CARAN-conferentiebundel 3. Taalbeleid in het Caribisch Gebied; heden en in de nabije toekomst
(2017)– [tijdschrift] CARAN-conferentiebundel–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 125]
| |||||||||||
Wat is de positie van het Nederlands in de multilinguale samenleving?
|
| - | Wat is het officiële beleid? |
| - | Wat is de praktijk? |
| - | In welke domeinen worden welke talen gebruikt? |
| - | Welke consequenties heeft dat voor het onderwijs? |
| - | Welke consequenties heeft dat voor het beleid? |
Dit verslag bevat de opmerkingen en gedachten van de conferentiedeelnemers die vanuit hun expertise als onderzoekers, beleidsmakers en docenten, input gegeven hebben. Tijdens de werksessie waren vertegenwoordigers aanwezig van Suriname, Curaçao, Aruba en de BES-eilanden. Jammer genoeg kon de conferentiedeelnemer uit Sint Maarten niet bij deze discussie aanwezig zijn.
Uit de reacties van de aanwezigen bleek dat er een enorme diversiteit aan posities is. Zo is de positie van het Nederlands in Suriname veel sterker dan op de eilanden. De deelnemers wezen ook op de verschillen tussen het Surinaams Nederlands en het Antilliaans Nederlands. Het Surinaams Nederlands is een levende taal die zich op grammaticaal, lexicaal en fonologisch gebied zelfstandig aan het ontwikkelen is, terwijl dat voor het Antilliaans Nederlands minder het geval is.
Een belangrijk uitgangspunt dat alle deelnemers beaamden, is dat meertaligheid een gegeven is en niet ter discussie staat: meertaligheid is een rijkdom die mogelijkheden schept en enkel spreken over de belemmeringen van meertaligheid, is niet productief. De gedachte van één nationale taal is niet van toepassing op het Caribisch gebied.
Surinaams Nederlands
Het Surinaams Nederlands ontwikkelt zich deels onafhankelijk van het Europees Nederlands. De Europees Nederlandse meetlat naast de Surinaamse taal- en tekstproductie leggen, is dan ook niet altijd geschikt. Opleidingen in Suriname hanteren Nederlandse standaar-
den die niet passen bij de taal in Suriname. Dit leidt tot discrepanties tussen het Nederlands dat in de samenleving gesproken wordt en de Nederlandse schooltaal.
De varianten van Surinaams Nederlands lijken eerder op de positie van het Vlaams ten opzichte van het Nederlands. Het valt zeker te overwegen om de Surinaams Nederlandse variant uitgebreider te beschrijven en deel uit te laten maken van de mogelijke verschijningsvormen van het Nederlands. Dit past ook bij een pluricentrische visie op de Nederlandse taal.
Antilliaans Nederlands
Op de eilanden speelt het Nederlands duidelijk een andere rol. Het Nederlands is hier niet te vangen onder de standaardbenaderingen van NT1, NT2 of NVT. Als taal met een formele status is het schooltaal, juridische taal en bestuurstaal maar niet een taal die leeft in de samenleving. Of er dan ook gesproken kan worden van een Caribisch-insulaire variant van het Nederlands in grammaticaal opzicht, is de vraag omdat het nauwelijks een levende taal is in dit gebied. De status van bestuurstaal en juridische taal brengt wel een eigen woordenschat en terminologie met zich mee die specifiek van toepassing is op de eilanden.
Domeinen van taalgebruik
Op alle eilanden en in Suriname speelt het Nederlands een rol in formele situaties en vooral in geschreven documenten. Juridisch: de rechters in Suriname spreken meerdere lokale talen waardoor de rechtsgang in de eigen taal (meer) gewaarborgd is. In veel gevallen wordt in de rechtszaal naast het Nederlands ook Sranantongo en Sarnami gebruikt om partijen te accomoderen. Op de eilanden is dit anders: de rechters zijn hier overwegend Nederlandstalig. Het komt op de benedenwindse eilanden wel voor dat zaken in het PapiamentsGa naar voetnoot1 worden behandeld, maar dat is de uitzondering. Voor de bovenwinden, met name bij het gerecht in Sint Maarten, is behandeling van zaken in het Engels gebruikelijk.
In het Caribische onderwijs is de context van het leren in het Nederlands anders dan de context van taalleren in Nederland. Dit heeft een grote invloed op de bruikbaarheid van Nederlandse leermethodes. Deze constatering geldt niet enkel voor taal, maar ook voor zaakvakken. Een belangrijk discussiepunt is het verschil van
de rol van het Nederlands in de verschillende landen in het Caribisch gebied. Zo is er een groot verschil tussen de rol en positie van het Nederlands in Suriname en de eilanden, maar ook tussen de eilanden onderling. De vraag werd gesteld of Taal In Alle Vakken niet de norm zou moeten zijn. En of (toekomstige) docenten niet getraind moeten worden om talig onderwijs te geven in de zaakvakken - op alle niveaus.
Het Nederlands is in de Surinaamse media sterk aanwezig via Nederlandstalige kranten, radio en nationale televisie. Daarnaast is er nationale televisie in het Sranan en zijn er voor iedere etnische groep eigen mediakanalen, radiostations of -programma's. Op de eilanden verschijnt een aantal Nederlandstalige kranten (Amigoe en Antilliaans Dagblad) en zijn er uitzendingen van BVN. Er wordt echter geen lokale Nederlandstalige televisie gemaakt en de invloed van de Nederlandstalige media is gering in vergelijking met de media in het Papiaments of Engels.
Religieuze erediensten worden verzorgd in een groot aantal talen, afhankelijk van de religie, de locatie en de doelgroep. De katholieke kerkdiensten worden op de benedenwindse eilanden over het algemeen in het Papiaments verzorgd, in Suriname veelal in het Nederlands. De protestantse diensten zijn in het Nederlands, Engels of Papiaments. Het Engels wordt bijvoorbeeld gebruikt in de diensten van de zevendedagsadventisten, mormonen, methodisten en baptisten terwijl het Spaans onder meer in de pinkstergemeente Odres Nuevos de voertaal is. Daarnaast wordt ook het Hindi in de Hindoeistische erediensten en Arabisch in de islamitische erediensten gebruikt. Beide geloven zijn vooral in Suriname sterk aanwezig. Afhankelijk van de geloofsgemeenschap en de herkomst van de gelovigen, worden andere talen gehanteerd in de erediensten.
Attitude tegenover het Nederlands
De attitude tegenover het Nederlands verschilt tussen de eilanden en Suriname. Belangrijkste overeenkomst is dat het Nederlands status geeft, maar er zijn ook mensen die zich ergeren aan het gebruik van het Nederlands. In Suriname is dat met name omdat men een positie wil voor Engels en het Sranan, maar ook omdat het Nederlands geassocieerd wordt met kolonisatie. Op de eilanden heeft het Nederlands minder praktisch nut dan in Suriname, en een belangrijke bron van ergernis bij mensen is de drempel die de Nederlandse taal opwerpt voor verdere ontwikkeling. Ook het koloniaal verleden wordt aangehaald als bron voor een lagere status van het Nederlands. Bij een deel van de bevolking heeft het Nederlands echter juist een hoge status op basis van toegedicht toekomstperspectief en formele status. Een overkoepelende vaststelling is dat
het Nederlands in alle gebieden als zondebok gebruikt wordt voor falen in onderwijs en organisatie, of dat nu terecht is of niet. Een discussiepunt voor de toekomst is de vraag welke invloed het verdwijnen van de Nederlandse taal uit het Caribisch gebied zou hebben op de vorming van identiteit op - met name - de eilanden.
Enkele opmerkingen over het Nederlands in Caribisch Nederland
Er is nog geen ontwikkeld overheidsbeleid in aanvulling op het bestaande Nederlandse taalbeleid om om te kunnen gaan met de bijzondere taalsituatie in Caribisch Nederland. Op deelterreinen, bijvoorbeeld voor de onderwijstaal, zijn wel stappen genomen. Het Nederlands is de officiële taal, overheidstaal en juridische taal voor de BES-eilanden. Op Saba en Sint Eustatius is het Engels is de onderwijstaal in het basisonderwijs en steeds meer ook in andere typen onderwijs, waarbij Nederlands als vreemde taal wordt aangeboden. In Bonaire wordt zowel het Nederlands als het Papiaments in het onderwijs gebruikt, maar is de discussie over de rol van beide talen in het onderwijs in 2015 nog niet afgerond.
In Caribisch Nederland is er geen overkoepelend beleid dat alle aspecten van het taalbeleid regelt, bijvoorbeeld de status van het Engels buiten het onderwijs, in het bestuur, in het contact tussen overheid en burger of het taalgebruik in de rechtspraak. Er zijn wel tendensen waarneembaar in de praktijk. De Eilandsraad en het eilandsbestuur vergaderen in Papiaments (Bonaire) of Engels (Sint Eustatius/Saba). Alle geschreven verslaglegging en documentatie is in het Nederlands. De diensten van RCN worden primair in het Nederlands aangeboden. Wel wordt er in drie talen met de bevolking over gecommuniceerd. Het mondelinge contact met de burger is veelal in het Papiaments en het Engels, maar formulieren voor bijvoorbeeld de aanvraag van een paspoort, rijbewijs of voor belasting, zijn in het Nederlands opgesteld. Rechtszaken worden in het Nederlands gevoerd en volgen uiteraard het Nederlandse rechtssysteem. Bij strafrechtelijke vervolging heeft de verdachte indien nodig, recht op een tolk. Notarissen werken volgens het Nederlands recht, bepaalde overeenkomsten worden echter wel in het Engels opgesteld, met name als de aanwezigheid van internationale partijen dit wenselijk maakt.
Enkele opmerkingen over het Nederlands in Curaçao
Nederlands en Papiaments zijn de officiële talen voor Curaçao. In de praktijk speelt Nederlands een minimale rol. Al in de periode van de Nederlandse Antillen waren bijvoorbeeld de Statenvergaderingen in het Papiaments. De geschreven stukken van de overheid zijn opgesteld in het Nederlands, Papiaments en soms ook in het En-
gels. Processen verbaal en rapporten worden in het Nederlands opgesteld.
In de rechtspraak worden het Nederlandse rechtssysteem en Nederlandstalige wetboeken gebruikt. De rechterlijke macht schrijft in het Nederlands maar zittingen mogen in het Papiaments. De vaak Nederlandse rechters volgen cursussen Papiaments om het contact met partijen in de rechtszaal te versterken. Mensen hebben bij strafzaken recht op een tolk. Schriftelijke correspondentie van de overheid zoals brieven en belastingformulieren is over het algemeen tweetalig: Nederlands en Papiaments. Dat het Nederlands de officiële taal is van de overheid en de rechtspraak stelt bijzondere eisen aan het (hoger) onderwijs en met name het juridisch onderwijs.
Schoolbesturen zijn vrij in de keuze van taal tussen Nederlands, Papiamentu en Engels. In de praktijk wordt op de meeste scholen zowel het Nederlands als het Papiaments gehanteerd. Informeel taalgebruik op school is veelal in het Papiamentu. Op de havo/vwo-scholen is Nederlands meer prominent aanwezig vanwege de aanwezigheid van Nederlandse leraren die soms het Papiaments minder of niet machtig zijn. Soms wordt Nederlands gesproken in schoolvergaderingen vanwege de aanwezigheid van Nederlandse leraren. Dit is ook het geval op de University of Curacao waar echter steeds meer Papiamentu gesproken wordt.
Er zijn op Curaçao verschillende taalgemeenschappen. Slecht zeven procent van de bevolking is Nederlandstalig, daaronder is ook de Surinaamse gemeenschap. Vroeger waren er meer Nederlandstaligen door de aanwezigheid van de Shell-raffinaderij. Enkele laatste opmerkingen worden gemaakt over Nederlands in literatuur en media. Curaçaose schrijvers publiceren vaak in het Nederlands omdat ze daarmee een groter publiek kunnen bereiken. Er wordt echter ook in het Papiaments en het Engels gepubliceerd. Nederlandstalige televisie is wel te ontvangen via de kabel maar vanwege de hogere kostprijs is dit voornamelijk toegankelijk voor de Nederlandstalige bevolking.
Enkele opmerkingen over het Nederlands in Aruba
Slechts zes procent van de Arubaanse bevolking geeft aan Nederlands als thuistaal te spreken. In Aruba zijn Papiaments en Nederlands de officiële talen. In de praktijk wordt voornamelijk Papiaments gebruikt. Het Nederlands wordt alleen in wetgeving en rechtspraak, onderwijs, overheid en accountancy gehanteerd. De invloed van het Engels in Aruba is, mede vanwege het toerisme op het eiland, zeer sterk. Zeker in de hotelsector en in de handel zie je
dit terug. In het bestuur wordt in schriftelijke stukken nog vaak Nederlands gebruikt, maar vergaderingen en overleggen gebeuren allemaal in het Papiaments, terwijl de notulen vaak nog in het Nederlands opgesteld worden.
In de rechtspraak is de Arubaanse situatie gelijk aan die in Curaçao. De geschreven rechtstaal is Nederlands en ook de mondelinge behandeling van rechtszaken gebeurt in het Nederlands. Tijdens een strafproces is het recht op een tolk verzekerd, maar ook hier wordt de laatste jaren de behandeling van rechtszaken vaker gedeeltelijk in het Papiaments afgehandeld, indien de aanwezigen het hierover eens zijn. Ook in Aruba leren meer rechters Papiamento met het oog op een vlottere en meer toegankelijke rechtsgang.
Op de scholen in Aruba wordt zowel het Nederlands als het Papiaments als instructietaal gebruikt. In het basisonderwijs worden beide talen gebruikt, maar in de hoogste groepen van het basisonderwijs en het middelbaar onderwijs verschuift de focus van Papiamento naar Nederlands. Daarnaast is een pilot gestart van het Proyecto Scol Multilingual (PSML), een onderwijsproject waarbij leerlingen op de basisschool een viertalige vorming krijgen vanuit het Papiaments in het Nederlands, Engels en Spaans. De doelstelling is dat de leerlingen bij afronding van het basisonderwijs een zeer sterke competentie in het Papiaments en het Nederlands hebben, en dat ze een basis gelegd hebben voor Spaans en Engels.
In alle domeinen van taalgebruik worden in de private sector, of het nu in het hotelwezen, het bankwezen of in de handel is, verschillende talen - afhankelijk van de situatie - door elkaar gebruikt. Meertaligheid is dan ook een groot voordeel op de Arubaanse arbeidsmarkt omdat zowel Papiaments, Nederlands, Engels als Spaans afwisselend nodig zijn om succesvol te kunnen functioneren.
Enkele opmerkingen over het Nederlands in Suriname
In Suriname speelt het Nederlands in vrijwel alle domeinen een belangrijke rol, maar ondervindt het ook veel concurrentie van de andere talen. Het Nederlands in Suriname heeft een eigen identiteit ontwikkeld en het aantal mensen dat aangeeft Nederlands als thuistaal te spreken, lijkt de laatste decennia enkel maar te groeien: meer dan zestig procent van de bevolking noemt Nederlands de moedertaal. Nederlands wordt door velen gezien als een hogere of betere taal en mensen ruilen de taal van hun ouders in en voeden hun kinderen in het Nederlands op.
Ook in Suriname is er een verschil tussen het mondelinge en het schriftelijke taalgebruik. Nederlands is over het algemeen de taal waarin geschreven wordt, bijvoorbeeld door de politie, in de rechts-
zaal en op school, maar in gesprek wordt vaak Sranan, Sarnami of Saramakkaans gebruikt. De aanwezigen merken op dat in conversaties verschillende talen door elkaar gebruikt worden. Een gevolg hiervan is dat de specifieke taal van de conversatie niet eenduidig benoemd kan worden.
In de handel is er recentelijk een groei van het Portugees en het Frans vast te stellen. Dit komt door de versterkte handelsbanden met de buurlanden Brazilië en Frans Guyana. Door prijsverschillen en het diverse aanbod aan handelsproducten komen veel winkeltoeristen uit deze landen naar Suriname, hetgeen invloed heeft op taalgebruik in de handel.
Concluderend
De werksessie over de positie van het Nederlands in de meertalige samenleving heeft een schat aan informatie opgeleverd. Jammer genoeg is het niet gelukt om tot een collectief standpunt te komen over wat dit voor toekomstig beleid kan betekenen of voor het onderwijs. Wellicht is daarvoor ruimte tijdens de volgende CARAN-bijeenkomsten.
- voetnoot1
- Waar in deze tekst het woord Papiaments gebruikt wordt, kan ook bedoeld worden het Papiamento (Aruba) of het Papiamentu (Bonaire en Curaçao).