De Denker. Deel 10 (1772)

[p. 393]

De Denker.
N^o. 520. Den 14 December 1772.
[Laage afkomst, doch zeldzaame opklimming van Joan van Amstel, van Scheepsjongen tot Zee-Capitein, nevens zyne Heldendaaden en Grafschrift, door Vondel gemaakt.]

Vivit post funera Virtus.

Horatius.

Vorderen zelf myne beste Leezers niet altoos eene zedekundige Stof, die ter verbeteringe onzer Landsgenooten geschikt is, en willen zy, veranderingshalven, thans een Vertoog van een anderen aert hebben; wy zyn in staat gesteld om hun op eene aangenaeme wyze te voldoen, Een fraaie brief, van een onbekenden Correspondent ontvangen, zal 'er heden bekwaemlyk toe kunnen dienen. Ik bedrieg my niet weinig, zo ik eenigen ondank, byzonder by de Liefhebbers van 's Lands Geschiedenissen, of by de hoogschatters der verdiensten van groote Helden, daerdoor behaele: veel eer vertrouwe ik door een nieuw verhael, dat ik na veel zoekens nergens geboekt gevonden heb, een aangenaem uur leezens hun te zullen verschaffen. Zie hier, zonder verdere voorreden, het merkwaerdig stuk.

Myn Heer!

Eer het jaar ten einde loopt, dagt ik UE. te moeten mededeelen iets, dat door my in den Zomer ontdekt is. Volkoomen overeenstemmende met het Plan, dat gy in uw 396 Vertoog over de manier en de nuttigheid van het reizen door onze Provintien gemaekt hebt, en sedert lang eene schande oordeelende, dat men alleen in zyns Moeders keuken blyft zitten muffen, zonder te weeten, wat 'er elders gebeurt; heb ik, deezen zomer het fraeie weder waerneemende, de Barrieresteden van onzen Staat gaan bezien, buiten welke ik reeds alle Provintien van ons Vaderland in de voorige

[p. 394]

jaaren bezigtigd hadt. Mynen weg over Utrecht en 's Bosch neemende, besloot ik, alvoorens de Reis naar Maastricht ondernoomen werdt, eenige dorpen der Meyery, my onbekend zynde, te doorkruissen. Ik heb dit eerst, en daerna myne reis door Braband volbragt. Van al myn wedervaaren UE een breedvoerig verslag te geeven, denk ik onnoodig, daer zekerlyk die zeldzaeme gevallen, welke sommige Leezers alleen in de Reisbeschryvingen zoeken, in de myne ontbreeken zouden. Ik heb egter ééne ontdekking gedaan, die my alleraangenaemst geweest is, en als noch allerwaerdigst voorkomt om voor de vergetelheid bewaerd te worden, waerin ze zekerlyk voor het grootste gedeelte al gevallen is, en geheel zal storten, indien ik het niet afweere. Myne bestendige gewoonte zynde op myne reizen, ter plaetzen, die my merkwaerdig voorkwamen, of al was 'er niets van belang te zien, zo 'er myne paerden maar moesten rusten, Raadhuizen, Kerken, Kapellen en andere openbaare Gebouwen te bezigtigen, wyl men 'er dikwils noch al iets in vindt, dat men niet zou verwagten, tradt ik, gekomen zynde in het Dorp Schyndel, dat men my zeide en ik ook ondervondt meer in uitgestrektheid dan in schoone gebouwen, gelyk ons Alphen en andere Dorpen, uit te munten, aldaar in de Kerk. Niet verwagtende, en ook niets ontdekkende, dat myne byzondere opmerking waerdig was, stondt ik, na eene doorwandeling, gereed om uit dat groot Gebouw weg te gaen, toen myn oog juist op een grooten Grafsteen viel. Dien met aenzienlyke Letters beschreeven beschouwende, tradt ik nader toe om te weeten, wie toch, wyl 'er de grafzarken gansch niet gemeen zyn, daer mogt begraeven liggen. Schielyk ontdekte ik aen den ondersten rand den naam van Vondel, dat my in de daed verbaesde. Hoe, zeide ik tegen den Koster, die my verzelde; hier, op zulk ene afgelege plaats den naam van Vondel op enen grafsteen te vinden, zou men gewis niet verwagten, veel min zoeken: wie is hier toch begraeven? Eer de goede Man my antwoordde, was ik in myn drift al aan het leezen, en myn potloot met myn Memorieboekje uit den zak haalende, schreef ik dit volgende Grafschrift op.

[p. 395]

TER EUWIGE GEDACHTENISSE VAN DEN EDELEN, VROMEN, MANHAFTEN ZEHELD, JOAN van AMSTEL, Zeekaptain onder 't Edele mogende Collegie ter Admiraliteit te Amsterdam, overleden te Schyndel den 29 in de Herfstmaand Ao. 1669.
PARS INGENS BELLI.

Hier rust d'eer der Amstelheren,

Die Turken won en ook den Sweed,

Hielp met kragt de Funen keren,

En Gustavus Zemagt sleet.

Tromp de hand boodt twee paar dagen

In den slagh met Brittenland

Zwaar gewond, maar nooit verslagen,

Streed voor d'eer van 't Vaderland.

Looft dien vromen Zee-heschermer,

Schryft zyn naam in euwig marmer.

J.v. Vondel.

[p. 396]

Gy kunt denken, dat myne verwondering niet weinig was toegenomen door dit uitmuntend Lofschrift; maer ze steeg niet ten hoogsten toppe, dan toen ik Joan van Amstel leerde kennen, en deszelfs levensloop hoorde verhaelen, te aenmerkelyk zeker om UE. 't een en ander te onthouden.

Joan van Amstel was van afkomst de zoon van eenen Boer in dat straks genoemde Dorp. Nog een jongen zynde, holp hy zynen Vader het Land bouwen, en de koeien hoeden, gelyk jongens van 10 of 12 jaeren daer gewoon zyn. Op een' avond, dat zyn Vader uit het veld t'huis kwam, kreeg hy orde het paerd in de weide te brengen, onder uitdrukkelyk bevel van stapvoets te ryden, en volstrekt niet te jaegen, wyl de arme Boer gemerkt hadt, dat het beest een ongemak aan een der beenen hadt gekregen. Jan belooft dit, en word 'er op geholpen; maer nauwlyks was hy uit 's Vaders oog, of hy begon met het beest eerst te draeven en daerna te galopperen. In de weide komende, zag hy, dat het paerd kreupel ging. Dit verzette hem dermaete, dat hy niet wist wat te doen. Niet t'huis durvende komen onder zyns Vaders oog, blyft hy, volstrekt radeloos, eerst in de weide zitten, en bedenken, wat hy zou aanvangen; eindelyk schiet hem in den zin, dat het best ware zich heimlyk weg te pakken, zo dat men niet zou weten, waer hy gestoven of gevlogen was. Dit rypelyk overwogen hebbende, besluit hy eindelyk uit te voeren. Eerst uit de weide wykende, op dat men hem zoekende, niet zoude vinden, ging hy, toen het nagt geworden was, op reis naer 's Bosch, kwam 's morgens by het open gaen der poorte in de Stad, tradt aanstonds in den Beurtman op Amsterdam, en nam, daer gekomen, als jongen, onder den versierden naem van Jan van Amstel, waer toe gemelde Stad hem aenleiding gaf, dienst op een Oorlogschip. De Vader intusschen verwonderd, toen het dien avond laet wierd, dat zyn jongen niet t'huis kwam, ging hem in de weide zoeken, doch vondt niets dan het paerd, het geen hy den volgenden dag zag kreupel gaen. Geen mensch wist te zegen, waer de jongen geble-

[p. 397]

ven was, alle navorschingen waren ydel. Jan die in de boerenschool een weinig had leren lezen en schryven, was, scheep zynde, ten eersten bedagt om zich verder daerin te oefenen. Vol vuurs en vlug van geest zynde, vorderde hy spoedig; het scheepswerk daarop geleerd hebbende, werdt hy, grooter geworden zynde, tot matroos bevorderd, wanneer hy overging tot de Stuurmanskonst. Deze ras geleerd hebbende, en zich ongemeen kwytende, werdt hy van trap tot trap bevorderd, zo, dat hy, volgens den beroemden Historieschryver Brandt, Kapitein Lieutenant was in het jaer 1658, by afwezigheid van den Kapitein Van der Hulst het Schip Hilversum van 50 stukken geboodt, en op bevel van den Admiraal de Ruiter by Lissabon kruiste^(*). Brandt, die anders zaeken van dien aert niet overslaet, schynt hiervan niets geweten te hebben. Ook twyfel ik, of men toen de plaets zyner geboorte en afkomst wel wist, alzo hy onder den naem van Jan van Amstel, aengenomen toen hy dienst nam om bedekt te blyven voor Ouders en Vrienden, zich verborgen hield. Zyn treffelyk gedrag bezorgde hem in het volgende jaar, dat hy een eigen schip kreeg van 40 stukken, geheten de Provintien.

Zie daer een boeren jongen uit een afgelegen gewest, an waer weinigen ten oorlog vaeren, door dit zeldzaem geval, opgeklommen door alle de scheepsrangen, van jongen een Zee - Kapitein van een 's Lands Oorlogschip geworden. De Ruiter nam hem toen in zyne vloot mede naer Zweeden, en vertrouwde hem met eenige anderen, Elzeneur en Elzenburg te beschieten, waertoe hy alle voorbereidzels gemaekt hebbende, egter van af moest zien, wyl de wind tegen liep, waarom hy daarna de Zweeden op Kartemunde aantastte. De aanslag op Nyborg, hem door dien grooten Zee - Held daarop mede toevertrouwd, gelukte uitnemend. Van Amstel, 't zy door bevel des Admiraels, 't zy door eigen kloekmoedigheid, ging met zyn schip het allerdichst aen die

(*) In het leven van den Admirael de Ruiter bl. 146.

[p. 398]

stad liggen, om ze op ene grouwzaeme wyze te beschieten. De Ruiter, de Deensche Admirael Bielke en andere Bevelhebbers kwamen zelve aan zyn boord, om alles te bezigtigen. Binnen korten werd de Stad door hem en anderen zo plat geschoten, dat ze met het overschot van het Zweedsche leger zich aen de bescheidenheid der Overwinnaeren moest overgeven. Dus won hy den Zweed en hielp met kragt de Funen keeren, gelyk Vondel zegt: waer na hy last kreeg de Koopvaerders naer Kiel in Holstein te convoyeren, enz. In de jaaren 1661-1664 werd hy, in de Middelansche Zee, ten tyde des oorlogs tegen de Turken gebruikt, die zo loflyk door de Ruiter ten einde wierd gebragt, en waarin hy zich zo kweet, dat Vondel ook daer aen in het Grafschrift gedenken wilde. Hy moet uit Zee t'huiskomende, met laurieren bekroond, nu dan wel vroeger, naer zyne Ouders gegaen zyn, en hun berigt hebben, waer hun jongen gebleven was, en welk een Man geworden. Denk, myn Heer! hoe de oude Lieden toen ontzet waren van verwondering, verrukt van blydschap over het weerzien van hunnen verloren Zoon. Ik wil hier niets beschryven, gy moogt u alles verbeelden. Hy bragt de bezemen mede t'huis, die de Hollanders, ten blyke dat ze Zee schoon geveegd hadden van rovers en vyanden, agter op het kampanje hunner schepen, gelyk UE. weet, gezet hadden, en plaatste de zynen op het huis zyner Ouderen ten hunner eere en vermaek, waer ze veele jaeren naderhand gestaen habben, en van duizenden gezien zyn. Wanneer de felle oorlog tusschen ons en Engelend in het jaer 1665 ontstak, vertrouwde men hem, als Kapitein, het commando over het Oorlogschip de Vryheid van 58 stukken^(*), en de Ruiter wilde, dat hy in zyne Zeeslagen zyn seconde zou zyn. Zulk een vertrouwen stelde deeze Admiraal in deszelfs heldenmoed. In het volgende jaer 1666 voerde hy 60 stukken kanon op zyn Schip, vogt treflyk, den eersten dag, in dien beroemden zeeslag van vier dagen, maar met den tweeden dag,

(*) By Brandt, bl. 405.

[p. 399]

de hitte van zynen oorlogsmoed toegenoomen zynde, brak hy en de Admirael Tromp, nevens anderen, met de stoutste onvertzaegdheid, midden in de Engelsche Vloot in, waer ze geheel omcingeld door de Ruiter moesten ontzet worden, of ze waren vernield geweest. Daer, denk ik, werd hy zwaer gewond, gelyk Vondel zich uitdrukt, maer niet verslaegen. Zyn Oorlogschip was dermaete door kanons kogels doornageld, dat het door de Ruiter afgekeurd, terstond uit de vloot gesleept, en naer Texel gebragt werd. Het schip vertimmerd, en den Held van zyne wonden gelukkiglyk genezen zynde, zag men hem nog het zelfde jaer wederom in zee; toen woonde hy een anderen Zeeslag by, waerin hy, de eer genietende van de seconde van Tromp te zyn, het Engelsch Esquader van de blauwe Vlag op de vlugt holp slaen, en den ganschen nagt vervolgen. Zyn schip, al wederom toen geteld onder de meest beschaedigde schepen, door Amsterdam uitgerust, belastte hem de Ruiter beoosten Vlissingen op te zeilen, om, daer gemakkelyk liggende, spoedig toegemaakt te kunnen worden. In het jaer 1667 gaf Amsterdam hem een ander Oorlogschip, Tydverdryf geheten, dat 64 stukken voerde^(*), met welk hy onder de Vloot van de Ruiter de rivier van Londen opvoer, en holp die beroemde onderneeming der Hollanderen by Chattam, welke de waereld verbaasde, uitvoeren. Kort daerna de vrede met Engeland gesloten zynde, keerde onze van Amstel naer huis, waer hy, overlaeden met den roem van enen der beste Zee - Helden te zyn, in zyns Vaders huis, te Schyndel, op den 29 der Herfstmaend in het jaer 1669 stierf, zeker een al te vroegen dood voor 't Vaderland, wyl hy in den volgenden oorlog zo wel te pas zou gekomen zyn.

Daer juist in het Doodboek van dat Dorp, van my ook ingezien, het blad, waerop zyne begraeffenis zou moeten aengetekend staen, door ouderdom vermist word, heb ik niets naders daervan kunnen ontdekken, nog uitvinden, hoe zyn eigen naem eigenlyk geweest zy.

(*) By Brandt, bl. 593.

[p. 400]

Zie daer, myn Heer! ene fraie ontdekking, welke ik op myne reize gedaen heb, ene byzonderheid, welke het leven van dien doorluchtigen van Amstel verheerlykt. Maek ze bekend, en bewaer ze voor de vergetelheid. Ik twyfel niet, of ze zal uwen Lezeren behaegen, en ter eere van ons Amsterdam verstrekken, dat het dien braeven Landen Zee-Beschermer heeft weten te waerderen. Ik blyve enz.

Amsterdam den 10 December 1772.

Deze Vertoogen worden uitgegeven, te Amsterdam, by de Erven van F. Houttuyn, en zyn, ieder Maandag, by dezelven te becomen: en, wyders, te Nymegen by H. Wolfsen, Arnhem W. Troost, Dordrecht A. Blussé, Haarlem J. Bosch, Delft E.v.d. Smout, 's Gravenhage J. Thirry, Leiden P.v.d. Eik en D. Vygh, Rotterdam R. Arrenberg, Middelburg P. Gillissen, Vlissingen P. de Payenaar, Leeuwaarden H.A. de Chalmot, Harlingen F.v.d. Plaats, Sneek R. Zeylstra, en Groningen J. Crebas en L. Huyzing.