁺

15

ofstu dat wils beweuen

 

die hellinc js een goet ghewin

 

die den pennic brenghet in

 

hoerdom js een quade sede⁺

 

Ende vrec te sine daer mede

20

dese twe salstu scouwen

 

want sy vele sonden bruwen

 

alstu hebben dine knechte¹⁴³⁺

 

gram ghemaect mit onrechte

 

laet sinken dinen euele moet

25

het tis dy eerlic ende goet

1

⁺Al maechstu verwinnen saen⁺

 

dinen viant laet jn vreden staen

 

Ic seg di dy dat ghestadichede¹⁴⁴

 

heuet menighe goede sede

+ [B III,24; Beets III,25]

+ [B IV,2]

+ 81V

+ [B II,31]

140 ‘hy’: na ‘hy’ staat ‘js s’, maar dit is doorgehaald.

+ [B III,1]

+ [B I,33?; Beets III,12 (=11)]¹⁴¹

141 Zie voor de kwestie ‘I,33 - Beets III,12’ Boas 1913, p. 120-123.

+ [B I,35; Beets IV,8]¹⁴²

142 Voor de kwestie ‘I,35 - Beets IV,8’ zie Boas 1914, p. 249-253.

+ [B II,19]

143 ‘alstu’: voor ‘alstu’ is plaats open voor een één regel hoge lombarde of kapitaal, maar deze is niet ingevuld. De open plaats is merkwaardig, want aan ‘alstu’ ontbreekt niets. Vermoedelijk heeft de kopiist zich vergist: hij had eigenlijk ‘lstu’ dienen te schrijven en ruimte moeten laten voor een later in te vullen ‘A’.

+ [B I,37]

+ 82R

+ [B I,38]

144 Ook Brinkman leest ‘Ic’, maar te overwegen zou zijn ‘jc’.

[p. 161]

5

v sulste wesen onder daen⁺

 

den ghenen dye dy te dienste staen

 

ofstu iemant wilde deren

 

dat sy dy helpen verweren

 

Als dijn wijf verbolgen es⁺

10

du en sulste niet roeken des

 

wat sy seit want hare wort

 

waeyt die wynt al vter poort

 

s dijn wijf van rade vroet [B III,23; Beets III,24]

 

houter dy an dats dy goet

15

het tjs menich wijf die meer can

 

van vroeden rade dan haer man

 

rijc te sijn tonmaten⁺

 

Salstu scouwen ende haten

 

Ende deel dijn goet den armen mede

20

So sulstu na dijnre tijt hebben vre

 

v en sulste niet vragen des⁺

 

welc js die hemel ende waer hij es

 

du en waers daer te rade niet

 

daer hij dy sciep ende wesen hiet

25

Sone wachti by dinen liue⁺

 

dattu nemmeer wijf te wiue

1

⁺En nemes du en kense wel

 

want der wiuen sijn wel fel

 

egen die gene die connen smeken⁺

 

Ende scone tale voort reken

5

Salstu dy wachten doestuwale¹⁴⁵

 

want sy wandel jn die tale

 

Sone houdi na mine lere⁺

 

doestuut dy comter of eere

 

laetstuut oec het js mit my gast

10

Ende mitti salt bliuen vast

 

datti jn dronkenscap ghesciet⁺

 

dat en laet onghebetert niet

 

want daer of hier te voren

 

vernoey js comen ende toren

15

Sone dits js die beste scat⁺

 

die jc hebbe ende om dat

 

hetic ende beuele dy

 

dat hy emmer mitti sy

 

hy luden die dese redene⁺

+ [B II,1]

+ [B III,20; Beets III,21]

+ [B IV,1]

+ [B II,2 vs. 1-2 en II,12 vs. 3-4]

+ [B III, 12; Beets III,13]

+ 82V

+ [B III,4; Beets III,5]

145 ‘dy’: daarachter staat ‘wachstu’, maar dit is doorgehaald; ‘doestuwale’: in de editie-Brinkman ‘doestu wale’.

+ [B III.Pb]

+ [B II,21]

+ [B zelfstandige strofe, i.p. v. IV,49]¹⁴⁶

146 Zie hierboven p. 109.

+ [B Epiloog, niet in het Latijn]

[p. 162]

20

hebt ghehoort doet v ghebede

 

oetmedelike tot onsen here

 

bidt hem dat hy v bekere

 

Ende verlichte v den sin

 

datter wijsheit wone jn

25

Ie dijt maecte vten latine¹⁴⁷

 

In duijsshe hij begerde te sine¹⁴⁸

1

⁺In v ghebede vroe ende spade¹⁴⁹

 

bydt gode dat hij hem doe ghenade

 

Ende ons allen mit hem hier bouen¹⁵⁰

 

daer die engelen gode louen

5

Amen segt allegader meest

 

des gonne ons die vader die

 

Sone ende den heyligen geest

 

Amen

147 Ook Brinkman leest ‘Ie’, maar te overwegen zou zijn ‘je’.

148 Ook Brinkman leest ‘In’, maar te overwegen zou zijn ‘jn’.

+ 83R

149 ‘In’: hier leest Brinkman ‘Jn’.

150 Na ‘ons’ staat een ‘h’, maar deze is doorgehaald; ‘bouen’: Brinkman leest abusievelijk ‘bouen’.

[p. 163]

Parijs, Bibliothèque Nationale, Fonds néerlandais, Ms. 106, F.8V, F.9V, F.10R, F.10V-F.11R, F.12V, F.13R, F.13V, F.14V, F.15R, F.18R, F.25R, F.27R, F.31R, F.46V, F.50R, F.75V, F.119R, F.168V [sigle P]

In de Bibliothèque Nationale te Parijs berust in het zogenoemde Fonds néerlandais onder nr. 106 een handschrift van de Excellente Chronyke van Vlaenderen, gedateerd 1493-1494. Al in 1886 heeft Gédéon Huet van deze codex een korte beschrijving gegeven in zijn Catalogue des manuscrits néerlandais de la Bibliothèque Nationale. Sedertdien schijnt er aan het handschrift geen aandacht meer te zijn besteed, totdat Dr. Johan Oosterman enige tijd geleden bij zijn onderzoek naar het werk van Anthonis de Roovere de zaak nader bekeek. Toen bleek hem dat hier en daar tussen de prozatekst van de Cornike van Vlaenderen, voor het begin van een nieuw onderdeel, een of meer (meestal vierregelige) strofen stonden, bijna alle afkomstig uit - jawel - De boec van Catone. Huet had dat niet vermeld.

De strofen hebben geen betrekking op de tekst van de kroniek. Zij staan er gewoon tussen ‘geplakt’, waarbij, met veel weglatingen, vrijwel de volgorde van de Latijnse Dicta wordt aangehouden. Tussen de strofen op een pagina is steeds een regel wit opengelaten. Alleen de strofen uit de Cato zijn hieronder overgenomen.

Er is gebruikgemaakt van een film van het handschrift, berustend in de Leidse UB. Dr. Baukje Finet - van der Schaaf heeft het afschrift met het handschrift in Parijs vergeleken. Het handschrift krijgt hier de sigle P.

⁺Nu merct sone wattic hu ghebiede⁺
Ende wat is dattic dy bediede
Dats dattu daer ane sult keeren
Dattu gode zult emmer eeren

Du zult smorghens vrouch vp staen⁺
Ende om dine bederue gaen
⁺Men seit die te langhe slaept
Dat hem die slaep onduchtic mae[ct]¹⁵¹

Wachti dat men niet en zeghet⁺
Dat vele tale an dij leghet
Want menegherande tale
En voughet niement goeders wale

⁺Zone doet als die vroede doet⁺
Die heift ghestadeghen moet
Hets lachter dat men hier zeghet
Dies men ginder niet en pleghet

+ 8Va

+ [P I,1]

+ [P I,2]

+ 8Vb

151 De letters ‘ct’ van ‘maect’ zijn zowel op de film als in het handschrift niet goed zichtbaar.

+ [P I,3]

+ 9Va

+ [P I,4]

[p. 164]

15

En merke niemens quade daet⁺

 

Want vele merkens is quaet

 

Beede en es man noch wijf

 

Die zonder zonde leet zijn lijf

 

 

 

Als di yement gheue lof⁺

20

En weist te blijder niet daer of¹⁵²

 

Die vroede mercket ende verstaet

 

Eer hij van yement lof ontfaet

 

 

7

⁺Die wile du best jonghelinc⁺

 

Zo doet meneghe goede dinc

 

Als di naken dine daghe

10

Dat men dijns te goede ghewaghe

 

 

 

Al eist datstu hebbes ghenouch¹⁵³⁺

 

Haue houtti jnt gheuouch

 

Want heden is de man rijcke

 

Zmorghens staet hem commerlike

 

 

15

Zone als di dijn aerme vrient⁺

 

Van cleender ghiften dient

 

Weist blider dan di is te moede

 

Ende dancket hem met allen goede

 

 

 

Al bestu aerm man van hauen⁺

20

Ende van rijcheden bescauen

 

Bepeinst dattu hier te vooren

 

Aerm ende naect waert gheboren

 

 

 

Du ne zulstu keeren niet jn dien⁺

 

Dattu die doot zult ontsien

25

Want wie die doot ontsiet

 

Hem en helpt zijn leuen niet

 

 

15

⁺Hij is sotter dan queken hoot⁺

 

Die hoopt vp eens anders doot

 

Want alle lieden jonc ende hout

 

Zijns haers leuens onghewout

 

 

 

Van dien datti is ghebleuen⁺

20

Zulstu behendelike leuen

+ [P I,5]

+ [P I,14]

152 ‘daer of’: men kan ook ‘daerof’ lezen.

+ 10Ra

+ [P I,16]

153 ‘datstu’: de ‘s’ superscript.

+ [P I,18]

+ [P I,20]

+ [P I,21]

+ [P I,22]

+ 10Vb

+ [P I,19]

+ [P I,24]

[p. 165]

 

Hout di emmer so ondersteken

 

Dat di niet en mach ghebreken

 

 

 

Ieghens die gone die mijnnen⁺

 

En zulstu sceldens niet beghynnen

25

Want van scelden hier te vooren

 

Vernoy is commen ende toren

 

 

1

⁺Al mueghestu verwinnen zaen⁺

 

Dinen viant emme laten jn vreden staen

 

Ic zegghe di dat ghestadichede

 

Heuet meneghe goede zede

 

 

5

Dat een man behaghet heift⁺

 

Met pinen ende zottelike begheift

 

Dat lachtert alstu dit beuroet

 

Zo keert daer of dinen moet

 

 

1

⁺Beede nemen ende gheuen⁺

 

Es haer zede die nv leuen

 

Met eeren zo doet also

 

Zo muechstu blijde zijn ende vro

 

 

5

Wilstu ooc leeren medecine⁺

 

Ende mijnne doen jn dinen zinne⁺

 

Ouidius leeret dij alsoo

 

Hoe du van mijnnen wordes vroo

 

 

 

Wilstu di dies onderwijnden⁺

10

Datstu gheuecht wilt beghinnen

 

Doet minen raet ende lucane¹⁵⁴

 

Zij zalder di wel bringhen ane

 

 

13

⁺Zone wilstu wezen vroet⁺

 

Ende wijsheit doen jn dinen moet

15

Zo leert zo vele jn dijnre juecht

 

Alstu oudt best dattu hels duecht

 

 

 

Du ne zult niet vraghen des⁺

 

Welc zij die hemel of was hij es

+ [P I,36]

+ 11Ra

+ [P I,38]

+ [P I,39]

+ 12Vb

+ [P I,40]

+ [P II, Pb, r.1]

+ [P II, Pd, r. 2-4]

+ [P II,Pc]

154 ‘lucane’: de ‘e’ is onduidelijk; mogelijk heeft er eerst een ‘s’ gestaan en is de ‘e’ erdoorheen geschreven.

+ 13b

+ [P II,Pe]

+ [P II,2]

[p. 166]

 

Want du best steruelic ende daer bij¹⁵⁵

20

Onderwinti niet wat steruen zij

 

 

 

Du zult ommate vlien⁺

 

Men secht dats die vroede plien

 

Mate houden ende volghen hare

 

Want ommate is ongheware¹⁵⁷

 

 

10

⁺Wegestu dijns ghezelle daet⁺

 

Dies hij hem scaemt dats quaet

 

Bepeinst oft dij lief ware

 

Datti dine scande maecte mare

 

 

 

Zone en merct de zonden niet⁺

15

Die men den quaden doen ziet

 

Want die tijt zal commen saen

 

Dat sijs loon zullen ontfaen

 

 

 

Dat god wille doen metti⁺

 

Laet hem gheworden wat dat si

20

Want du ne waerts daer te rade niet

 

Daer hij di sciep ende wesen hiet

 

 

 

Ic verbiede di nidichede⁺

 

Want zij heuet quade zede

 

Zo wiese draghet god weet

25

Hem comter of dat hem es leet

 

 

7

⁺Zone en merct de zonde niet⁺

 

Die men den quaden doen ziet

 

Want de tijt sal commen zaen

10

Dat sijs loon zullen ontfaen

 

 

10

⁺Als een ander man doet wel⁺

 

Dat onthout ende vertelt

 

Doetstu wel zo zwijchter of

 

Zo zulstu hebben goeden lof

155 ‘daer bij’: mogelijk is ook ‘daerbij’.

+ [P II,6 of IV,10]¹⁵⁶

156 Vgl. hierboven p. 78-79.

157 ‘ommate’: of ‘onmate’, doch zie drie versregels hierboven; tussen ‘ommate’ en ‘is’ hebben twee letters gestaan. Zij zijn doorgehaald.

+ 13Vb

+ [P II,7 of III,7; Beets III,8]¹⁵⁸

158 Vgl. hierboven p. 79-81.

+ [P II,8]

+ [P II,12]

+ [P II,13]

+ 14Va

+ [P II,8]¹⁵⁹

159 Strofe II,8 is twee keer opgenomen: zie 13Vb, r. 14-17.

+ 15Rb

+ [P I,15]

[p. 167]

 

Wachti jeghens die ghebare⁺

15

Mijnlike als die voeghelare

 

Die scoone pipen ende blasen

 

Als zij die voghelkins verdwazen

 

 

 

Datti jn dronckenscepe ghesciet⁺

 

Dat en laet onghebetert niet

20

Want vann dronckescepe hier te vooren

 

Vernoy is commen ende toren

 

 

18

⁺Merct wel watti mach deeren⁺

 

Waert zaken die ghij muecht verweeren

 

Hij dinct mij sot die commen siet

 

Tongheual ende niet en vliet

 

 

10

⁺En rouct niet wat hu droomt⁺

 

Hij dinct mij zot dies goomt

 

Want was de lieden sdaechs hooren

 

Dat comt hem dickent snachts te vooren¹⁶⁰

 

 

 

Een man die goeder voere pleicht⁺

15

En darf niet roucken wat men zeicht

 

Want hij en mach duer niemens tale

 

Quaet werden wilt hij zelue wale

 

 

11

⁺Tieghens die gone die connen smeeken⁺

 

Ende scoone worden vut reecken

 

Zulstu di wachten doetstu wel

 

Want zij zijn loos ende fel

 

 

15

Als di yement gheift goeden raet⁺

 

Zoch toocht daer an dijn toeverlaet

 

Hi is zot die goeden raet ontzecht

 

Ende laet daer duecht an lecht

 

 

 

Wachti wel te dijnen liue⁺

20

Dattu nemmermeer nemes te wiue

 

Eenich wijf du en kentse wel

 

Want die wijfs zijn vele fel

 

 

 

Daer du wetes ghedaen ouerdaet⁺

 

Heelstu dat du doets quaet

+ [P I,27]

+ [P II,21]

+ 18Ra

+ [P II,24]

+ 25Rb

+ [P II,31]

160 ‘vooren’: dit woord staat met een rechthoekige haak onder de regel.

+ [P III,2; Beets III,3]

+ 27Rb

+ [P III,4; Beets III,5]

+ [P III,10; Beets III,11]

+ [P III,12; Beets III,13]

+ [P III,15; Beets III,16]

[p. 168]

25

Dat men niet zegghen en mach van di

 

Ic wane hij dies ghezelle zij

 

 

18

⁺Alstu mueghes jn dinen moet⁺

 

Verstaen dat men dij onrecht doet

20

Zo bidt den rechter datti dij

 

Om der gods wille jn hu hulpe zij

 

 

21

⁺Dattu dine vrienden raden⁺

 

Zulstu jn dinen zijn bestaden

 

Hier naer alstu te doene heues

 

Datstu raet dij zeluen gheues

 

 

9

⁺Alstu etes wachtu des⁺

10

Datstu te vele niet en sprekes

 

Wie dan vele sprekens heuet jn zeden¹⁶²

 

Merct men jn uwe doorpersheden

 

 

 

Als dijn wijf verbolghen es⁺

 

Du ne zult niet roucken des

15

Wat zou seghet want haer woort

 

Wayt die wijnt al vter poort

 

 

 

Zone ofstu vroet wilt zijn⁺

 

Zo theere jn goeder mate dijn

 

Hij is zot die tzine verteirt

20

Ende anden vremde hem gheneert

 

 

7

⁺Als dijn wijf verbolghen es⁺

 

Du ne zult niet zoucken des

 

Wat zou zecht want haer woort

10

Wait die wijnt al huter poort

 

 

 

Zone ofstu vroet wilt zijn⁺

 

Zo theere jn goeder mate dijn

 

Hij es zot die tzine verteert

 

Ende an den vreemden hem ghemert¹⁶⁵

+ 31Rb

+ [P III,16; Beets III,17]

+ 46Vb

+ [P III,21^ter]¹⁶¹

161 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

+ 50Ra

+ [P III,19; Beets III,20]

162 ‘heuet’: er staat een ‘h’ met superscript daarachter een ‘t’. Gezien de verschillende schrijfwijzen in dit handschrift zou men ook ‘heift’ kunnen lezen.

+ [P III,20; Beets III,21]

+ [P III,21; Beets III,22]

+ 75Vb

+ [P III,20; Beets III,21]¹⁶³

163 Deze strofe III,20 komt twee keer voor: vgl. 50Ra, r. 13-16.

+ [P III,21; Beets III,22]¹⁶⁴

164 Deze strofe III,21 komt twee keer voor: zie 50Ra, r. 17-20.

165 ‘ghemert’: de ‘m’ is duidelijk (terwijl men een ‘n’ verwacht).

[p. 169]

18

⁺Es dijn wijf van rade vroet⁺

 

Houtter dy an bestu vroet

20

Tes menich wijf die meer can

 

Van goeden rade dan haer man

 

 

 

Du sult met dinen zin algader⁺

 

Eeren moeder ende vader

 

Men zecht wiese belghen doet

25

Dat hem ten pinen commen moet

 

 

12

⁺Du muechs den penninc[P I,35 of IV,4]¹⁶⁶

 

winnen wel

 

Daer vrienscap an licht

15

ende niet el

 

Ten was noit zo helich

 

een man

 

Hij en leide zinen zijn

 

daer an

+ 119Ra

+ [P III,23; Beets III,24]

+ [P III,24; Beets III,25]

+ 168Vb

166 Over de kwestie ‘I,35 of IV,4’; zie Boas 1914, p. 252-253. Deze strofe is in het handschrift niet in vier maar in acht regels geschreven.

[p. 170]

Middelburg, Zeeuwse Bibliotheek, Hs. 6353, P. 79,1 - P. 87,31 [Sigle H]

Een papieren handschrift, mogelijk eind vijftiende, begin zestiende eeuw, maar wellicht toch wat later (ongeveer 1550), 218 bladzijden. Het bevat medische teksten, recepten, het tiende boek uit Maerlants Der naturen bloeme (over de kruiden), en tussen dit alles in op pagina 79-87 als nummer 35 Den dutschen cathoen, 254 versregels. Het handschrift was in 1569 in het bezit van Jacob Florisz in Leiden.¹⁶⁷

De tekst werd voor het eerst uitgegeven in 1855-1856 door J.H. Halbertsma - vandaar de sigle H - naar een kopie die hem ter beschikking was gesteld door de archivaris van Zeeland, M. van Visvliet. Beets schrijft in 1885: ‘Waar het hs. zich bevindt bleef mij onbekend’.¹⁶⁸ Hij heeft het met de editie van Halbertsma moeten doen. Pas later is het handschrift weer boven water gekomen.

In het aan Halbertsma verstrekte afschrift moeten heel wat fouten zijn geslopen. Dat blijkt bij vergelijking met de tekst in het handschrift. Er is een aantal aperte verlezingen. Maar het is niet verwonderlijk dat de schrijver van het afschrift op sommige plaatsen moeite heeft gehad met de juiste lezing. De kopiist van het handschrift laat namelijk zijn lezer vooral op twee punten herhaaldelijk raden wat er afgeschreven moet worden. (1) Hij maakt aan de letter ‘e’ een krul, die soms niets representeert, soms duidelijk een abbreviatuur is (voor de ‘n’), soms de lezer in het ongewisse laat. Daarom zijn er in het afschrift hierna knopen doorgehakt. Maar de beslissingen blijven arbitrair. Bij al te grote twijfelgevallen worden voetnoten gegeven. (2) Het onderscheid tussen de ‘Griekse y’ en de ‘lange ij’ is bij deze kopiist zeer onduidelijk. De eerste ‘stok’ maakt nooit een lijn van links boven naar rechts onder en de tweede ‘stok’ loopt meestal vrijwel recht naar beneden, maar buigt soms met een kromming of haal naar links. Alleen in het laatste geval is hieronder een y afgeschreven. Er blijven echter twijfelgevallen. Zij worden in voetnoten vermeld. Het is overigens de vraag of de kopiist wel een onderscheid maakt: zoals al eerder is opgemerkt (p. 122) houden we ons in dit geval wellicht bezig met een schijnprobleem.

De editie hieronder berust op autopsie.

⁺Hier volget den dutschen cathoen¹⁶⁹

DIe ghene die in haren sinnen draghen waerlicke minnen¹⁷⁰⁺
Si maken daer op rym ende liet
Der minnen en drage ick niet
Daer om eest mij al vergaen

167 Beets 1885, p. 14, De Vreese 1927-1941, nr. 321, sub I.6., en Jansen-Sieben 1989, p. 411-413. De gegevens zijn aangevuld met materiaal uit de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, die zich bevindt in de Leidse universiteitsbibliotheek.

168 Halbertsma 1855-1856, p. 237-258; Beets 1885, p. 14.

+ 79

169 Na dit opschrift - dat voorafgegaan wordt door het cijfer 35 - is er een regel wit.

170 ‘DIe’: de ‘D’ is een lombarde in rood, drie regels hoog. De eerste twee verzen staan op één regel. Achter ‘sinnen’ staat een haaltje, lijkend op de huidige komma. Kennelijk wordt hiermee de scheiding tussen de twee verzen aangegeven.

+ [H Pr.]

[p. 171]

 

Dat der minnen mach bestaen

 

Die wijle doe ick minne droech¹⁷¹

 

Als ick die minnen sach ick loech¹⁷²

 

Nu haet icse in minen sinne

10

Die minnen dragen ende die minnen¹⁷³

 

Ende heb gekeer al mynen moet

 

Aen die ghene die syn vroet

 

Eer ick dit dede seyde een myn vrient

 

Geselle die der wysheit dient

15

Dat hij des beter loen ontfaet

 

Dan die ter mijnen dienste staet

 

Hier om soe hebbe ick des begonnen

 

Si hebben onrecht diet myn vergonnen¹⁷⁴

 

NV bidt alle met mijn te gode¹⁷⁵

20

Dat hij mij seynde syn gebode

 

Die mij wysen ende leeren¹⁷⁶

 

Dat ick myn ter wijsheijt kere¹⁷⁷

 

Allen die vroet willen wesen

 

Een boec is dat die cleriken leren¹⁷⁸

25

Als sij eerst ter scolen gaen¹⁷⁹

 

Die hem wysheijt doet verstaen¹⁸⁰

 

Vele meer dan enich doet

 

Hier om peynse ick in mynen moet¹⁸¹

 

Dat icker v bij wil leeren

30

Hoe ghij v herten bekeren¹⁸²

1

⁺Ter wijsheyt nv merckt hier aen

 

Wiet boeck maecte het woende een man¹⁸³

 

Tot Romen wijleneer

 

Die der wijsheit wijst meer¹⁸⁴

5

Dan enijch man die leuet nv

171 ‘minne’ of ‘minnen’?

172 ‘minnen’ of ‘minne’?

173 ‘minnen dragen’ of ‘minne dragen’?

174 ‘myn’ of ‘mijn’?

175 ‘NV’: de ‘N’ is een rode lombarde, drie regels hoog.

176 ‘wysen’ of ‘wijsen’?

177 ‘kere’ of - wat men niet verwacht - ‘keren’?

178 Er lijkt inderdaad ‘leren’ te staan.

179 De regels 25 en 26 staan in het handschrift in omgekeerde volgorde. In de marge is met de letters ‘A’ en ‘B’ de juiste volgorde aangegeven.

180 ‘wysheijt’ of ‘wijsheijt’?

181 ‘peynse’ of ‘peijnse’? ‘mynen’ of ‘mijnen’?

182 ‘herten’ of ‘herte’?

+ 80

183 ‘maecten’ of ‘maecte’?

184 ‘wijsheit’ of ‘wysheit’?

[p. 172]

 

Hij hiet Caton dat seg ick v

 

Hij had een kint dat hiet hij alsoo

 

Alsoo hiet hijt des was hij vroo

 

Doet metten kynden was volgaen¹⁸⁵

10

Dat mocht onthouden ende oeck verstaen

 

Ryep hijt ende sprack tot hem¹⁸⁶

 

Sone men seyt dat ick ben

 

Wys ende vroet merct hier aen

 

Ick sal v leeren dat ick can

15

Doe seyde hij en begon aldus¹⁸⁷

 

Sij deus est animus nobis vt etcetera

 

NV merckt wat ick dij gebiede¹⁸⁸⁺

 

Ende wat is dat ic dij gebiede

 

Du selste dij daer sone keren

20

Dattu gode sult eeren

 

Du sulstu smorgens vroech opstaen⁺

 

Ende om dijne bederue gaen¹⁸⁹

 

Men seit dat meneger hande tale⁺

 

Ende voget nimant godes wale

25

Sone doet als die vroede doet⁺

 

Die daer heeft gestadigen moet

 

Tys lachter datmen hier segget

1

⁺Datmen ghinder seluer nyet en pleget

 

Niemant en doe achter sprake⁺

 

Die die luden te scanden maken

 

Salstu scowen ende vlien

5

Die hem volgen syn niet gesien

 

Du selste minnen die di minnen⁺

 

Meer dan die di nyet en kennen

 

Hi is sot die duer een vreemden man¹⁹⁰

 

Verwerket die hem goets gan

10

Als dij dinen tijde naken⁺¹⁹¹

 

Salstu dine tere maken

 

Ende dinen cost meer noch min

 

Nae dien dattu heues gewin

 

Sone als ghij heues chracht⁺

185 ‘volgaen’: de ‘l’ superscript.

186 ‘Ryep’ of ‘Rijep’?

187 ‘seyde’ of ‘seijde’?

188 ‘NV’: de ‘N’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [H I,1]

+ [H I,2 vs. 1 en 2]

189 ‘dijne’ of ‘dyne’?

+ [H I,3 vs. 3 en 4]

+ [H I,4]

+ 81

+ [H I,12]

+ [H I,32]

190 Er lijkt ‘vreemda’ te staan, maar vermoedelijk gaat het wat de laatste letter betreft om een enigszins mislukte ‘e’ met een iets afwijkende haal die als abbreviatuur voor de ‘n’ moet dienen.

+ [H I,33?; Beets III,12 (=11)]

191 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D, p. 64-66 en p. 77-78.

+ [H I,34]

[p. 173]

15

Dattu wel verwinnen macht

 

Dinen viant saltu wijken¹⁹²

 

Soe sal dueget an dij blijken

 

Tegen den genen die dij minnen⁺

 

En seltu tegens niet beginnen

20

Want van scelden hier te voeren

 

Vernoij is comen ende toren

 

ALs dij hebben dine knechten¹⁹³⁺

 

gramgemaeckt met onrechte¹⁹⁴

 

Laet sincken dinen moet

25

Dat is di eerlic ende goet

 

Al moges dij verwinnen saen⁺

 

Immer laet dij in staden staen

 

Ick segdit dat gestadicheden¹⁹⁵

1

⁺Heuet menige goede sede

 

Datmen dij geheten heeft⁺

 

Eer die tijt coemt datmen dij geeft

 

En sultuut nyet behieten voert

5

Wantmen lieget menich woert

 

Wanneer di iemant gheeft lof⁺

 

En weeste blijder niet af

 

Die vroede merket ende verstaet

 

Eer hij van iemant lof ontfaet

10

Die wyle du beste een jongelinc⁺

 

Doch alsoe mennich goede dinck¹⁹⁶

 

Alset naket dine dage

 

Datmen dij te goede behaget

 

Ende roke nyet wat enich man⁺

15

Stillike gerunnen can¹⁹⁷

 

Want die quade waent ijmmer des

 

Watmen rumet dat van hem es

 

Ist dattu hier heues genoch⁺

 

Hauen hout int gevoech

20

Want huijden is die man wel rike

 

Ende morgen staet hem commerlike

 

Sone als dijn arme vrient⁺

 

Mit eender cleijnder gauen dient

192 Er lijkt ‘wijke’ te staan, maar de ‘e’ heeft een vage krul, die als de abbreviatuur voor ‘n’ kan worden geïnterpreteerd.

+ [H I,36]

193 ‘ALs’: de ‘A’ is een rode lombarde, twee regels hoog.

+ [H I,37]

194 ‘gramgemaeckt’: aaneengeschreven.

+ [H I,38]

195 ‘segdit’: aaneengeschreven.

+ 82

+ [H I,13]

+ [H I,14]

+ [H I,16]

196 ‘mennich’: er kan ook ‘menich’ staan, maar er lijkt een vaag haaltje boven de ‘e’ te staan.

+ [H I,17]

197 ‘Stillike’ of ‘Stilliken’?

+ [H I,18]

+ [H I,20]

[p. 174]

 

Wes blijder dan dij is te moede

25

Ende dankes hem met allen goede

 

Alstu biste arm van hauen⁺

 

Ende van richeden beschauen

 

Soe peijnse dattu hier te voeren

1

⁺Nacht ende arm werste geboren

 

Du en selste nyet houden in dien⁺

 

Dattu den doot selte ontsien

 

Want die den doot ontsiet

5

Hem onbaet syns leuens niet

 

Hij is sotter dan een quake noot⁺

 

Die hoept op ander luden doot

 

Want al die luden jonc ende out

 

Sijn haers leuens ongewout

10

Als du heues dat verdient⁺

 

Dattu en heues genen vrient

 

Dat en selsti gode niet wijten

 

Want hem is leet dat dij misschiet

 

Hij is sot die syn voet wil strecken⁺

15

Voerder dan syn cleerder reijken

 

Ende geloue ijmmer dij seluen niet¹⁹⁸⁺

 

Lange te leuen want men siet

 

Den man wanderen ende gaen

 

Huden ofte morgen eest al gedaen

20

Du selste gerne offeren gode⁺

 

Want het seggen syn gebode

 

Die doer goede gerne gheuet

 

Die besitten dat ewige leuen

 

Daer du menste wesen tachter⁺

25

Comstu daer du heues lachter

 

Beter is wel wech gegaen

 

Dan qualike gebleuen staen

 

Wachti tegen die gebaren⁺

 

Minnelcke als die vogelaren

1

⁺Die scone pipen ende blasen

 

Als sy die vogelkijns verdwasen

 

Sietstu dat een ander mistaet⁺

 

Hoe dij des dat is mijn raet

5

Die vanden anderen seit nyet wel

 

Die mach verwachten dat selue spel

+ [H I,21]

+ 83

+ [H I,22]

+ [H I,19]

+ [H I,23]

+ [H IV,33 vs. 3 en 4]

198 Er lijkt ‘ijnmer’ of ‘ijmner’ te staan, maar het laatste ‘pootje’ van de ‘m’ dient ook als de eerste haal van de erop volgende ‘e’.

+ [H IV,37]

+ [H IV,38]

+ [H combinatie van II,10 en IV,39?]¹⁹⁹

199 Over het probleem van deze strofe zie met name Boas 1914, p. 256 en p. 269-270.

+ [H I,27]

+ 84

+ [H I,30]²⁰⁰

200 Dat het hier gaat om I,30 is betoogd in Boas 1913, p. 124-126.

[p. 175]

 

Eenradich weest in dine gedacht²⁰¹⁺

 

Behoert dij toe ende sacht

 

Hij is sot die syn gepeijns

10

Den luijden seyt hier ende gheyns

 

Geloeft niet als dijn wyf toe recht²⁰²⁺

 

Claget ouer dinen knecht

 

Want der wiuen syn genoch

 

Die tsmans vrient syn tongevoech

15

Aldu biddes dynen vrient⁺

 

Die dij dicke heuet gedient

 

Al spreket hij daer tegen iet

 

Du en seltet van di laten nyet

 

Du en selste mit spotten noch mit spraken⁺

20

Scheldinge tegen den quaden maken

 

Ten staet den goeden man niet wale

 

Tegen den quaden houden tale

 

Minne die ghene die dij minnen⁺

 

Die du myns laet hem bekennen

25

Hij is sot die daer te dienste staet

 

Daert hem al te scanden vergaet

 

Al eest dat een qualic doet⁺

 

Ende keert daer niet af dinen moet

 

Immer hebbe goeden waen

1

⁺Dattet dijn ten besten sal vergaen

 

Du selste scowen ende wachten⁺

 

Dij seluen voer ende achten

 

Dynen god mit groten oetmoet²⁰³

5

Diet quaet siet al mettet goet

 

Du en selste allene niet ontslaen⁺

 

Trecht dat lange heuet gestaen

 

Want hij verwerct sijn gebueren

 

Dat comt hem dicke toe sueren²⁰⁴

10

Ende roemt nyet watti droemt⁺

 

Want hij is sot dies goemt

 

Want wat den luden des dages horen

 

Comt hen des nachtes te voren

 

Sone schictet alsoe dinen sinnen²⁰⁵⁺

15

Datter wonet wijsheit inne

201 ‘Eenradich’: men kan ook lezen ‘Een radich’.

+ [H I,7]

202 ‘dijn’ of ‘dyn’?; ‘wyf’ of ‘wijf’?

+ [H I,8]

+ [H I,9]

+ [H I,10]

+ [H I,11]

+ [H II,25]

+ 85

+ [H II,27]

203 ‘Dynen’ of ‘Dijnen’?

+ [H II,29]

204 ‘toe’: zeer onduidelijk. Vermoedelijk verschreef de kopiist zich en heeft hij er toen mogelijk ‘te’ van proberen te maken.

+ [H II,31]

205 ‘sinnen’ of ‘sinne’?

+ [H III,1 vs. 1 en 2]

[p. 176]

 

Scouwet toorn ende quade wiue⁺

 

Ende toe verne bij dine liue²⁰⁶

 

Weest den gelucke onderdaen²⁰⁷

 

Alset dyn te dienste wil staen

20

Sulc heeft geweest diet versprac

 

Geluc dat hem seluen wrac

 

Die gheen die goeder vorden pleget⁺

 

En derf niet wragen wat een ander seghet

 

Want hij en derf om nimants tale

25

Quaet wesen doet hij seluer wale

 

Sone aenmerckt dije sonden niet²⁰⁸⁺

 

Die ghij den bosen doen siet

 

Want die tijt sal comen saen

 

Dat sij hoer loen sullen ontfaen

1

⁺Al is een luttel ofte cranck⁺

 

Du en selte hem geuen genen danc

 

Men vijnt menich cleijn man

 

Die vel veel weijsheden can²⁰⁹

5

Wat got wil doen met dij⁺

 

Laet hem gewerden wettet si²¹⁰

 

Want du en werste te raden nyet

 

Daer hij dij sciep ende wesen hiet

 

Wat dij in dronkenscap gesciet⁺

10

Dat en laet ongebetert niet

 

Want van dronkenscap hier toe voren

 

Vernoij is comen ende tooren

 

Kyes eenen vrient dien du moges maken⁺

 

Kundich dine verholen saken

15

Bijstu sieck kyes eenen man²¹¹

 

Die beste arsadien can

 

Merckt sone wat dij mach deren⁺

 

Beweert of tuut machs beweren

 

Hij is sot die comen siet

20

Tongeual ende niet en vliet

 

Beijde nemen ende geuen⁺

 

Is hoer sede die nv leuen

+ [H Die bouc van seden vs. 203-204]

206 ‘toe verne’ of ‘toe vernen’? Bedoeld zijn ‘taveernen’. Zie over deze twee verzen uit Die bouc van seden Boas 1910, p. 198-199.

207 Voor de problematiek rond de afkomst van de regels 18 tot en met 21 vergelijke men Boas 1910, p. 184-189.

+ [H III,2; Beets III,3]

208 ‘dije sonden’: er heeft eerst ‘dijne’ gestaan, maar de abbreviatuurhaal is met een dun streepje vermoedelijk doorgehaald: moeilijk te zien; ‘dije sonden’ is vrijwel als één woord geschreven.

+ [H II,8]

+ 86

+ [H II,9]

209 ‘weijsheden’ of ‘weysheden’?

+ [H II,12]

210 ‘si’: er stond eerst ‘di’, maar door de ‘d’ is een ‘s’ geschreven.

+ [H II,21]

+ [H II,22]

211 ‘kyes’ of ‘kijes’?

+ [H II,24]

+ [H I,40]

[p. 177]

 

Mit eren sone doch alsoe

 

Soe moechstu blijde syn ende vroe

25

Wiltu di sone daer toe keren⁺

 

Dattu dorpers seden wilt leren

 

Virgilius heuet al bescreuen

 

Hoe die dorpers sellen leuen

 

Wilstu leeren medecijn⁺

1

⁺Marta heuet bescreuen al²¹²

 

Watmen daer toe doen sal

 

Wilstu leeren wat sij minnen⁺

 

Ende minnen doen in dinen synnen

5

Ouidius leert dij alsoe

 

Hoe du van minnen werdes vroe

 

Alstu biste gram ende ongemoet⁺

 

Castijt dyn seluen dat is di goet²¹³

 

Want gramscap benemt een man

10

Dat hij hem niet bedencken en can

 

Du selste gramscap onmate vlien⁺

 

Mene seget dat die vrode plien

 

Alstu geroepen biste te raden⁺

 

Bedencti sone nyet te spade

15

Du en verbeters dijn gesellen raet

 

Alsoe verre alset aen dij staet

 

Ick verbiedi nidicheit⁺

 

Want sij heuet quade seden

 

Wyese draget got weet

20

Hem comter af groot leet

 

Gaet haestelick daermen v seint⁺

 

Ende snellike soe weder weint

 

Weest ree te doen allen dinck

 

Ende wes men dijn doet dat gedenct

25

Dattu mit pinen beiagen heues Amen⁺

 

Een cort jolyt in deser tijt²¹⁵⁺

 

hier vercoren voer he

 

melrijck thijs

 

veel verloren

30

des seker

 

siet

+ [H II,Pa]

+ [H II,Pb]

+ 87

212 ‘Marta’: er kan ook ‘Matta’ gelezen worden.

+ [H II,Pd]

+ [H II,4]

213 ‘Castijt’ of ‘Castyt’?

+ [H rest van II,6; Beets IV,10]²¹⁴

214 Over de kwestie ‘II,6 of IV,10’ zie hierboven p. 78-79.

+ [H III,3; Beets III,4]

+ [H II,13]

+ [H Die bouc van seden vs. 723-726]

+ [H I,39 vs. 1]

215 ‘jolijt’ of ‘jolyt’? De rijmspreuk van de regels 26 tot en met 31 behoren niet tot de Cato. Zij zijn in dit handschrift onder de tekst in een V-vorm door de kopiist erbij geschreven als afsluiting.

+ [H]

[p. 178]

Rijssel, Bibliothèque Interuniversitaire (?), bibliotheeksignatuur onbekend, F.2 en F.5 [Sigle R]

Begin jaren '30 kreeg M.E. Kronenberg twee met elkaar verbonden blaadjes in handen van een op perkament gedrukte Middelnederlandse Cato. Ze waren in Rijssel gevonden ‘als opvulsel in de band van een Biblia (Straatsburg, 1522. 8^o), deel II’, aldus Kronenberg.²¹⁶ Nadere bestudering van het fragment bracht haar tot de conclusie ‘dat het vrijwel zeker te Leiden [was] gedrukt bij Jan Seversz.’, gedateerd moest worden op het eerste kwart van de zestiende eeuw, en dat het het naast stond bij de lezing van de druk die in 1605 bij Hieronymus Verdussen in Antwerpen van de pers kwam.²¹⁷ (Over die druk - die de sigle d1 draagt - hierna, p. 181-184 en 187). Kronenberg gaf de tekst ook uit.²¹⁸ Zij tekende daarbij aan: ‘De punctuatie is verbeterd en aangevuld; de spelling onveranderd overgenomen, alleen zijn de afkortingen opgelost. De cursieve initialen zijn in het origineel rood gedrukt.’

Toen het plan opkwam ook dit Cato-fragment hier opnieuw en geheel diplomatisch uit te geven, is er contact opgenomen met Rijssel (Lille). In 1993-1994 leverde een briefwisseling met de Bibliothèque Interuniversitaire niets op: de twee blaadjes bleken onvindbaar. En correspondentie in oktober 1995 met de Bibliothèque Municipale te Rijssel leidde evenmin tot succes. In een brief van 18 juli 1997 werd nogmaals bevestigd: ‘Le fragment de la Disticha Catonis que vous recherchez demeure introuvable’.

Gelukkig had Kronenberg in haar artikel in Het boek een facsimile van blad 2R en van blad 5V opgenomen. Bovendien liet Drs. Gerard van Thienen van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag weten dat in de ter KB berustende nalatenschap van Kronenberg niet alleen de foto van 2R en 5V aanwezig was, maar ook een handschriftelijke kopie van het gehele fragment (inclusief de twee niet gefotografeerde pagina's), een kopie die nog ‘diplomatischer’ bleek dan de uitgave in het Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde. Dankzij de vriendelijke medewerking van de heer Van Thienen is het mogelijk geweest met behulp van al het genoemde materiaal de onderstaande tekst te presenteren. Er zij op gewezen dat de druk soms zeer gecomprimeerd is, zodat de woordscheiding niet altijd duidelijk blijkt. Wat dat betreft is hieronder, in navolging van Kronenberg, een enkele keer dan ook een knoop doorgehakt.

Het fragment-Rijssel krijgt hier de sigle R.

⁺Die des wijsdoms wist meer⁺
Dan enich man die leuet nu.
Hi hiet Catho dat segghe ic v
Hi hadde een kint dat hiet also.
Als hijt noemde dies was hi vro
Alst mitten kinde vvas vergaen.
Dat mocht onthouden ende verstaen.

216 Kronenberg 1932-1933, p. 39-43. Het citaat op p. 39.

217 Kronenberg 1932-1933, p. 39 (citaat), 40 en 41.

218 Kronenberg 1932, p. 196-200. Het nu volgende citaat op p. 198, noot 4. De teksteditie op p. 198-200.

+ 2R

+ [R, slot proloog, niet in het Latijn]

[p. 179]

 

Riep hi ende sprac te hem

 

Men seyt sone dat ic ben

10

Wijs ende vroet nv mercket an

 

Ie sal v leren dat ic can

 

doen seyde hi ende began aldus

 

Si deus est animus.

 

Nu mercket soen wat ic v gebiede²¹⁹⁺

15

Ende vvat dat is dat ic v bediede.

 

Dats dattu di daer an sult keren

 

dattu gode immer sult eeren

 

Du sult morgens vroech op staen⁺

1

⁺Ende om dijn bederue gaen.

 

Men seyt wie te langhe slaept

 

Dat hem die slaep onduchtich maect

 

Vvachti datmen niet en seyt.⁺

5

Dat vele talen an di leyt

 

want menigerhande tale

 

En voucht niemant goeders wale

 

Sone doet als die vroede doet⁺

 

Die heuet ghestadighen moet

10

Het is lachter dat een hier seghet

 

Dat hi ghinder niet en pleghet

 

Anmercket niemens quade daet⁺

 

want vele merkens is quaet

 

Beide so en is man of wijf.

15

Die sonder sonde leet sijn lijf.

 

Geloeft niet als dijn wijf tonrecht⁺

 

Claghet ouer dinen knecht

 

want quade wiuen sijn ghenoech

 

 

1

⁺Wanneermen di onrecht doet⁺

 

So bidt den rechter dat hi di

 

Doer binen dienste behulpich si²²⁰

 

Dat di in dronckenscap geschiet⁺

5

Dat en latet ongebetert niet

 

want daer of hier te voren.

 

Vernoy is comen ende toren

 

Als du hebst den cost meer⁺

 

Ende terens dan du hads eer

10

So spaer want zaen glidet

219 ‘Nu’: de ‘N’ is een rode lombarde, één regel hoog. Alle eerste letters van de hierna volgende strofen zijn eveneens rode lombarden van één regel hoog. In de druk is dat aangegeven door een vet-letter.

+ [R I,1]

+ [R I,2]

+ 2V

+ [R I,3]

+ [R I,4]

+ [R I,5]

+ [R I,8, vs. 1-3]

+ 5R

+ [R III,16, vs. 2-4; Beets III,17]

220 ‘binen’ staat in de druk, zo vermeldt Kronenberg 1932, p. 199, noot 1.

+ [R II,21]

+ [R II,17]

[p. 180]

 

Hauen diemen niet en midet.

 

Merck ewel dat di mach deeren⁺

 

Bewaert dat oftu moges beweren

 

Hij is sot die comen sijt

15

Dat ongheual ende niet en vliet.

 

Die vvat heuet dat hem becoemt⁺

 

Hout hijt vvel ic vvaent hem vroemt

 

Hij is sot die in sijn hant heeft goet

1

⁺Ende leyt dat onder sinen voet²²¹

 

Som wilen sulstu dijn goet⁺

 

Sparen als die vroede doet

 

Die soucket altoos sulck ghelach

5

hoe hi mit eren leuen mach.

 

Du en sulst alleen niet ontslaen.⁺

 

Trecht dat langhe heeft ghestaen

 

die verwerket sijn ghebuere

 

het wort hem dickent te zuere

10

Sone lere so in dinen sin⁺

 

dat daer vvone vvijsheit in.²²²

 

die mit sonden leet sijn leuen.

 

het is qualiken mit hem becleuen

 

Sone oftu vroet vviltste sijn⁺

15

So there in goeder maten dijn.

 

hi is sot die tsijne verteert

 

Ende anden vreemden hem gheneert.

 

Lieue sone vvacht V dies.⁺

[Hier eindigt het fragment]

+ [R II,24]

+ [R II,26]

+ 5V

221 Kronenberg 1932, p. 200, noot 1, vermeldt dat er boven de ‘e’ van ‘leyt’ een klein streepje staat.

+ [R II,28]

+ [R II,29]

+ [R III,1]

222 De punt achter ‘in’ is niet helemaal zeker.

+ [R III,21; Beets III,22]

+ [R III,21 bis,1; Beets III,22 vervolg]²²³

223 Voor III,21bis zie men Boas 1910, p. 189-191.

[p. 181]

De drukken van Jan van Ghelen [sigle G], Hieronymus Verdussen [sigle d1], en Pauwels Stroobant [siglen d2, d3, d4, d5, en d6]: ter inleiding

Bij de opsomming van de verschillende bronnen van de Middelnederlandse Cato in de paragraaf De Dicta Catonis in het Middelnederlands is onder de nrs. 11 tot en met 13 (p. 19) in het kort al iets gezegd over de drukken die verschenen zijn bij drie Antwerpse drukkers: Jan van Ghelen, Hieronymus Verdussen en Pauwels Stroobant. Alledrie gaven zij een boekje uit met dezelfde inhoud: een lang strofisch gedicht, Baghijnken van Parijs getiteld, gevolgd door ‘die wijse leeringe die Catho zijnen Sone leerde’.²²⁴ Wat de Cato betreft: deze telt in al die drukken niet alleen 203 versregels, maar ook de opgenomen strofen komen overeen (met inbegrip van de weggevallen regel die op regel 123 had moeten volgen); en de kerkelijke goedkeuring is in alle gevallen afkomstig van Symon de Planen. Er kan geen twijfel over bestaan dat hier in feite steeds dezelfde tekst, dezelfde ‘bloemlezing’, wordt aangeboden. Nauwkeurige vergelijking van de teksten in de verschillende exemplaren - een van Jan van Ghelen, een van Hieronymus Verdussen, en vijf van Pauwels Stroobant - bevestigt dat ten overvloede: de verschillen zijn miniem. Dat is dan ook de belangrijkste reden geweest hierna te volstaan met een integrale uitgave van een der teksten -Verdussen - en daar een lijst met varianten aan toe te voegen.

Vooraf echter moet het een en ander gezegd worden over de zeven boekjes.

Voor het exemplaar van het rond (na?) 1540 verschenen Van Ghelen-drukje [sigle G] kan verwezen worden naar nr. 11 van de opsomming op p. 18-19 hierboven.²²⁵ Datzelfde geldt voor het exemplaar-Verdussen uit 1605 [sigle d1], dat daar onder nr. 12 is genoemd.²²⁶

Uitvoeriger moet worden stilgestaan bij de vijf Stroobant-exemplaren.²²⁷ De zaak ligt ingewikkeld en het is hier niet de plaats om op alle problemen in te gaan. Doch om misverstanden in de toekomst te vermijden dienen wel enkele kwesties uit de bestaande literatuur te worden rechtgezet.

In 1860 gaf Serrure het boekje van Verdussen (1605) uit. In zijn inleiding vermeldt hij dat hij nog een andere uitgave bezit, een druk van Pauwels Stroobant ‘inde Cammerstraet, inden witten Hasewint’ (p. IX). Het boekje, zo schrijft Serrure, ‘is zonder jaer’ en het ‘is in allen gevalle ettelyke jaren jonger dan de druk by Verdussen van 1605’ (p. IX). Hij baseert dat op het feit dat een Pauwels Stroobant weliswaar in 1596 als meester stond ingeschreven bij het Sint-Lukasgilde te Antwerpen, maar deze Stroobant

224 Over Baghijnken van Parijs in het kort Van Buuren 1994 a, p. 83-84, met literatuur in de daarbij behorende noten.

225 Voor meer gegevens raadplege men de literatuur genoemd bij Van Buuren 1994 a, p. 375, noot 29.

226 Voor meer gegevens: Van Buuren 1994 a, p. 375, noot 31. Het daar meegedeelde ‘Thans onvindbaar’ is onjuist. Het boekje bevindt zich (als gezegd op p. 19) in dezelfde particuliere verzameling als het drukje van Jan van Ghelen. C.P. Serrure heeft de Verdussen-druk opnieuw uitgegeven: Serrure 1860 Baghijnken.

227 Vgl. ook Van Buuren 1994 a, p. 375, noot 30. Maar de de daar verstrekte gegevens zijn inmiddels voor een groot deel achterhaald.

[p. 182]

Afbeelding 3: Titelpagina van Baghijnken van Parijs, uitgegeven te Antwerpen door Jan van Grielen (Particuliere verzameling, Nederland; olim Arenberg-collectie nr. 979). Zie ook p. 184.

[p. 183]

woonde ‘in den Witten Hazewind op de Lombaerde vest’ (p. IX). Omdat volgens Serrure Pauwels Stroobant ook in 1669 nog drukte - dan woonachtig ‘in den Witten Hazewind, in de Cammerstraet’ - zal het hier wel om een zoon gaan, zo redeneert hij, want anders zou de ‘oude’ Pauwels gedurende 73 jaar gedrukt hebben. Serrure denkt aan een datering ‘misschien omtrent het jaer 1660’ (p. X).

Uit de Dictionnaire van Anne Rouzet evenwel blijkt, dat de oude Pauwels Stroobant vanaf 1597 (tot zijn dood in 1617) al in de Witte Hasewint in de Cammerstraat woonde.²²⁸ Wat dat betreft vervalt dus Serrures argumentatie.

Dat het boekje jonger is dan dat van Verdussen maakt Serrure kennelijk ook nog op uit de houtsnede op het titelblad: ‘De titelplaet is eene nabootsing van die welke op den druk van 1605 voorkomt’ (p. IX).

Maar welk Stroobant-exemplaar had Serrure voor zich liggen? Volgens De Vreese betreft 't het exemplaar dat later Arenberg nr. 1257 zou worden (en dat nu in de eerder genoemde particuliere collectie in Nederland berust).²²⁹ Doch De Vreese begaat hier een vergissing. Dat blijkt uit het volgende.

Serrure heeft achterin zijn editie (p. 35-36) een (onvolledige) lijst van varianten uit het bedoelde exemplaar-Stroobant gegeven (varianten bij de editie-Verdussen). Nu alle overgeleverde Stroobant-exemplaren met elkaar vergeleken kunnen worden, is het bewijsbaar dat het niet om Arenberg nr. 1257 kan gaan. Twee voorbeelden slechts ter adstructie. In regel 12 van de tekst heeft Verdussen ‘vroet’ en Serrure (die een andere telling aanhoudt) geeft in de lijst van varianten ‘voet’, en bij regel 104 geeft hij ‘cale’ naast Verdussens ‘tale’. Deze en andere varianten nu komen niet voor in Arenberg nr. 1257, maar wel in twee andere Stroobant-exemplaren, te weten: Arenberg nr. 1290 en Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Cl. 6513 RP. Beide exemplaren zijn eigendom van Serrure geweest. Het Brusselse exemplaar is door hem verkocht aan de KB op 19 juli 1842.²³⁰ Het andere, zoals bleek, is later bij Arenberg beland en berust nu in de genoemde particuliere collectie, Nederland.

Een van die twee moet door Serrure als ‘varianten-exemplaar’ zijn gebruikt. Omdat het exemplaar van de Brusselse KB al in 1842 door Serrure aan die instelling was verkocht, ligt het voor de hand te veronderstellen dat het dus wel zal gaan om ‘Arenberg nr. 1290’. Het merkwaardige is dan dat Serrure in 1860 met geen woord melding maakt van het ‘Brusselse’ exemplaar.²³¹ Overigens: de Cato-teksten in Arenberg nr. 1290 en Brussel, KB, Cl. 6513 RP zijn op een enkele kleinigheid na volkomen gelijkluidend. Zij behoren ongetwijfeld tot dezelfde druk.²³² Arenberg nr. 1290 krijgt van hieraf de sigle d2, ‘Brussel’ de sigle d3.

228 Rouzet 1975, p. 212.

229 De Vreese 1927-1941, nr. 43 en nr. 321, sub II.3.

230 Vriendelijke mededeling van Mevrouw Elly Cockx-Indestege in een brief van 31 augustus 1995.

231 Twee opmerkingen bij dit gedeelte. (1) De kwestie ‘Stroobant 1669’ is nog niet uitgezocht. Mevrouw Cockx schreef op 12 september 1995 dat er mogelijk meer valt te vinden in de nalatenschap van Lode van den Branden in de Brusselse KB. (2) Ook het feit dat Serrure in 1860 zwijgt over het door hem aan de KB verkochte exemplaar moet nog nageplozen worden.

232 De Baghijnken-teksten (waarvan Serrure 1860 Baghijnken ook varianten opgeeft) zijn bij het onderzoek niet betrokken, maar het is buitengewoon onwaarschijnlijk dat die de gevonden uitkomsten zullen tegenspreken.

[p. 184]

Zijn ‘Arenberg nr. 1290’ en ‘Brussel’ nu jonger dan Verdussen? Of Serrures oordeel dat de ‘titelplaet [...] eene nabootsing’ is van die uit 1605 juist is, valt voor een niet-boekhistoricus of niet-kunsthistoricus moeilijk vast te stellen. Op Arenberg nr. 1257 na hebben alle Stroobant-exemplaren in wezen dezelfde houtsnede: een vrouwenfiguur - een sober geklede begijn met kap - in een landschap, die knielt voor een Christuskind met wereldbol; het kind straalt licht uit en bevindt zich in een grote doornenkroon die als omlijsting om hem heen is aangebracht; aan de rand van de gehele voorstelling zien we zuilen, met ranken omwikkeld (bijvoorbeeld Verdussen, vgl. ook afb. 3 op p. 182), of er is een wat eenvoudiger randversiering van ornamenten (bijvoorbeeld Brussel Cl. 6513 RP, en Arenberg nr. 1290). De Vreese dateerde Serrures ‘varianten-exemplaar’ als ‘Waarschijnlijk tusschen 1596 en 1612’, maar hij dacht ten onrechte dat het ging om ‘Arenberg nr. 1257’.²³³

Hoe dit allemaal zij, als de twee genoemde Stroobant-exemplaren inderdaad jonger zijn dan Verdussen, dan ligt vooralsnog een datering tussen 1605 en 1617 (het sterfjaar van Pauwels Stroobant) meer voor de hand dan een late datering rond 1660. Waarom De Vreese het jaartal 1612 als grens noemt is niet duidelijk.

En hoe zit het met de andere drie Stroobant-boekjes: Arenberg nr. 1257, Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 971 G 10, en Antwerpen, Stadsbibliotheek, F. 41486?

Arenberg nr. 1257 - voortaan met de sigle d6 - ook afkomstig uit de verzameling-Serrure, en nu in de genoemde particuliere collectie, heeft op de titelbladzij de een afbeelding die afwijkt van de houtsneden in de andere exemplaren (en in ‘Van Ghelen’ en ‘Verdussen’). Ook hier zien we weliswaar een vrouw in een landschap, knielend voor een Christusfiguur die wordt omlijst met een doornenkroon, maar de vrouw is gekleed in een wijdgeplooid gewaad en draagt geen kap. Achter haar bevindt zich een engel. En de Christusfiguur is een volwassen man, die op de uitgestrekte rechterhand een kroon draagt en in de half vooruitgestoken linkerhand een hart. Onderaan staan tussen punten de initialen van Pieter van der Borcht (ca. 1540-1608):.P.B. (Zie ook afb. 4 op p. 185) Het verwarrende is dat men deze afbeelding heel goed zou kunnen betitelen als ‘eene nabootsing’. En wat dat betreft zou De Vreese gelijk kunnen hebben als hij meent dat Arenberg nr. 1257 het ‘varianten-exemplaar’ van Serrure is geweest, doch diens lijst tekstvarianten logenstraffen De Vreeses mening.

Gezien de houtsnede op het titelblad lijkt het waarschijnlijk dat het hier om een andere druk gaat. Tekstinhoudelijk zijn, als gezegd, de verschillen met de andere Stroobant-exemplaren miniem. Is Arenberg nr. 1257 ouder of jonger dan Arenberg nr. 1290 en ‘Brussel’? De houtsnede met de wat weelderiger vormgeving lijkt ‘moderner’, maar zegt dat iets? En de veelal voorkomende spelling ‘v’ waar de andere twee ‘u’ hebben en, andersom, waar Arenberg nr. 1257 ‘u’ voor ‘v’ heeft, biedt evenmin houvast. Nader onderzoek kan mogelijk meer duidelijkheid verschaffen over de genoemde problemen van druk en datering.

De Vreese zegt van Arenberg nr. 1290 dat deze ‘hier en daar [...] een beteren tekst’ heeft dan nr. 1257.²³⁴ Bij vergelijking van de twee blijkt dat, althans wat de Cato betreft,

233 De Vreese 1927-1941, nr. 43.

234 De Vreese 1927-1941, nr. 43.

[p. 185]

Afbeelding 4: Titelpagina van Baghijnken van Parijs, uitgegeven te Antwerpen door Pauwels Stroobant (Particuliere verzameling, Nederland; olim Arenberg-collectie nr. 1257). Zie ook p. 184.

[p. 186]

niet te kloppen. Nommer 1257 is beter. Deze onjuistheid zal wel samenhangen met de eerder genoemde vergissing van De Vreese.

Terzelfder plaatse beweert hij dat het Stroobant-exemplaar van de Universiteitsbibliotheek in Amsterdam - signatuur 971 G 10 - een nevenexemplaar van Arenberg nr. 1290 is.²³⁵ Opnieuw zal het om de gesignaleerde vergissing gaan. Als er bij ‘Amsterdam’ - voortaan de sigle d5 dragend - al sprake is van een parallel exemplaar, dan gaat het weer om Arenberg nr. 1257. Maar er zijn, wat de Cato-tekst betreft, ook verschillen en in die gevallen gaat ‘Amsterdam’ samen met bijvoorbeeld ‘Brussel’ en Arenberg nr. 1290, terwijl Arenberg nr. 1257 iets anders heeft.

Het Antwerpse exemplaar ten slotte - signatuur F 41486, sigle voortaan d4 - staat het dichtst bij ‘Brussel’ en bij Arenberg nr. 1290, maar gaat soms samen met ‘Amsterdam’ en soms met ‘Amsterdam’ en ‘Arenberg 1257’.²³⁶

Om een laatste misverstand te voorkomen nog het volgende. Beets heeft in zijn dissertatie De ‘Disticha Catonis’ in het Middelnederlandsch uit 1885 de ‘varianten-editie’ van Serrure de sigle d2 gegeven. ‘Arenberg’ was toen nog helemaal niet aan de orde. Door de latere vergissing van De Vreese in de ‘Bouwstoffen’ (nr. 43 en nr. 321) lijkt het nu dat deze d2 betrekking heeft op Arenberg nr. 1257, terwijl het in feite nr. 1290 betreft. Anders gezegd: d2 bij Beets is niet ‘Arenberg 1257’ maar ‘Arenberg 1290’.

Voor het gemak van de lezer volgen nu nog eens alle siglen van de hier behandelde drukken en exemplaren.

-	G (Van Ghelen), Arenberg nr. 979, nu particuliere verzameling, Nederland
-	d1 (Verdussen), Arenberg nr. 1261, nu particuliere verzameling, Nederland
-	d2 (Stroobant), Arenberg nr. 1290, nu particuliere verzameling, Nederland
-	d3 (Stroobant), Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Cl 6513 RP
-	d4 (Stroobant), Antwerpen, Stadsbibliotheek, F 41486
-	d5 (Stroobant), Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, 971 G 10
-	d6 (Stroobant), Arenberg nr. 1257, nu particuliere verzameling, Nederland

235 Dr. Jos Biemans liet in een brief van 25 januari 1994 weten dat over de herkomst van het Amsterdamse exemplaar weinig te achterhalen valt. Vermoedelijk is het exemplaar in 1922 verworven, maar in de journalen is het niet terug te vinden.

236 Aan het Antwerpse exemplaar ontbreekt een gedeelte van de tekst van Baghijnken van Parijs, de Cato is compleet. De heer M. Bronselaer van de Stadsbibliotheek in Antwerpen deelde in een brief van 1 september 1993 mee dat de vroegste met zekerheid bekende bezitter Gustave van Havre (1817-1892) is geweest. Op de veiling van diens bibliotheek in december 1905 werd het boekje gekocht door Muller. En op de veiling van Mullers boekerij in mei 1909 werd het gekocht door het ‘Bestendig Dotatiefonds voor de Stadsbibliotheek en het Museum Plantin-Moretus’. Op 14-12-1909 werd het opgenomen in de Stadsbibliotheek onder inschrijvings-nr. 91122 en onder de catalogusnrs. 41486 tot 41491. Dat laatste, omdat het om een convoluut ging. Binnen dat convoluut dan draagt het Baghijnken-exemplaar nr. 41486.

[p. 187]

Particuliere verzameling, Nederland, (olim. Arenberg nr. 1261), Hieronymus Verdussen, Baghijnken van Parijs (Antwerpen, 1605) [sigle d1]

Voor de integrale uitgave van een der genoemde drukken (van respectievelijk Jan van Ghelen, Hieronymus Verdussen en Pauwels Stroobant) is de keuze gevallen op de editie van Verdussen, hoewel deze druk de enige is die reeds eerder in een ‘moderne’ uitgave het licht heeft gezien: Serrure gaf de tekst uit in 1860.

Serrures uitgave is natuurlijk verouderd, maar dat is niet de belangrijkste reden geweest om te kiezen voor ‘Verdussen’. Bij vergelijking van de zeven boekjes van de drie Antwerpse drukkers bleek dat een uitgave van Verdussens tekst de minste problemen opleverde bij de presentatie van de varianten; bovendien kostte de gekozen presentatie ook de minste ruimte. Zuiver praktische redenen liggen dus aan de keuze ten grondslag. Beklemtoond zij in dit verband nogmaals dat de verschillen tussen de teksten in de zeven boekjes vrijwel allemaal minieme verschillen zijn.

Om de verwijzingen in de lijst van varianten gemakkelijk vindbaar te maken is bij de uitgave van Verdussens tekst in de linkermarge een doorlopende telling (beginnend bij de eerste versregel van de Cato) aangebracht. Ook in de linkermarge, maar meer naar rechts, is een telling per pagina aangebracht, die op iedere bladzijde opnieuw bij 1 begint.

De titel van het boekje dat bij Verdussen van de pers kwam luidt aldus:

Baghijnken van // Parijs. Oock is hier by ghedaen die // wijse leeringe die Catho zijnen Sone leerde. // [Houtsnede: knielende vrouwenfiguur in landschap voor Christuskind in doornenkroon, links en rechts als rand twee zuilen met ranken omwikkeld. Onder de houtsnede:] T'HANTVVERPEN. // By Hieronymus Verdussen / op onser lieuer //Vrouwen Kerckhof/ inde X. Gheboden. 1605.

Achter de tekst van het lange gedicht Baghijnken van Parijs volgt, met een balk van blokjes boven en onder de tekst, op een nieuwe pagina [B iij V] de kerkelijke approbatie:

Dit Boecxken is gheuisiteert ende gheapprobeert byden Eervveerdighen Heer Simon de Planen.

Dan, bovenaan op weer een nieuwe pagina [B iiij R], opnieuw een balk van blokjes, waarna de Cato begint.

⁺Hier nae volcht die Wijse lee=

ringhe van Catho.

⁺DIe ghene die in haren sinne²³⁷⁺
Draghen weerlijcke minne
Sy maken daer af rijm ende liet.

+ [B iiij R]

+ 1

237 ‘DIe’: de ‘D’ is een lombarde van drie regels hoog. De overige lombarden zijn (op één uitzondering na: B iij V, regel 1, heeft een twee regels hoge ‘N’) alle één regel hoog. Zij zijn in vetletter weergegeven.

+ [d1 Proloog, niet in het Latijn]

[p. 188]

 

Der minnen soo en draghe ick niet

 

⁺Want nv is al dat vergaen

 

Dat der minnen mach bestaen

 

Wijlen doen ick die minne droech.

10

Als ick die minne sach/ ick loech

 

Nv haet ickse in al mijnen sinne

 

⁺Die minne dragen/ende die minne

 

Ende heb ghekeert mijnen moet.

 

Aen die ghene die sijn vroet

15

Eer ick dit dede seyde een mijn vrient

 

Gheselle die ter wijsheyt dient

 

⁺Dat hy des beteren loon ontfaet.

 

Dan die ter minnen dienste staet

 

Hierom heb ick des beghonnen

20

Sy hebben onrecht dies my verionnen.²³⁸

1

⁺NV bidt alle met my te Gode²³⁹

 

⁺Dat hy seynde zijnen bode

 

Die my wijse ende leere

 

Hoe ick my ter vroetheyt keere.

5

Alle die vroet willen wesen

 

Een boeck is dat die clercken lesen

 

⁺Als sy eerst ter scholen gaen

 

Dat hen wijsheyt doet verstaen

 

Veel meer dan eenich doet.

10

Hierom peynsde ick in mijnen moet

 

Dat ick v daer by wil leeren

 

⁺Hoe ghy v herte sult bekeeren

 

Ter vroetheyt/nv mercket dan.

 

Vvient maeckte/het woonde een man

15

Te Roomen wijlen eer

 

Die des wijsdom wiste meer

 

⁺Dan eenich man die leuet nv.

 

Hy hiet Cathoo dat segghe ick v

 

Hy hadde een kint dat alsoo

20

Als hijt noemde dies was hy vro

 

Als metten kinde was vergaen.

 

⁺Dat mocht onthouden ende verstaen

 

Riep hy ende sprack tot hem

 

Men seyt sone dat ick ben

1

⁺Wijs ende vroet/ nv merckt an

 

Ick sal v leeren dat ic can

 

⁺Doen seyde hy ende beghan aldus.

+ 5

+ 10

+ 15

238 De punt achter ‘verionnen’ is niet helemaal zeker.

+ [B iiij V]

239 De ‘N’ is een lombarde, twee regels hoog.

+ 20

+ 25

+ 30

+ 35

+ 40

+ B v R

+ 45

[p. 189]

 

Si Deus est animus

5

Nv merct sone wat ick ghebiede⁺

 

Ende wat dat is dat ick v ghebiede

 

Dats dat ghy v daer aen sult keeren

 

⁺Dat ghy Gode ymmer sult eeren.

 

Ghy sult smorghens vroech opstaen⁺

10

Ende om v be-erue gaen

 

Men seyt die te langhe slaept

 

Dat hem den slaep onduchtich maect.

 

⁺Vvacht v datmen niet en seyt⁺

 

Dat vele tale aen v leyt

15

Want menigherhande tale

 

En voecht niemants goeders wale.

 

Sone doet als die vroede doet⁺

 

⁺Die heuet ghestadighen moet

 

Het is lachter/dat een hier segghet

20

Dat hy ghinder niet en pleghet.

 

Aenmerct niemants quade daet⁺

 

Want veel merckens is quaet

 

⁺Beyde soo en is man oft wijf

 

Die sonder sonde leydt sijn lijf.

1

⁺Ghelooft niet als v wijf t'onrecht⁺

 

Claghet ouer uwen knecht

 

Want quade wijuen sijn ghenoech

 

⁺Die dicke maken ongheuoech.

5

Nieu mare ende achtersprake⁺

 

Die de lieden tot schanden maken

 

Sult ghy schouwen ende haten

 

Die hem anders verwaten.

 

⁺Als eenich man doet wel⁺

10

Dat onthout ende vertelt

 

Doedy wel swijghet daer of

 

Soo sult ghy hebben goeden lof.

 

Die wijle ghy sijt een ionghelinck⁺

 

⁺Soo doet soo menich goet dinck

15

Als dan naken uwe daghe

 

Datmen ws te Gode ghewaghe.

 

Alst compt dat ghy hebt ghenoech⁺

 

Van hauen hout v in dit gheuoech

 

⁺Want heden is die man rijcke

20

Smorghens staet hem commerlijcke.

 

Als ghy arm sijt van haue.⁺

 

Ende van rijckdommen beschouen

 

Bepeynst dat ghy hier te voren

 

⁺Arm ende naeckt waer gheboren.

+ [d1 I,1]

+ 50

+ [d1 I,2]

+ 55

+ [d1 I,3]

+ [d1 I,4]

+ 60

+ [d1 I,5]

+ 65

+ B vV

+ [d1 I,8]

+ 70

+ [d1 I,12]

+ 75

+ [d1 I,15]

+ [d1 I,16]

+ 80

+ [d1 I,18]

+ 85

+ [d1 I,21]

+ 90

[p. 190]

1

⁺Ghy sult niet keeren in dien⁺

 

Dat ghy die doot sult ontsien

 

Want wie die doot ontsiet

 

Hem en helpt sijn leuen niet.

5

⁺Hy is sotter dan een queken hoot⁺

 

Die hopet op een anders doot

 

Want beyde die lieden ionck ende out

 

Sijn haers leuens onghewout.

 

Al hebdy dat verdient⁺

10

⁺Dat ghy en behoeft geenen vrient

 

Dat en suldy Godt wijten niet

 

Want hem is leet dat v misschiet.

 

Ghy sult v wachten doet ghy wale.⁺

 

Tegen hem te hebben tale

15

⁺Die altoos sijn beuaen in dien

 

Hoe sy verradenis mogen plien.

 

Vvacht die tegen v gebare⁺

 

Minnelijck als die vogelare

 

Die schoon pijpen ende blasen

20

⁺Als die voghelkens verdwasen.

 

Na dat uwe tijden naken⁺

 

Suldy uwe teringe maken

 

Ende uwen cost meer noch min

 

Nae dien dat ghy hebt ghewin.²⁴⁰

1

⁺Ghy moghet t'ghelt minnen wel⁺

 

Door nutschap ende niet el

 

Men seyt daer noyt heylich man.

 

En leyde zijnen sin daer aen.

5

Beyde nemen ende gheuen⁺

 

⁺Is haer zede die nv wil leuen

 

Met eeren doet alsoo

 

Soo menchdy blijde zijn ende vro.²⁴¹

 

Vvildy sone v daer toe keeren²⁴²⁺

10

Vergilius heuet beschreuen

 

⁺Hoe die dorpers sullen leuen.

 

Ghy sult die onmate vlien⁺

 

Men seyt dat vroede plien

 

Mate te houden ende volghen hare

+ [B vj R]

+ [d1 I,22]

+ 95

+ [d1 I,19]

+ [d1 I,23]

+ 100

+ [d1 I,26]

+ 105

+ [d1 I,27]

+ 110

+ [d1 III,11; Beets III,12]

240 Onder aan de pagina staat de custode - het wachtwoord voor de volgende pagina - ‘Ons’. De volgende bladzijde begint evenwel met ‘Ghy’.

+ B vj V

+ [d1 IV,4; vgl. I,35]

+ [d1 I,40]

+ 120

241 ‘menchdy’: sic.

242 ‘daer toe’: eventueel ‘daertoe’.

+ [d1 II,Pa (slechts 3 regels)]

+ 125

+ [d1 II,6; Beets IV,10]²⁴³

243 Over de kwestie ‘II,6 of IV, 10’ zie de commentaar hierboven bij nummer 26 van druk D, p. 78-79.

[p. 191]

15

Want onmaten is ongheware.

 

⁺Segdy ws ghesellen daet⁺

 

Dies hy hem schaemt dat is quaet

 

Peynst oft het v lief ware

 

Die uwe schande maeckte openbare.

20

Sone en merckt die sonder niet²⁴⁵⁺

 

⁺Diemen den quaden doen siet

 

Want den tijt sal comen saen

 

Dat sijs loon sullen ontfaen.

 

Sone ick verbiede v nijdichede⁺

1

⁺Want sy heuet quade sede

 

⁺Wie datse draghet Godt weet

 

Hem comter af dat hem is leet.

 

Ghy sult hebben vasten moet⁺

5

Wanneermen v onrecht doet

 

Soo bidt den rechter dat hy dy

 

⁺Door uwen dienst behulpich sy.

 

Dat v in dronckenschap gheschiet⁺

 

Dat en laet onghebetert niet

10

Wanter af hier voren

 

Vernoy is comen ende toren.

 

⁺Als ghy hebt den cost meer⁺

 

Ende teerens dan ghy hadt eer

 

Soo spaert/ want saen ghelijdet

15

Hauen diemen niet en mydet.

 

Merckt wel dat mach v deeren⁺

 

⁺Bewaert oft ghy moghet beweeren

 

Hy is sot die comen siet

 

Dat ongheual ende niet en vliet.

20

Die wat heuet dat hem becoemt⁺

 

Hout hijt wel ick waent hem vroemt

 

⁺Hy is sot die in sijn hant heeft goet

 

Ende leyt dat onder zijnen voet.

 

Som wijlen sult ghy v goet²⁴⁶⁺

1

⁺Sparen als die vroede doet

 

Die soeckt altoos sulck gheclach

 

⁺Hoe hy met eeren leuen mach.

 

Ghy en sult alleene niet ontslaen⁺

5

T'recht dat lange heeft gestaen

 

Die verwecket sijn ghebuere

+ 130

+ [d1 II,7; Beets III,8 (=7)]²⁴⁴

244 Voor de kwestie ‘II,7 of III,8’ zie de commentaar hierboven bij nummer 27 van druk D, p. 79-81.

245 ‘sonder’: sic.

+ [d1 II,8]

+ 135

+ [d1 II,13]

+ [B vij R]

+ 140

+ [d1 III,16; Beets III,17]

+ 145

+ [d1 II,21]

+ 150

+ [d1 II,17]

+ [d1 II,24]

+ 155

+ [d1 II,26]

+ 160

246 ‘Som wijlen’: eventueel ‘Somwijlen’.

+ [d1 II,28]

+ [B vij V]

+ 165

+ [d1 II,29]

[p. 192]

 

Het wort hem dickwils al te suere.

 

⁺Sone leert in uwen sin⁺

 

Dat daer woone wijsheyt in

10

Die met sonden leyt sijn leuen

 

Het is qualijcken met hem becleuen.

 

Sone oft ghy vroet wilt sijn⁺

 

⁺Soo t'herte in goeder maten dijn

 

Hy is sot diet zijne verteert

15

Ende aenden vremden hen geneert.

 

Lieue sone wacht v dies⁺

 

Dat ghy biddens niet en plies

 

⁺Ick segt v hoet int lant steet

 

Die vele bidt hy wort leet.

20

Die doot en sult ghy haten niet⁺

 

Door een pijne die soo vliet

 

Die sy recht ouer die quade

 

⁺Al compt hy dicke te spade.

 

Ghy sult met uwen sin allegader⁺

1

⁺Eeren moeder ende vader

 

Godt seyt diese belghen doet

 

Dat hem te pijne worden moet.

 

⁺Sone dit is den besten schat⁺

5

Die ick hebbe/ende om dat

 

Soo heet ick ende beuele dy

 

Dat hy altoos met v sy.

 

Ghy goede lieden die dese reden⁺

 

⁺Hebt ghehoort doet v gebeden

10

Ootmoedelijck tot onsen Heere

 

Bidt hem dat hy v leere

 

Ende verlichten soo uwen sin

 

Dat daer woone wijsheyt in.

 

⁺Die dit maeckten wt Latijne

15

In Vlaemsche/begeert te zijne

 

In v gebeden vroech ende spade

 

Bidt Gode dat hy hem doe genade.

 

FINIS.

+ 170

+ [d1 III,1]

+ [d1 III,21; Beets III,22]

+ 175

+ [d1 III,21^bis; Beets III,22 vervolg]²⁴⁷

247 Voor de problematiek ‘III,21bis en III,22 vervolg’ zie Boas 1910, p. 189-191.

+ 180

+ [d1 III,22; Beets, III,23]

+ 185

+ [d1 III,24; Beets III,25]

+ [B viij R]

+ 190

+ [d1 zelfst. strofe, i.p. v. IV,49]

+ [d1 Epiloog, niet in het Latijn]

+ 195

+ 200

[p. 193]

Varianten in G en in d2 tot en met d6 ten opzichte van d1

In de hierna volgende lijst zijn alle ‘Cato-varianten’ ten opzichte van Verdussens tekst [d1] uit de druk van Jan van Ghelen [G] en uit de Stroobant-exemplaren [d2, d3, d4, d5, d6] opgenomen. Daarbij zijn inbegrepen alle interpunctietekens en alle verschillen tussen hoofdletters en kleine letters. Ook alle twijfelgevallen zijn vermeld, evenals eventuele typografische verschillen bij het begin van de strofen.

De versregeltelling hieronder is dezelfde als die in de linkermarge bij de hierboven uitgegeven tekst van Hieronymus Verdussen is gevolgd (vers 1 t/m 203).

Approbatie G: onderaan de pagina die voorafgaat aan het begin van de Cato staat de approbatie: ¶ Dit boecxken is gheuisiteert byden // eerweerdighen heer Symon de Planen.
De approbatie in de drukken d2 t/m d6 is te vinden na het slot van de Cato (zie hierachter p. 198).
Titel G: Hjer nae volcht // Catho.; d2, d3: DIT IS DE VVIISE // Leeringhe van Catho.; d4: Dit is de wijse Lee= // ringhe van Catho.; d5: Dit is de wijse lee- // ringhe van Catho.; d6: Dit is de wjjse lee= // ringhe van Catho.
r. 1	G: de ‘D’ is een lombarde (die veel heeft van een ‘O’ met een heel klein haaltje links boven), twee regels hoog; d2 t/m d5: grote hoofdletter ‘D’, twee regels hoog; d6: de ‘D’ (gotische letter) is drie regels hoog;
r. 2	G, d2 t/m d6: de regel springt in;
r. 3	d6: de regel springt in; G: ‘makken’; G: ‘ende’; d2 t/m d6: ‘en’; G: achter ‘liet’ geen punt;
r. 4	G: ‘so’; d2 t/m d6: de regel springt in;
r. 5	d2 t/m d6: ‘nu’; d2 t/m d6: ‘dat al’;
r. 6	d2 t/m d4: ‘de’; d5, d6: ‘eer’; d2 t/m d6: ‘minne’;
r. 7	G, d5, d6: achter ‘droech’ geen punt; d5: achter ‘droech’ een schuine streep;
r. 8	G: ‘als’; d2 t/m d6: de regel springt in; G, d2 t/m d6: achter ‘sach’ geen schuine streep; d2, d3: achter ‘loech’ een punt;
r. 9	d2 t/m d6: ‘Nu’; d2 t/m d6: ‘alle’;
r. 10	G, d4 t/m d6: eerste ‘die’ kleine letter; G, d2 t/m d6: ‘draghen’; achter ‘draghen’ geen schuine streep;
r. 11	G, d6: achter ‘moet’ geen punt;
r. 12	G: ‘aen’; d2 t/m d6: de regel springt in; d2 t/m d6: ‘zijn’; d2, d3: ‘voet’;
r. 15	G, d4, d6: ‘dat’; G: ‘hi’; G: achter ‘ontfaet’ geen punt;
r. 16	G: ‘dan’; d2 t/m d5: ‘Van’; d2 t/m d6: de regel springt in; d2 t/m d4: ‘tot’ i.p. v. ‘ter’; d2 t/m d4: ‘mijnen’ i.p. v. ‘minnen’;
r. 17	G, d6: ‘begonnen’;
r. 18	G: ‘hebben’; G: ‘mi’; G: ‘verionnen’ zonder abbreviatuur en zonder punt; d2 t/m d5: ‘verjonnen.’ (zonder abbreviatuur, maar mét punt); d6: ‘verionnen.’ (zonder abbreviatuur, maar mét punt);
r. 19	G: de ‘N’ van ‘NV’ is een lombarde, twee regels hoog; d2 t/m d5: de ‘N’ van ‘NV’ is een grotere hoofdletter, twee regels hoog; d6: de ‘N’ van ‘NV’ is een gotische letter, drie regels hoog;

[p. 194]

r. 20	G, d6: ‘dat’; d2 t/m d6: de regel springt in; G: ‘hi’; G: ‘sinen’;
r. 21	d6: de regel springt in; d4 t/m d6: ‘die’; G: ‘mi’;
r. 22	G: ‘mi’; d2 t/m d5: ‘vroetheydt’; G, d2 t/m d6: achter ‘keere’ geen punt;
r. 23	d2 t/m d6: achter ‘wesen’ een punt;
r. 24	d2 t/m d6: de regel springt in; d5, d6: ‘boec’; d2 t/m d6: ‘de’ i.p. v. ‘die’; d2 t/m d6: ‘Clercken’;
r. 25	G: ‘si’;
r. 26	d4 t/m d6: ‘dat’; G: ‘hem’;
r. 27	d6: ‘[Ve]el’ beschadigd; G: achter ‘doet’ geen punt;
r. 28	d2 t/m d6: de regel springt in; d6: ‘[Hie]rom’ beschadigd; d2 t/m d6: ‘peysde’; d5: ‘mynen’;
r. 29	G, d6: ‘dat’; d6: ‘[ic]k’ beschadigd; d2 t/m d5: ‘u’; d5: ‘daer by’ of ‘daerby’?; d4: ‘leeeen’;
r. 30	G: ‘ghi’; d2 t/m d6: ‘u’;
r. 31	G, d2 t/m d6: achter ‘vroetheyt’ geen schuine streep; d2 t/m d5: ‘nu’; G: achter ‘dan’ geen punt;
r. 32	G: ‘Wiene’; de ‘W’ is een lombarde, één regel hoog; d2 t/m d6: de regel springt in; d2 t/m d6: ‘Wient’; G: ‘maecte/’; d2 t/m d6: achter ‘maeckte’ geen schuine streep;
r. 34	d4 t/m d6: ‘die’; G: ‘wijsdoms’;
r. 35	35 d4 t/m d6: ‘dan’; d2 t/m d4: ‘levet’; G: achter ‘nv’ geen punt; d2 t/m d6: ‘nu.’;
r. 36	G: ‘hi’; d2 t/m d6: de regel springt in; G, d2 t/m d6: ‘Catho’; d2 t/m d5: ‘u’;
r. 37	G: ‘hi’; G: ‘also’;
r. 38	d2, d3, d6: ‘hyt’; G: ‘hi’ i.p. v. ‘hy’;
r. 39	G: ‘Alst’; d4, d5: ‘kin de’ i.p. v. ‘kinde’; G: achter ‘vergaen’ geen punt;
r. 40	d2 t/m d6: de regel springt in;
r. 41	G: ‘hi’; d4: ‘[s]prack’ (‘s’ beschadigd);
r. 43	G, d2 t/m d6: achter ‘vroet’ geen schuine streep; d2 t/m d6: ‘nu’; G: ‘mercket’; d6: ‘aen’;
r. 44	d2 t/m d5: ‘u’; G, d2 t/m d6: ‘ick’ i.p. v. ‘ic’;
r. 45	G, d6: ‘doen’; G: ‘hi’; G, d6: ‘began’; G: achter ‘aldus’ geen punt;
r. 46	G: de ‘S’ van ‘Si’ is een lombarde, één regel hoog; d2 t/m d6: de regel springt in; G: ‘deus’;
r. 47	d2 t/m d4: ‘Nu’; G: ‘mercket’; d2 t/m d4: ‘merck’; d5, d6: ‘merckt’;
r. 48	d2 t/m d5: ‘u’; G, d2 t/m d6: ‘bediede’;
r. 49	G: ‘dats’ i.p. v. ‘Dats’; d2 t/m d5: ‘u’;
r. 50	G: ‘ghi’; d2 t/m d6: ‘Godt’; d2 t/m d4: ‘immer’; d5: ‘jmmer’; G: achter ‘eeren’ geen punt;
r. 51	G: de ‘G’ van ‘Ghy’ is een lombarde, één regel hoog; dit is verder bij alle eerste letters van een strofe het geval, alsmede aan het begin van de epiloog (r. 194) en bij r. 200; d2 t/m d6: de regel springt in; dit is verder het geval bij de eerste regel van iedere strofe, alsmede aan het begin van de epiloog (r. 194) en bij r. 200;
r. 52	d2, d3: eerder ‘n’ i.p. v. ‘u’; d4, d5: ‘u’; G: ‘beerue’ (of ‘beerne’?); d2 t/m d6: ‘beerne’;
r. 54	G: ‘dat’; G: achter ‘maect’ geen punt; d2, d3, d6: ‘maeckt.’;

[p. 195]

r. 55	G: ‘Wacht’; d2 t/m d6: ‘Wacht’; d2 t/m d4: ‘u’; d6: ‘datmen’ of ‘dat men’?;
r. 56	G: ‘dat’; d2 t/m d5: ‘u’; d2 t/m d5 ‘leydt’;
r. 57	d4, d5: ‘want’; d5, d6: ‘menigherande’;
r. 58	d2 t/m d6: ‘niemant’; G: achter ‘wale’ geen punt;
r. 60	d2 t/m d4: ‘hevet’;
r. 61	G: ‘het’; G, d2 t/m d6: achter ‘lachter’ geen schuine streep; d2 t/m d6: ‘seghet’;
r. 62	G: ‘dat’; G: ‘hi’; d2 t/m d6: ‘ginder’; G: achter ‘pleghet’ geen punt;
r. 63	d2 t/m d4: ‘Aenmerckt’;
r. 65	G: ‘so’;
r. 66	G, d2 t/m d6: ‘leyt’; G, d2 t/m d6: ‘zijn’; G: achter ‘lijf’ geen punt;
r. 67	d2 t/m d4: ‘u’; G, d5, d6: ‘tonrecht’;
r. 68	d2 t/m d4: ‘over’;
r. 69	d4, d5: ‘want’; d2 t/m d4: ‘wijven’; d2 t/m d6: ‘zijn’;
r. 70	G: ‘die’; G: achter ‘ongheuoech’ geen punt; d2 t/m d5: ‘onghevoech.’;
r. 71	G: ‘Nyeu mare’; d2, d3: ‘Nieu maren’; d4 t/m d6: ‘Nieumaren’; d2 t/m d6: ‘achterspraken’;
r. 72	G, d2 t/m d6: ‘schande’;
r. 73	G: ‘ghi’;
r. 74	G: ‘anderen’; G: achter ‘verwaten’ geen punt;
r. 76	d5: ‘onthout ende’ vrijwel als één woord gedrukt;
r. 78	G: ‘So’; G: achter ‘lof’ geen punt;
r. 79	G: ‘ghi’; d6: ‘zijt’; d4, d5: ‘jonghelinck’;
r. 80	G: ‘So’; G: ‘so’;
r. 81	G: ‘als’; G: ‘naket’;
r. 82	d2 t/m d4: ‘uws’; G: ‘gode’; G, d5, d6: achter ‘ghewaghe’ geen punt;
r. 83	G: ‘coemt’; d2 t/m d6: ‘comt’; G: ‘ghi’;
r. 84	d2 t/m d4: ‘haven’; G: ‘houdt’; d2 t/m d4: ‘u’; G: ‘ghenoech’ (of toch ‘gheuoech’?); d2 t/m d4: ‘ghevoech/’; d5, d6: ‘gheuoech/’;
r. 86	G: achter ‘commerlijcke’ geen punt;
r. 87	G: ‘ghi’; d6: ‘zijt’; G, d5, d6: ‘hauen’ en geen punt erachter; d2 t/m d4: ‘haven’ en geen punt erachter;
r. 88	d3: ‘ban’ i.p. v. ‘van’; d2 t/m d4: ‘rijckdomme’; d5, d6: ‘rijcdommen’; G, d5, d6: ‘beschauen’; d2 t/m d4: ‘beschaven’;
r. 89	d2 t/m d6: ‘Bepeyst’; G: ‘ghi’;
r. 90	G: ‘naect’; G, d2 t/m d6: ‘waert’; G: achter ‘gheboren’ geen punt;
r. 91	G: ‘Ghi’; d2 t/m d5: ‘indien’; d6: ‘in dien’ of ‘indien’?;
r. 92	G: ‘ghi’;
r. 93	d5: ‘onsiet’;
r. 94	d2 t/m d6: ‘zijn’; d2 t/m d5: ‘leven’; G: achter ‘niet’ geen punt;
r. 95	G: ‘Hi’;
r. 96	G: ‘eens’;
r. 97	d2, d3: ‘jonck’; d2 t/m d6: ‘en’;
r. 98	d2 t/m d5: ‘levens’; G: achter ‘onghewout’ geen punt;
r. 99	d5: ‘Al hebdy’ is in feite als één woord gedrukt;
r. 100	G: ‘dat’; G: ‘ghi’; G, d2 t/m d6: ‘gheenen’;

[p. 196]

r. 101	G: ‘God’;
r. 102	d4, d5: ‘want’; d2 t/m d6: ‘u’; d4, d5: achter ‘misschiet’ geen punt;
r. 103	G: ‘Ghi’; d2 t/m d4: ‘u’; G: ‘doet ghi’; d2 t/m d6: ‘doedy’; G, d2 t/m d6: achter ‘wale’ geen punt;
r. 104	G, d2 t/m d4, d6: ‘Teghen’; d5: ‘Tegheu’; d2, d3: ‘cale’; d4: ‘cale’ of ‘tale’ (in dat geval met beschadigde ‘t’);
r. 105	G: ‘die’; d2 t/m d6: ‘zijn’; d2 t/m d4: ‘bevaen’;
r. 106	G: ‘si’; G: ‘verradenisse’; d2 t/m d4: ‘verraden is’; d2 t/m d6: ‘moghen’; G, d4, d5, d6: achter ‘plien’ geen punt;
r. 107	G, d2 t/m d6: ‘Wacht’; d2 t/m d6: ‘teghen’; d2 t/m d4: ‘u’; d2 t/m d6: ‘ghebaren’;
r. 108	G: ‘voghelare’; d2 t/m d6: ‘Voghelaren’;
r. 109	G: ‘die’;
r. 110	G: ‘als’; d2 t/m d6: ‘Voghelkens’; G: achter ‘verdwasen’ geen punt;
r. 111	d2 t/m d6: ‘Nae’;
r. 112	d2 t/m d4: ‘u’ i.p. v. ‘uwe’; d5, d6: ‘v’ i.p. v. ‘uwe’; G, d2 t/m d6: ‘teringhe’;
r. 114	G, d2 t/m d6: ‘Na’; G: ‘ghi’;
r. 115	G: ‘Ghi’; G: ‘tghelt’; d2 t/m d6: ‘ghelt’; d2 t/m d6: ‘winnen’;
r. 116	d2 t/m d4: ‘Voor’; G: achter ‘el’ een punt;
r. 117	G, d2 t/m d6: ‘dat’ i.p. v. ‘daer’; G, d2 t/m d4: achter ‘man’ geen punt; d5, d6: achter ‘man’ geen punt, maar schuine streep;
r. 118	d2 t/m d6: ‘leyden’; G: ‘sinen’; G: ‘an’; achter ‘an’ geen punt;
r. 119	d2 t/m d4: ‘gheven’;
r. 120	G, d2 t/m d6: ‘sede’; d2 t/m d6: ‘nu’; d2 t/m d5: ‘leven’;
r. 121	G, d2 t/m d6: achter ‘eeren’ een schuine streep, gevolgd door het woord ‘sone’; G: ‘also’;
r. 122	G, d2 t/m d6: ‘meuchdy’; G: ‘sijn’;
r. 123	G, d2 t/m d6: ‘Wildy’; d2 t/m d6: ‘v’ (‘u’) ontbreekt; G, d2 t/m d6: ‘daer toe’;
r. 124	d2 t/m d4: ‘Virgiluus’; d5, d6: ‘Virgilius’; d2 t/m d5: ‘hevet’; d2 t/m d5: ‘beschreven’; d3 is hier beschadigd: ‘be[s]ch[r]even’;
r. 125	G: ‘hoe’; d2 t/m d6: ‘de’ in plaats van ‘die’; d2 t/m d5: ‘leven.’;
r. 126	G: ‘Ghi’; d2 t/m d5: ‘ontmate’;
r. 127	G: ‘dats’;
r. 128	d2 t/m d6: achter ‘houden’ een schuine streep;
r. 129	d2 t/m d6: i.p. v. ‘Want onmaten’ (in d1 en G) staat er ‘Mate/onmate’; G: achter ‘ongheware’ geen punt;
r. 130	d2 t/m d5: ‘Seghdy’; d2 t/m d4: ‘uws’;
r. 131	G: ‘hi’;
r. 132	d2 t/m d6: ‘Peyst’; d2 t/m d4: ‘u’; d6: ‘v lief’ vrijwel als één woord gedrukt;
r. 133	G: ‘maecte’; d2 t/m d6: ‘maeckt’; G: achter ‘openbare’ geen punt;
r. 134	G, d2 t/m d6: ‘sonde’;
r. 135	d2 t/m d5: achter ‘siet’ een schuine streep;
r. 137	G, d2 t/m d6: ‘zijs’; G: achter ‘ontfaen’ geen punt;
r. 138	d2 t/m d5: ‘u’;
r. 139	d4, d5: ‘want’; G: ‘si’; d2 t/m d4: ‘hevet’; d2 t/m d6: ‘zede’;
r. 140	d4, d5: ‘wie’; G:‘God’;

[p. 197]

r. 141	G: ‘coemter’; i.p.v. ‘dat hem is’ (in d1 en G) staat in d2 t/m d6: ‘groot’; G: achter ‘leet’ geen punt;
r. 142	d2 t/m d6: achter ‘moet’ een schuine streep;
r. 143	G, d2, d3: ‘Wanneer men’; d2 t/m d4: ‘u’;
r. 144	G: ‘So’; G: ‘hi’;
r. 145	G: ‘si’ en daarachter geen punt;
r. 146	d2 t/m d4: ‘u’;
r. 148	d4, d5: ‘wanter’; d2 t/m d6: ‘te voren’;
r. 149	d2 t/m d4: ‘Van noy’; G, d5, d6: achter ‘toren’ geen punt;
r. 150	G: ‘ghi’; d2 t/m d6: ‘weer’;
r. 151	d4, d5: ‘ende’; G: ‘ghi’; d2 t/m d5: ‘badt’; d6: ‘hadt’ (mogelijk ‘badt’); d2 t/m d4: ‘heer’;
r. 152	G: ‘So’;
r. 153	d2 t/m d4: ‘Haven’; d5: ‘diemen’ of ‘die men’?; G: ‘mijdet’, waarna geen punt; d2, d3, d5, d6: ‘mijdet.’; d4: ‘mijdel.’;
r. 154	d2 t/m d4: ‘u’; d2 t/m d6: achter ‘deeren’ een schuine streep;
r. 155	d4 t/m d6: ‘bewaert’; G: ‘ghi’; d3: ‘hhy’;
r. 157	d2 t/m d6: ‘Het’ i.p.v. ‘Dat’; d2 t/m d6: ‘ongheval’; d2 t/m d6: ‘en’ i.p.v. ‘ende’; G: achter ‘vliet’ geen punt;
r. 158	d2 t/m d5: ‘hevet’; d2 t/m d6: ‘becomt’;
r. 159	G: ‘houdt’; d6: ‘hyt’; d2, d3: ‘jont’ i.p.v. ‘waent’; d4: ‘jont’ of ‘iont’?; d2 t/m d4: ‘vroet’ i.p.v. ‘vroemt’;
r. 160	G: ‘ghi’ i.p.v. ‘Hy’; G, d6: ‘zijn’;
r. 161	d4, d5: ‘ende’; d2 t/m d4: ‘leydt’; G: ‘sinen’; G: achter ‘voet’ geen punt;
r. 162	G, d2 t/m d6: ‘Somwijlen’; G: ‘ghi’; d2 t/m d5: ‘u’; d2 t/m d4: achter ‘goet’ een punt;
r. 164	d4 t/m d6: ‘die’; G: ‘soect’; d2 t/m d6: ‘sulcke’; G: ‘ghelach’;
r. 165	G: ‘hoe’; G: ‘hi’; d2 t/m d5: ‘leven’; G: achter ‘mach’ geen punt;
r. 166	G: ‘Ghi’;
r. 167	G, d2 t/m d6: ‘Trecht’; G, d2 t/m d6: ‘langhe’; G, d2, d3: ‘ghestaen’; d4 t/m d6: ‘ghestaen.’;
r. 168	d4 t/m d6: ‘die’; d2 t/m d6: ‘verweckt’; G: ‘zijn’; d2 t/m d6: ‘zijnen’; d2, d3: ‘ghebuere’ of ‘ghevuere’?;
r. 169	G: ‘het’; G, d2 t/m d6: ‘dicwils’; G: achter ‘suere’ geen punt;
r. 170	d5: ‘Sone’, eigenlijk ‘Son e’; G: ‘leeret’; G: na ‘leeret’ staat ‘soo’, wat in de andere redacties ontbreekt; d2 t/m d5: ‘leer’;
r. 171	G, d4 t/m d6: ‘dat’; d2 t/m d5: ‘wijsheydt’;
r. 172	d2, d3: ‘leyr’ i.p.v. ‘leyt’; G, d2 t/m d6: ‘zijn’; d2 t/m d5: ‘leven’;
r. 173	G: ‘het’; G: achter ‘becleuen’ geen punt; d2 t/m d5: ‘becleven.’;
r. 174	d2 t/m d6: ‘zijn’;
r. 175	G: ‘So’; G: ‘therte’;
r. 176	G: ‘hi’; G: ‘sine’;
r. 177	d4, d5: ‘ende’; d6: ‘aen den’ of ‘aenden’?; G: ‘vreemden’; G, d2 t/m d6: ‘hem’; G: ‘gheneert’ en geen punt erachter; d2 t/m d6: ‘gheneert.’;
r. 178	d2 t/m d5: ‘Lieve’; d2 t/m d4: ‘u’;

[p. 198]

r. 179	G, d4 t/m d6: ‘dat’; G: ‘ghi’; d2 t/m d6: ‘biddet’;
r. 180	d2 t/m d4: ‘u’; d2 t/m d5: ‘landt’;
r. 181	G: ‘die’; G: ‘hi’; d2 t/m d6: ‘worde’; G: ‘leet’ en geen punt erachter; d2 t/m d5: ‘leedt.’;
r. 182	d2 t/m d5: ‘doodt’; G: ‘sult ghi’; d2 t/m d6: ‘suldy’ i.p.v. ‘sult ghy’; d5: ‘haren’ in plaats van ‘haten’;
r. 183	G: ‘door’; G: ‘so’; G: ‘pliet’ i.p.v. ‘vliet’;
r. 184	G: ‘Dat’ (eerste woord) i.p.v. ‘Die’; d4 t/m d6: ‘die’ (eerste woord); G: ‘si’; d2, d3: tussen ‘sy’ en ‘recht’ waarschijnlijk een schuine streep; d2 t/m d5: ‘over’;
r. 185	G: ‘al’; G: ‘coemt’; d2 t/m d6: ‘comt’; G: ‘hi’; G: achter ‘spade’ geen punt; d5: achter ‘spade’ een schuine streep;
r. 186	G: ‘Ghi’;
r. 187	d2 t/m d5: ‘eeren’; d2 t/m d6: ‘Moeder’; d2 t/m d6: ‘Vader’;
r. 188	G: ‘God’;
r. 189	G: ‘dat’; G: achter ‘moet’ geen punt;
r. 190	d2 t/m d4: achter ‘schat’ een punt;
r. 191	G: ‘die’; G: achter ‘hebbe’ geen schuine streep;
r. 192	G: ‘So’; d2 t/m d5: ‘soo’; d2 t/m d5: ‘bevele’;
r. 193	G: ‘dat’; d2 t/m d4: ‘u’; G: ‘si’; G: achter ‘si’ geen punt;
r. 194	G: ‘Ghi’; d4: achter ‘reden’ een punt;
r. 195	G: ‘hebt’; d2 t/m d4: ‘u’; G, d2 t/m d6: ‘ghebeden’;
r. 196	d2 t/m d4: ‘uwen’ i.p.v. ‘onsen’; G, d2 t/m d5: ‘heere’;
r. 197	G: ‘hi’; d2 t/m d4: ‘u’;
r. 198	d4, d5: ‘ende’; d2 t/m d6: ‘lichten’ i.p.v. ‘verlichten’; G: ‘so’;
r. 199	d4 t/m d6: ‘dat’; G: achter ‘in’ geen punt;
r. 200	G: ‘maeckte’; G, d5, d6: ‘wten’; d2 t/m d4: ‘uyten’; G: ‘latijne’;
r. 201	G: ‘vlaemsche’ (geen schuine streep erachter); d2 t/m d6: ‘duytsche/’ i.p.v. ‘Vlaemsche/’; d2 t/m d6: ‘begheert’; G: ‘sine’;
r. 202	d2 t/m d4: ‘u’; G, d2 t/m d6: ‘ghebeden’;
r. 203	d2 t/m d5: ‘bidt’; d2 t/m d4, d6: ‘Godt’; d5: ‘God’; G: ‘dat hi’; G: ‘ghenade’ en geen punt erachter; d2 t/m d6: ‘ghenade.’
approbatie:	G (evenals d1): op deze plaats geen approbatie (zie hierboven p. 193); d2 t/m d4: ‘Dit boecxken is gevisiteert ende geapprobeert byden // eerweerdigen Heer Symon de planen.’; d5: ‘boeexken’ (sic); ‘geuisiteert’; nieuwe regel begint na ‘geapprobeert’; ‘Planen.’; d6: ‘Boecxken’; ‘gheuisiteert’; nieuwe regel begint na ‘geapprobeert’; ‘Planen.’

17 Zie Beets 1885, p. 79 en Boas 1910, p. 184-189.

23 Voor deze en de volgende strofe vgl. Beets 1885, p. 45 en p. 70-71 en Boas 1910, p. 189-193.

24 Vgl. Beets 1885, p. 70-71 en Boas 1910, p. 191-194.

27 Deze strofe is niet ontleend aan de Dicta Catonis. Vgl. Beets 1885, p. 46, en Boas 1910, p. 201, alsmede Boas 1914, p. 259, waar de schrijver er een navolging in ziet van Dicta Catonis I,5 regel 3 en 4.

28 Vgl. Beets 1885, p. 71, Boas 1910, p. 201, en Boas 1914, p. 257-258.

29 Zie noot 27.

35 Vgl. hierbij Boas 1914, p. 259-260.

36 Zie over deze strofe Boas 1914, p. 270-271.

38 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

39 Zie over deze strofe Boas 1910, p. 192-198.

41 Boas 1914, p. 258-259, ziet in deze strofe een navolging van de verzen 3 en 4 van de proloog op boek IV en meent dat de strofe beschouwd moet worden ‘als een eigenlijke aanvullings- of uitbreidingsstrophe’ bij IV,30.

43 Vgl. Beets 1885, p. 78, en Boas 1910, p. 202-203.

45 Vgl. Boas 1910, p. 200-202.

47 Vgl. Boas 1910, p. 200-202.

49 Vgl. Boas 1914, p. 269-270.

50 Vgl. Boas 1910, p. 187, in het bijzonder noot 1 aldaar.

52 Vgl. hierboven p. 109.

55 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

56 Vgl. Boas 1914, p. 269-270.

57 Vgl. hierbij evenwel Boas 1914, p. 275-276: hij denkt hier veeleer aan een plaats die vertaald is uit de Facetus.

59 Vgl. bij deze strofe Boas 1914, p. 271.

60 Vgl. Beets 1885, p. 78, en Boas 1910, 202-203.

61 Vgl. hierbij A IV,34 (p. 132), waar de volgorde is: regel 3, 4, 1, 2.

63 Zie hierboven p. 109.

72 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D (p. 64-66 en 77-78).

73 Voor de kwestie ‘I,35 of IV,8’ zie Boas 1914, p. 249-252.

75 Zie hierboven p. 109.

83 Voor de kwestie ‘IV,4 en I,35’ zie Boas 1914, p. 252-253.

84 Voor de kwestie ‘II,6 of IV,10’zie de commentaar hierboven bij nummer 26 van de druk D, p.78-79.

109 Voor de kwestie ‘I,33 of III,12’ zie de commentaar hierboven bij nummer 16 en nummer 25 van druk D, p. 64-66 en p. 77-78.

110 Voor de kwestie ‘II,7 of III,8’ zie de commentaar hierboven bij nummer 27 van druk D, p. 79-81.

141 Zie voor de kwestie ‘I,33 - Beets III,12’ Boas 1913, p. 120-123.

142 Voor de kwestie ‘I,35 - Beets IV,8’ zie Boas 1914, p. 249-253.

146 Zie hierboven p. 109.

156 Vgl. hierboven p. 78-79.

158 Vgl. hierboven p. 79-81.

159 Strofe II,8 is twee keer opgenomen: zie 13Vb, r. 14-17.

161 Vgl. Beets 1885, p. 75-76, en Boas 1910, p. 191-193.

163 Deze strofe III,20 komt twee keer voor: vgl. 50Ra, r. 13-16.

164 Deze strofe III,21 komt twee keer voor: zie 50Ra, r. 17-20.

199 Over het probleem van deze strofe zie met name Boas 1914, p. 256 en p. 269-270.

200 Dat het hier gaat om I,30 is betoogd in Boas 1913, p. 124-126.

214 Over de kwestie ‘II,6 of IV,10’ zie hierboven p. 78-79.

223 Voor III,21bis zie men Boas 1910, p. 189-191.

243 Over de kwestie ‘II,6 of IV, 10’ zie de commentaar hierboven bij nummer 26 van druk D, p. 78-79.

244 Voor de kwestie ‘II,7 of III,8’ zie de commentaar hierboven bij nummer 27 van druk D, p. 79-81.

247 Voor de problematiek ‘III,21bis en III,22 vervolg’ zie Boas 1910, p. 189-191.