Dagboek van Gent van 1447 tot 1470. Deel 1

[p. 35]

III. De Twee Hoofddekens.

Nevens, of beter boven de schepenen treffen wij die twee dekens als bestuurders van Gent aan; in het midden der 15^de eeuw waren zij ‘als twee heeren van der stede’⁽¹⁾; een aanklachtbrief van hertog Philips geeft hunnen oorsprong op⁽²⁾: ‘twee hoofden, die den volcke alle zaken anbrynghen zouden van der wet ende van den volcke der wet’, aangesteld om de volksvergaderingen te vermijden.

Evenals andere instellingen der 14^de eeuw wordt de inrichting van het hoofddekenschap aan Jacob van Artevelde toegeschreven⁽³⁾, doch dit is stellig valsch; zeker ook moet men de gelijktijdige aanstelling van een deken der weverij en een overdeken der neringen vroeger dan op 1372 terugvoeren⁽⁴⁾. In de 14^e eeuw had de poorterij ook een deken gehad, doch na Jacob de Rike in 1381 verdwijnt hij⁽⁵⁾, en spreken de stadsrekeningen slechts van ‘beede de dekenen’⁽⁶⁾.

Hun gezag binnen Gent was feitelijk onbetwist⁽⁷⁾: hoofden der ambachtslieden, hadden zij het grootste gedeelte der inwoners onder hun gebied gedurende de twee jaren dat zij het ambt bekleedden.

(1) Dagboek, f^o 24 v^o.

(2) Ibid., f^o 26 r^o.

(3) Memorieboek, D. I, bz. 54.

(4) Memorieboek, bz. 96; voorzeker in 1360, zie blz. 19, a. 5.

(5) J. Vuylsteke, Rekeningen der Stad Gent, Tijdvak van Philips van Artevelde, bz. 311; ik moet nochtans doen opmerken dat het HS. 437 van Brugge, f^o 225 v^o, in 1382 Race van Liedekerke als deken der poorterij opgeeft.

(6) Vergelijk L. Vanderkindere, Le Siècle des Artevelde, bz. 166, en Fr. de Potter's Gent, D. I, bz. 440, aan wien ik herhaaldelijk ontleen.

(7) Dagboek, f^iis 23 r^o, 168 v^o.

[p. 36]

De kiezing van den overdeken der neringen geschiedde in tweeden graad; op 15 oogst vergaderden de kleine dekens in den refter der Augustijnen⁽¹⁾ en kozen daar uit ieder parochie twee neringdekens; deze 10 parochiedekens vergaderden in eene afzonderlijke plaats, riepen dan éen voor éen ieder der andere neringdekens voor zich en vroegen hen onder eed wien zij tot opperdeken verkozen; daarna gaven deze parochiedekens ook, elk op hunne beurt en onder eed hunne keuze te kennen; de kleine deken, die de meeste stemmen bekomen had, werd tot overdeken uitgeroepen en daarna door al de dekens naar 't Schepenhuis geleid om zijnen eed voor wethouders te zweren⁽²⁾. Zijne vernieuwing viel dus alle twee jaren met die der schepenen samen; na het vervallen van zijn mandaat moest de afgetredene overdeken zes jaar wepelen; geen zijner bloedverwanten tot in den tweeden graad mocht hem opvolgen, en de nieuwe overdeken mocht niet tot de nering behooren, waarvan de laatst afgetredene lid was⁽³⁾. Kwam een overdeken te sterven, zoo koos men eenen nieuwen, die het ambt vervulde tot op eerstkomenden half-oogst, en niets belette dat hij alstoen voor twee volle jaren tot hoofd der neringen benoemd werd.

De verkiezing van den deken der weverij geschiedde op Paschen, door de gezwoornen der 23 wijken in het huis van den deken die aftrad⁽⁴⁾. Hij ook diende twee

(1) Dagboek, f^o 123 r^o.

(2) Zie het reglement bij Fr. de Potter, Gent, D. I, bz. 443, aanm. 1.

(3) Van Duyse, Inventaire, n^r 543: 15 Oogst 1425; bij de Potter, Gent, D. I, bz. 444, aanm. 1.

(4) Dagboek, f^o 53 v^o en Stadsrekeningen over 1447-48, f^o 395 v^o. ‘Item van den costen ghedaen by beede den baillius, scepenen van beede den bancken ende vele meer andre persone den XXX^sten dach in maerte ten huuse van Pieteren den Rycke doe Jacop van den Hane dekin van den weveryen ghecoren was comt IIII lib. XIX sc. IX d. gr.’

[p. 37]

jaren, evenals de deken der vijf neringen, wellicht op denzelfden dag benoemd.

Elk dezer dekens had een klerk voor de wijsdommen op den Zolder⁽¹⁾ en zeven sweertdraghers of cnapen die hunne wacht vormden⁽²⁾.

Daar zij de rechtstreeksche hoofden en vertegenwoordigers der ambachten waren, en aldus meer invloed bezaten op de werkende klas dan de schepenen zelve, verkregen de hoofddekens van lieverlede eene plaats in het stadsbestuur die volkomen met hunne wezenlijke macht strookte. Immers, was een teeken hunner hand, of de boodschap hunner knapen bij neringen en wijken rondgezonden, niet voldoende om al de handwerkers en klein-handelaars de wapens te doen grijpen? Weldra onderteekenden zij de belangrijke akten en brieven met de schepenen: ‘Scepenen van beede de bancken ende beede dekenen der stede van Gent’⁽³⁾. Heel dikwijls maakten zij deel van de afvaardigingen of reden ten Paerlemente, zooals in de zaak van de Yperleet.

In hunne pogingen om een deel van 't bewind in handen te krijgen werden zij natuurlijk ondersteund door de ambachten, want hunne inmenging in 't bestuur verzekerde de bedrijvige medewerking der werkersklas in de gemeentezaken, en zoo van bemiddelaars tusschen den magistraat en de ambachten werden zij de aandeelhebbers van 't middenbestuur.

Maar daarbij hielden de dekens het niet; sinds lang wisten zij op de verkiezing der schepenen eene drukking

(1) Register der Wijsdommen.

(2) Stadsrekeningen over 1438-39, f^o 245 r^o. In 1449-50 hadden zij er elk negen, Stadsrekeningen 1449-50, f^o 20 v^o.

(3) Dagboek, f^o 40 v^o.

[p. 38]

uit te oefenen die de tusschenkomst van den graaf en zijne commissarissen belemmerde, ja vernietigde, en de benoeming der wethouders gansch in hunne handen plaatste.

Ziehier dit gebruik; het is mij onbekend wanneer het eerst toegepast werd. Eenige dagen vóor halfoogst vroeg elk der dekens aan de aftredende wethouders van zijn lid hun oordeel over de toekomstige verkiezing ‘ende up de ydoniteit van den persoonen die men ten toecommende scependomme promoveren wilde van elcx lede’⁽¹⁾. Na een gezamenlijk overleg werd eene lijst opgesteld van tien leden der neringen, en insgelijks van tien kandidaten der weverij, waarop die twee stadsleden recht hadden. Daarna vergaderden de twee dekens met de vier commissarissen van den graaf, 's daags vóor of op den dag der verkiezing; deze hadden de zes kandidaten der poorterij aangeduid, en wederzijds deelde men zich de lijsten mede welke men aan de acht kiezers zou voorstellen, dit ten einde de onverkiesbaren te verwijderen vóor de verkiezing en deze zoo kort mogelijk te maken⁽¹⁾.

De commissarissen van den graaf stelden dan onmiddelijk de vier 's heeren kiezers aan, gewoonlijk poorters. Volgens het privilegie van Philips den Schoone waren het de goede lieden der stad, later de aftredende wethouders die de vier stedekiezers benoemden; sedert het einde der 14^e eeuw waren het de aftredende hoofddekens⁽²⁾ welke deze aanstelden, twee voor de neringen en twee voor

(1) Dagboek, f^o 7.

(1) Dagboek, f^o 7.

(2) Handschrift 16850-57, Koninklijke Bibliotheek te Brussel, f^o 117 r^o; dezelfde tekst in de Chronycke van Ghendt van Jan van den Vivere, bz. 21, regel 31.

[p. 39]

de weverij⁽¹⁾, en soms wel was een der dekens zelf stedekieser⁽²⁾. Aan degenen, die de hoofddekens daartoe benoemden, gaven zij natuurlijk last hunne lijst te doen doorgaan⁽³⁾, zoodat zij verzekerd waren van de keuze hunner kandidaten; en daar feitelijk de 's heerenkiezers slechts de zes poorters, door de commissarissen aangeduid, te benoemen hadden, was de schepenenverkiezing een ijdele begoocheling⁽⁴⁾.

Dit blijkt nog meer door het volgende; een gebruik had het geval voorzien dat eene oneenigheid mocht oprijzen tusschen de stedekiezers, tegenover de hoofddekens gebonden, en de 's heerenkiezers, die het zelfde gebiedend mandaat van de hertogelijke commissarissen hielden; het privilege van Philips den Schoone verordende dat in dit geval de wil der meerderheid doorging, doch de kiezers stonden vier tegenover vier, zoodat er van geene meerderheid spraak kon zijn; wanneer dus de kiezing twee of drie dagen duurde en het volk voor 't Schepenhuis ongeduldig, ja dreigend werd, zoo moest ‘naer dhoude costume’, een van den kiesers van 's heeren

(1) Dagboek, f^o 10 r^o. Bijv. in 1444 (Memorieboek, D. I, bz. 218: Lieven van der Pale, vleeschhouwer, en Pieter Hueribloc, oud-deken der vischkoopers, voor de neringen; Jacob van den Hane en Zegher Bollaert, leden der weverij voor het wolambacht. - In 1445 (Memorieboek, D. I, bz. 220): Meester Gillis Pappal, meersenier, en Meester Jan van Loo, vleeschhouwer, voor de neringen; Christoffel de Grave en Geeraard Goetghebuer, voor de weverij.

(2) In 1444 was Lieven Van der Pale, overdeken der neringen en tevens stedekieser (Memorieboek, D. I, bz. 218: in het HS. stond het woord hueverdeken boven den naam van Vander Pale geschreven, en de uitgever plaatste hem bij vergissing naast dien van Pieter Hueribloc); Daneel Sersanders was insgelijks stedekieser en overdeken in 1448 (Memorieboek, D. I, bz. 225).

(3) Dagboek, f^o 179.

(4) Gachard, Documents Inédits, D. II, bz. 99, hertogelijk manifest van 31 Maart 1452.

[p. 40]

weghen, afgaen van zynder opinie’ en toestemmen van te kiezen met de stedekiezers; zoodat altijd de cedullen of kandidatenlijsten der dekens bekrachtigd worden⁽¹⁾.

Men begrijpt dat de meerderheid der schepenen, twintig op zes-en-twintig, op die wijze benoemd, gansch ter beschikking der hoofddekens stonden die hen feitelijk aanstelden, en dat deze aldus de ware meesters van Gent in het midden der 15^e eeuw waren⁽²⁾.

Ook benoemden zij van rechtswege, met de schepenen, de stadsambtenaars als secretarissen, ontvangers, serganten, boden, wellicht ook vinders en halleheeren, uit hunne twee Leden genomen; zoodat hertog Philips aan de twee hoofddekens in 1451 verweet dat ‘zy eenen zekeren tyt al de wet ende alle officie zelve ghemaect hebben, up ghelooften ende verbanden, die zy hemlieden doen om ghiften ende om ghelt, want zy stappans rycke worden⁽³⁾’.

Dat er gekonkelfoesd werd, reeds bij de voorafgaande promotie door de dekens, wordt bevestigd door een uittreksel van een onderzoek in 1450-51 over gepleegde knevelarijen ingesteld: ‘Lievens van der Palen [alstoen overdeken] wijf hadde van Symon Lachengioen⁽⁴⁾ een webbe besleghen weert V oft VI croonen twelke Symon

(1) Dagboek, f^o 7 r^o.

(2) Gachard, Documents Inédits, D. II, bz. 99. - De heer Vuylsteke heeft over dien invloed der hoofddekens op schepenenverkiezingen eene diep doordachte studie geschreven in zijn Aanhangsel op de Rekeningen der Stad Gent, Tijdvak van Philips van Artevelde, bz. 523 vlg. -

(3) Dagboek, f^o 23 v^o; vergelijk aldaar f^iis 20 v^o, 152 v^o, en Gachard, loco citato, D. II, bz. 99. - Ik kan hier niet nalaten het volgende uittreksel van 't Memorieboek mede te deelen: ‘Item dit jaer was een deken der weverye, Jan de Luede, zyne macht benomen van scepenen, twee jaren van officien te stellene als secretarissen, ontfanghers, sergenten, boden ende andere’, D. I, bz. 191; vgl. bz. 194.

(4) Deken der goudsmeden 1443-46 en 1450; schepene der keure in 1445-46, Memorieboek, D. I, bz. 220.

[p. 41]

haer gaf naer dat hy scepene worden was, uute dien dat men hem zeyde dat costume was als een dekene yement ghepromoveert hadde ter officien dat men een juweel plaghe te scynckene zynen wive’⁽¹⁾.

Doch ook de 's heerenkiezers lieten zich de handen insmeren en in oogst 1448 had Meester Jooris de Bul dertig pond groote verkregen om Philips Sersanders voorschepene der keure te benoemen en Pieter Hueribloc als ontvanger van wege de poorterij te helpen aanstellen⁽²⁾. Die verkoop der ambten was algemeen, Jan van Loo en Christoffel de Grave hadden aan de dekens eene zekere som betaald om klerken van schepenen van gedeele te worden⁽³⁾, en wij zullen in het volgende hoofdstuk zien hoe de schepenen en dekens en de vorstelijke ambtenaars zich onder dit opzicht evenaarden: het was eenvoudig de kwaal des tijds.

Gewoonlijk verkozen de dekens en gezwoornen tot hoofddekens zeer begoede persoonen⁽⁴⁾; doch men moest niet noodzakelijk rijk wezen om tot dit ambt geroepen te worden; een vertoogschrift, in het Dagboek opgenomen, dat den ‘Staet’ van eenige oud-bestuurders opgeeft ‘heer zy an doffitie quamen’⁽⁵⁾, bewijst dit volkomen.

Wel is waar vinden wij een Jan van Siccleer, welke ‘redelic goed ende eene neerynghe up te ghedoene’ bezat⁽⁶⁾ en een steenen huis met eenen toren op de Hoogpoort rechtover de Groote Zikkele bewoonde⁽⁷⁾; hij

(1) Dagboek, f^o 216 v^o.

(2) Dagboek, f^o 29 r^o.

(3) Dagboek, f^o 92 v^o; vgl. f^o 32 r^o.

(4) L. Van der kindere, Le Siècle des Artevelde, bz. 74.

(5) Dagboek, f^o 93 v^o.

(6) Ibid., f^o 94 r^o. Hij was schepene der keure in 1435, 1441, 1444, overdeken der neringen 1438, 1441, stedekiezer 1440 en 1446, Memorieboek, D. I, bz. 200, 212, 214, 215, 218, 222.

(7) Kronijk van Vlaenderen, D. II, bz. 235.

[p. 42]

schijnt een wisselaar geweest te zijn daar men hem zijne joodsche afkomst verweet en hij later deken der goudsmeden werd, waartoe deze lieden behoorden; insgelijks was Pieter Beys van op d'Oudburg, overdekenin 1441-43 ‘redelic gheghoet’⁽¹⁾, en Jacob van den Hane, deken van het wolambacht⁽²⁾ ‘was rycke als hy an dofficie quam’.

Maar van den anderen kant vinden wij den vleeschhouwer⁽³⁾ ‘Lieven van der Palen, heer hy dekin van der neeringhen was, zo aerm ende zo belast van zo grooten sculden dat hadde hy nyet gheworden deken van den neerynghen hy hadde moeten de stede rumen’⁽⁴⁾, doch hij was vroeger reeds meermalen schepene der keure en stedekiezer geweest⁽⁵⁾.

Pieter Hueribloc, een oud-stadsklerk⁽⁶⁾, die later op de Vischmarkt woonde⁽⁷⁾, ‘doe hy an de offitie quam, was zo cleene van state ende van goede, dat hy in ghezelscepen, in cabaretten ende taveernen om voordeel placht

(1) Memorieboek, D. I, bz. 197, 199, 208, 214-217, 220, 222, 225; schepene van gedeele 1433; der keure 1435, 1438, 1443, 1446; ontvanger 1441. Hij woonde op d'Oudburg (Kronijk, D. II, bz. 234) en was deken der vischkoopers in 1445, 46 en 59.

(2) Jacob van den Hane was schepene der keure in 1424, 27, 30, deken der weverij en stedekiezer in 1432, deken 1433, schepenen der keure 1434, stedekiezer 1437, deken der weverij 1439-1441, schepene der keure 1438, 1442, 1445, stedekiezer, 1444, 1449, deken 1447-48; zie Memorieboek, D. I, bz. 179, 183, 189, 195, 197, 198, 204, 207-9, 215, 218, 220, 224, 226-28.

(3) Dagboek, f^o 7 v^o; en Register der Wijsdommen, deken der vleeschhouwers 1447-48.

(4) Dagboek, f^iis 93-94.

(5) Memorieboek, D. I, bz. 209, 215, 218, 220, 224, 227: schepene der keure 1439, 1445, stedekiezer in 1442 en 1444, overdeken 1443-45, stedekiezer 1447, schepene der keure 1447-48.

(6) Stadsrekeningen over 1437-38, f^o 144 v^o.

(7) Stadsrekeningen over 1451-52, f^o 146 v^o, en Kronijk, D. II, bz, 234.

[p. 43]

te ghane synghene’, en nochtans werd hij ineens tot overdeken in 1445 benoemd⁽¹⁾.

De weg tot het dekenschap was dus niet volkomen aan proletariërs gesloten. In het midden der 15^e eeuw was dit ambt, door de macht welke het verleende, hevig door heersch- en geldzuchtigen nagejaagd, want het was de eerste trede om tot het schependom te geraken, of omgekeerd. De dekens immers hadden sedert vroeg een middeltje bedacht om aan het roer te blijven; het was een gebruik geworden van den overdeken, na verloop der twee jaren van zijn mandaat, als eerste schepene der keure van zijn lid aan te stellen, en den deken der weverij als ontvanger⁽²⁾, en dit ook droeg niet weinig bij om voortdurend het stadsbestuur in handen te stellen eener kliek van politiekers die van het ‘scependomme’ naar het ‘dekenscip van neerynghen’ ofwel naar het ‘tresorierscip’ overgaan⁽³⁾, en geen oogenblik zonder ambt blijven.

Doorloopt slechts van 1425 tot 1446 de Schepenenlijsten, 't zij in Stadsrekeningen of in 't Wittebouc (in het Memorieboek van Gent afgedrukt), voegt daarbij de posten der Stadsrekeningen waar ook ontvangers, klerken, erfscheiders aangeduid staan, zonder de lijsten der kleine neringen te vergeten⁽⁴⁾, en gij zult bemerken dat het immer en altijd dezelfde zijn die de openbare ambten bekleeden en' in Schepenenkamer of op den Zolder zetelen.

(1) Stadsrekeningen over 1445, f^o 274 r^o.

(2) Dagboek, f^o 179 v^o.

(3) Ibid., f^o 92 vlgde.

(4) Zie in Aanhangsel, de lijsten van het Register der Wijsdommen van 1445 tot 1454; degene welke men vindt bij Fr. de Potter, Gent, D. II tot VII in de Aanhangse's zijn onnauwkeurig; de opmerking is van J. Vuylsteke, Nederlandsch Museum (1894), 4^e Reeks, 3^e Jaargang, 9^e en 10^e Aflevering, bz. 175.

[p. 44]

Wij hebben hooger gezien hoe eenigen hunner als Pieter Hueribloc, Pieter Beys, Jan van Siccleer, Lieven van der Pale, Jacob van den Hane opvolgenlijk de hoogste betrekkingen wisten te bekleeden en een ander ambt betrokken gedurende den wepeltijd van het vorige; zoo is het met alle anderen: Willem Valcke⁽¹⁾ was schepene der kuere in 1409, 1413, 1416, scepene van gedeele in 1419, 1422, 1434 en 1445; Jan Goetghebuer⁽²⁾ was stedekiezer in 1430, schepene der keure in 1431, 1436, schepene van gedeele in 1439, stedekiezer in 1441, deken der weverij in 1442, stedekiezer in 1443, schepene der keure 1444 en 1447, stedekiezer 1449, deken der weverij 1449-1451; Jan van Huusse⁽³⁾ is 's heeren kiezer in 1440, schepene der keure in 1442, 1445, stedekiezer in 1447, schepene der keure in 1449; Christoffel de Grave⁽⁴⁾ was schepene van gedeele in 1430, 1432, der keure in 1434 en 1437, stedekiezer in 1440 en 1445, deken der weverij in 1444-46, schepene der keure in 1446 en 1449, en zoo voorts.

Men kan wel denken met welk slecht oog de Vlaamsche vorsten de hoofddekens, die beide ‘heeren van Ghendt’, aanzagen, welke op een woord het nijverigste en tevens woelziekste deel der bevolking tegen hen konden doen te velde trekken. Bewust van hunne macht, moest het weldra schijnen aan die mannen, wien het Schepenhuis als eene woonst geworden was, dat het bestuur hen toekwam en hen levenslang verzekerd was. De waan, dat zij zich buiten bereik van den vorst en van

(1) Memorieboek, D. I, bz. 151, 158, 163, 169, 175, 198, 220.

(2) Ibid., D. I, bz. 188, 192, 202, 203, 209, 214, 216, 217, 218, 224, 227, 228, 230, 232, 234.

(3) Ibid., D. I, bz. 212, 216, 220, 224, 227.

(4) Ibid., D. I, bz. 189, 195, 198, 204, 212, 220, 222, 227, 229.

[p. 45]

't volk⁽¹⁾ bevonden, spoorde hen vroegtijdig aan tot misbruik en willekeur, dit is verkoop van recht en ambten en plundering der stadsinkomsten, die ze wellicht als hunne kas zullen aanschouwd hebben. Straffeloosheid baart vermetelheid, en het is zeker dat hoe vaster ze zich op 't Schepenhuis zullen geworteld hebben, hoe grooter hunne knevelarijen werden: deze, door de politieke bent van 1436 tot 1450 gepleegd, bestudeeren wij nauwkeurig hierna.

(1) Aan het volk ontsnapten de ‘levereters’ of ontrouwe bestuurders niet altijd; getuige den moord op Daneel van Zeverne en op Gyselbrecht Pateete, overdekens in 1432 en 1437.