De 'Disticha Catonis' in het Middelnederlandsch

[p. 82]

Bijlage I.
Spreuken, op naam van Cato gaande.

Reeds in de Inleiding is er op gewezen¹⁾, hoe Cato nu en dan als zegsman wordt genoemd zonder dat men in zijne spreuken de overeenkomstige uitspraak aantreft. Andere bewijzen daarvan leveren de ‘edele Parabelen ende wise Leren’, afgedrukt in het Vad. Museum²⁾; en men mag er ook eenige strofen toe rekenen, die in het nader te beschrijven hs. op Cato's naam zijn gesteld, maar in geheel verschillende (oudere) spreukdichten worden gevonden.

Handschrift S 77 der Kon. bibl. te 's Gravenhage bevat een blijkens het slot in 1404 door ‘Witto draeck saeker (?) te Delff’ voltooid afschrift der Kroniek van Beka, in 4^o, op papier. De schutbladen medetellende vindt men fol. 10 aan beide zijden met die kroniek beschreven, maar fol. 11 recto, ofschoon bovenaan nog drie doorloopende regels van Beka staan, is vervolgens in twee kolommen verdeeld, waarvan de linker 36 versregels bevat, terwijl in de rechter Beka's proza wordt voortgezet. Op de keerzijde van fol. 11 gaat Beka's verhaal weder ongestoord voort, zoo ook op beide zijden van fol. 12, doch het 13e blad is recto weder in twee kolommen verdeeld, die links 22 verzen bevatten en rechts 16 regels van een latijnsch necrologium benevens de woorden: Regum 2^o 16^o cap^o et ait achitofel ingrede ad concubinas. Onder die kolommen leest men dan nog 14 doorloopende regels van Beka. Fol. 13 verso evenwel is in twee kolommen geheel met verzen beschreven. Al de volgende bladen, 14 recto tot 30 verso, bevatten verder onafgebroken Beka's kroniek. De genoemde verzen zijn wèl met dezelfde hand, doch blijkbaar niet terzelfder tijd als de kroniek geschreven; misschien noodzaakte oogenblikkelijk gebrek aan papier den afschrijver een vroeger reeds gedeeltelijk beschreven katern te gebruiken: doch daarover nog nader.

1) Zie pag. 9 noot 3).

2) Vad. Mus. 2, pp. 180; 186 noot; 193.

[p. 83]

Reeds Matthaeus heeft in zijne Analecta (I. 65. 66) de besproken verzen uitgegeven, maar zeer onvolledig en gebrekkig; niettemin moet ik mij thans bepalen tot de mededeeling dier verzen, die in eenig verband met Cato kunnen worden gebracht.

De 36 verzen op fol. 11 r^o maken deel uit van een tot nog toe niet nader bekende hollandsche rijmkroniek, en slaan op den tijd van Ruwaard Albrecht en den strijd van Willem V met zijne moeder. Op fol. 13 r^o vindt men 22 regels uit de Bouc van Seden terug, die vrij belangrijk afwijken zoowel van de uitgave door Kausler (Denkm. II) als van het door Van der Meersch (Boec van Catone, p. 59) uitgegeven fragment, vooral in de volgorde der verzen. Deze is als volgt:

K. 1050. 1051. 1053. 1052. 1054-1063 incl. 1078-1081 incl. 1093. 1094. 1074. 1075.

V.d.M. 350. 351. 353. 352. 354-363 incl. 376-379 incl. (twee vss. niet) 372. 373.

Het laatste paar vertoont de gewichtigste afwijking¹⁾.

Aan de andere zijde van dit 13e blad, dat vooral bovenaan sterk is beschadigd, treft men rijmregels aan, die van genoegzaam belang zijn om hier hunne plaats te vinden. Twintig daarvan beantwoorden, wat den vorm betreft, volkomen aan de ‘vele edele Parabelen ende wise Leren’ van het hulthemsche hs. (Vad. Mus. 2. 176-195); de inhoud echter is, met uitzondering van alleen de eerste strofe, geheel verschillend. Na een regel, waarvan slechts de lettergreep en zichtbaar is, leest men:

Trecht spreect, dair ic op roere,
Dat die zede van der hoere
Veel arghr is bekent,
Dan enich venynt serpent.²⁾

Seneca.

So wie dat es van zinne vroet,
Ic zegge, dat hi zetten moet
Elcken dach in dier ghebare,
Alsoft siin leste dach ware.³⁾

1) Het fragment. heeft:

Wacht di vrient, dat raed ic di,
Dattu ghenen van dezen en si.

2) arghr sic. Vgl. voor den inhoud Vad. Mus. 2, p. 193. vs. 489-493. Het is gewaagd in deze regels verband te willen zien met Dist. II. 19 zoowel in zijn latijnsche als in zijn dietsche gedaante.

3) De strekking dezer verzen heeft, indien men wil, overeenkomst met Dist. IV. 37 doch méér ook niet. ‘Seneka Leren’ (Blommaert, OVl. Ged. I. 73), trouwens een gedicht van geheel anderen aard, levert niets overeenkomstigs. Maar onder de ‘bloemen’ van Seneca, Sp. H. I⁸. 32. vs. 25-31 vindt men deze verzen terug.

[p. 84]

 

Abbacuc.

 

Die sinen knecht maect sinen here,

 

Hem comter dick af onnere:

 

Die in die hant hout, dat hi leecht

 

Onder voet, is zeer ontweecht.¹⁾

Homerus.

En zech van nyemens quaetheit quaet,
Oftu bist in alsulcker daet:
Hi es dul, die blameert anders smet,
Kent hi an hem die zelve let.²⁾

Thobias.

Die meer verteert dan hi vermoge,
Hets recht dat hi armoede doghe:
Die meer verteert dan hem betaemt,
Hets recht dat hi hem dairna scaemt.³⁾

De volgende strofen eerst zouden eigenlijk belang voor de dietsche Cato-bewerking hebben, indien het bleek dat zij, haar opschrift getrouw, inderdaad aan Cato's Disticha waren ontleend. Dit is evenwel geenszins het geval; maar niettemin zijn het oude bekenden, daar zij in de Bouc van Seden worden aangetroffen.

Catho.

Vlie taerninge ende quade wiif,
Leed in taverne niet diin liif;
Diere hem vele hout an,
Hi sterfter om een arm man.⁴⁾

1) De uitdrukking ‘onder voet leggen’ komt ook voor in de dietsche vertaling van Dist. II. 26. Andere punten van gelijkheid zijn er niet, allerminst met het oorspronkelijk. Ontweecht ‘verdwaald, van het spoor geraakt.’

2) De overeenkomst met Dist. I. 5 in het Latijn en Dietsch gaat ook hier niet verder dan dat de strekking nagenoeg eender is. Een vertaling is het zéker niet. Let ‘gebrek, (onvolkomenheid)’.

3) De les hier gegeven is dezelfde als in Dist. III. 22. (Utere quaesitis), maar eigenlijke overeenkomst bestaat er niet. Vgl. echter voor den inhoud Vad. Mus. 2, 194. vs. 513-517.

4) Indien deze vss. niet eenvoudig eene afwijkende lezing gaven van vs. 203-207 uit de B.v.S. (ed. Kausler), ook voorkomende in hs. H vs. 187, 188, doch bijna onkenbaar (zie p. 52), dan zou het natuurlijk zaak zijn het overeenkomstige bij Cato ijverig op te sporen. Dist. IV. 30 ware dan de eenige plaats, die in aanmerking kon komen; maar dáár worden twist en verdeeldheid (lites) als de gevolgen van wellust en dronkenschap genoemd; van den teerling is geen sprake, en armoede wordt niet vermeld. Zoo ook in de dietsche vertaling. Op het gevaar van ‘dobbelsteenen en looze vrouwen’ wordt gewezen in de spreuken uit het hulth. hs. (Belg, Mus. 1. p 111): op ‘traagheid, ontzindheid en armoede’ als den nasleep van ‘dobbelsteen, vrouwen minne’ en ‘drunkenschap’ in dezelfde verzameling, (Belg. Mus. 6. 207). Ook leest men in hs. B (boven p. 14) fol. 27 r^o:

Jonghe luyde worden rive bedroghen,
Hoemeer sy tarningen ende cannen loven,
Ende vrouwen mit screyende oghen,
Die hem scoen pelliert toghen.

(Pelliert ‘kleedij, gewaad’? Zie Lexer, op phellel, waar de vormen pellôr en pelhart voorkomen). Vgl. ook nog Meyer, Sprw. p. 94. Ook bij Cato kan men wel waarschuwingen tegen deze drie gevaren vinden, niet in de Disticha evenwel, maar onder de Breves Sententiae: vinc tempera (Br. S. 29), aleam fuge (47), meretricem fuge (33). Zoo bewijst deze noot, dat men door overeenkomst van lessen en spreuken in verschillende verzamelingen nog niet tot ontleening over en weer mag besluiten, ja zelfs onderlinge bekendheid niet behoeft aan te nemen. Tegen dezelfde zonde waarschuwen verschillende zedenmeesters: geen wonder dat hunne vermaningen overeenkomen. Het hier behandelde geval toont immers hoe oppervlakkig de gelijkheid is, die een zoodanig onderzoek aan het licht brengt. - (NB. Bij de spreukverzamelingen in Belg. Mus. 1 en 6 raadplege men vooral Verdam, Tijdschr. III. 177 vlg)

[p. 85]

 

Catho.

 

Laet di ghenoeghen dattu heves,

 

Ist luttel of veel dair du bi leves;

 

Zo wie dat tsine ghenoecht wel,

 

Hi es rike ende niement el.¹⁾

Catho.

Ondec dinen wive niet
Verholen dinc, die dies ghesciet,
Offer diin liif of ere an leghet:
Want die man es dom dies pleghet.²⁾

Doch den heileghen hoir belof
Eer god &c.³⁾

1) Eenigszins afwijkende lezing van B.v.S. (K.) vs. 185-189. ‘Catho’ dus ook hier maar als zegsman genoemd.

2) Lees ‘di es ghesciet’ in vs. 2. Het geheel is een variant van B.v.S. (K.) vs. 159-163. Vgl., wat den inhoud betreft, LSp. III. 4. 181-281.

3) Het mocht mij niet gelukken in B.v.S., Belg. Mus. 1 en 6, Vad. Mus. 2, noch LSp. III. iets overeenkomstigs te vinden.

[p. 86]

Daarna volgt de tweede kolom met:

Catho.

Onderwint di niet van gheenre daet,
Dien tot di waert niet en gaet:
Want du moochst varinge maken,
Dat al op di soude becraken.¹⁾

Zulc man doet in haesticheden,
Dat hem berout alst is gheleden.²⁾

Goede vruwen eer na diinre macht
Ende sprec van hen gheen quaet, dat wacht:
Du en moochse niet mit quaetheit domen,
Want wi siin alle van vrowen comen.³⁾

Goet man, oftu moochs verstaen,
Datti diin wiif is onderdaen,
Doch hair voir die lieden ere,
Hebse waerd en minse zere.⁴⁾.

Die meister is van siinre tonghen,
Ende sinen zin heeft wel bedwonghen,
Die mach wel spreken ende wesen coen,
Zo wair ende dair hiis heeft te doen.⁵⁾

Vrese mit ontrouwen,
Ende zelden te scouwen,
Ende nemmermeer gebruken,

1) Deze verzen beantwoorden aan B.v.S. (K.) vs. 353-357. Hem onderwinden van ‘zich moeien met’, vgl. Aant. op II. 2. Becraken, vgl. Aant. op III. Praef. b.

2) Ook in B.v.S. (K.): vs. 375-'6. (LSp. III. 4. vs. 515 vlg. staat blijkbaar onder invloed van deze plaats uit de B.v.S.).

3) B.v.S. (K.) vs. 451-454. Het tweede vs. van deze strofe wijkt belangrijk af.

4) B.v.S. (K.) vs. 455-459.

5) Niet in de B.v.S. Men kan ze desnoods met Dist I. 3 in verband brengen, ofschoon dáár van het ‘bedwingen van den zin’ of het ‘coen wesen’ geen melding wordt gemaakt. De dietsche vertaling (zie boven p. 27) is zeker veel te zwak. In Belg. Mus. 1 en 6, Vad. Mus. 2 noch L. Sp. III. is een overeenkomstig rijm te vinden.

[p. 87]

 

Dat siin smerten

 

Die der minnen herten

 

Doen rouwen beluken.¹⁾

Dan volgt een vierregelig raadsel, in den trant van het in Belg. Mus. 5, pp. 100, 101, 462 (en nogmaals 6, 202) medegedeelde; en daarna het slot:

Dit bispel dat gi hoort hier,
Dicht een Eerhalt, hiet Jan Visier,²⁾
Hen allen diet horen te bate,
Ende zeecht, dat na rechte state
Kerstenheit es sere ghevreest
Bi desen iii zake alre meest:
⁺Jonge kinder ombedwonghen,
Ende trecht uter wit ghespronghen,
Ende brachters zachter dan si souden,
Doet al kerstenheit in quaetheit houden.³⁾

Jan Visier wordt zóó bepaald genoemd als de dichter van het ‘bispel’,⁴⁾ in het laatste vijftal regels vervat, dat de vraag, of ook het voorafgaande aan hem mag worden toegeschreven, overbodig kan heeten. Evenwel zou dit laatste toch alreeds onwaarschijnlijk zijn: immers dit onsamenhangend geheel heeft volkomen het aanzien eener van hier en ginds bijeengebrachte verzameling van historische en chronologische bijzonderheden, wijze lessen en spreuken, raadsels en aphorismen: het aanzien van een soort van poëzie-album dus. Maar hoe de aanwezigheid daarvan te midden der kroniek van Beka te verklaren? Ik waag deze gissing. Het katern met de misschien sinds lang vergeten collectie kwam, daar de buitenvellen

1) Een groot aantal van eveneens gebouwde strofen, voor het meerendeel ook op de smarten van een minnend hart doelende, treft men aan in de spreukverzamelingen van het hulth. hs. (Belg. Mus. 1 en 6, Vad. Mus. 2.) Gebruken ‘coire’, z. Aant. op II. 12. Beluken ‘bevatten, inhouden’ (hier dus ‘hebben’).

2) Wel waarschijnlijk dezelfde Jan Visier, die Velthem opwekte om voor den Heer van Voorne, Visiers principaal, den Spiegel te dichten. Vgl. Velthem (ed. Le Long) VII. 15, VIII. 35, (resp. p. 426 en 483). Hier blijkt, dat Visier een heraut was.

+ nota

3) Ghevreest sijn ‘beangstigd, in het nauw gebracht, vervolgd worden’ (vgl. vresen bij Oudemans). Wit ‘wet’. Brachters (niet goed leesbaar) ‘berechter (Mnl. Wb.) ‘regent.’

4) Een ‘bispel’ dat in de mnl. spreuklitteratuur ook alweder zijn gelijken heeft: vgl. Belg. Mus. l. p. 109, vs. 9-13; p. 113, vs. 7-11; Belg. Mus. 6. p. 187, vs. 79-83; p. 199, vs. 431-437.

[p. 88]

niet beschreven waren, terecht in den bundel voor het afschrift van Beka bestemd, en werd daarin eerst ontdekt, toen de blanco pagina's aan het begin reeds waren gevuld. Of wel - daar het eerste blad met verzen een recto pagina is, en er dus van een plotselinge verrassing bij het omslaan wel geen sprake kan zijn - de schrijver zette bij gebrek aan onbeschreven papier zijn nu toch eenmaal aangevangen werk voort, wáár hij daartoe maar ruimte vond.