Die historie van Christoffel Wagenaer

¶ Hoe Christoffel Wagenaer zijnen geest Auerhaen op een plaetse gehat² heeft, ende wat hy met hem gedaen heeft.

DEse voorschreuen Johannes, hadde Wagenaer dickwils ghebeden, dat hy zijnen Gheest eens tot hem doen comen wilde, ende in zijn Presentie met hem spreken, want hy hadde oock vele nootsaeckelicke saecken, daer hy hem om vragen moeste, op dat hy die sake, ende gront daer van mochte weten, Wagenaer die maende zijnen geest, de welcke terstont quam vragende wat haer beyder meyninge waer: daer hief Wagenaer aen, ende sprack, lieue Auerhaen, ghy weet dat ick v getrouwe ben, ende noch noyt in meyninge ben gheweest v af te vallen, daerom [90] behoef ic nv vwes onderrichtens in sommige saken, die ick v dan te kennen gheuen wil, daerom wilt my die waerheyt seggen, ende het geerne doen so niet, so wil ick oock van v af vallen, Auerhaen sprack tot hem: vraget vry, ghy sult goet bescheet crijgen. Daer sprack Wagenaer ten eersten, ghy weet wel, doen ick noch by mijnen Meester Faustum waer, dat ick my lange tijt gebruyct³ hebbe in sommige zwarte consten, ende hadde seer geerne geweten, hoe vele harer specien, geslachten ende eygentheyden waren, ende welcke onder dese alle het beste ende het alderhaeste⁴ te weten waeren?

2 Tot zich geroepen, ontboden

3 Geoefend (hd. geübt)

4 In den kortsten tijd

[p. 93]

Hier op antwoorde den Geest, dit is eene sware vrage, ende sy en soude oock een yegelick niet openbaer worden. Maer om dat ghy daerom gebeden hebt, so wil ick v perfecktelick na een ander¹ vertellen, ende openbaren, teeckenet op, ende maket tot v profijt, so ghijt best cont.

Ghy sult ten eersten weeten, dat die const der Touerie tweederley zijn, die eene natuerlick, die v met hare specien seer wel bekendt is, die welcke anders niet en leert dan alleen Lappenwerck², ende Kinderwerck, somwijlens die dingen treffende, somwijlens oock niet, sy schijnt wel somwijlens verborgen ende heymelicke dinghen te openbaren, maer het zijn Menschen Fantasien, ende Aepenwerc, so ghy selfs gesien hebt, ooc niet dat alder geringste wat weert zijnde, daermet ghy niet wt gericht hebt, daerom het niet weerdt en is, veel daer van te Fabelen³.

Die ander oft tweede const der Touerie, welcke de eerste verre te bouen gaet, is veel Heerlicker ende schoonder, gaet oock bouen die Natuer, daer [91] om het dan, daer in veel meer verwonderinge ende naedencken geeft, daerom niemant geen oorsake bevinden can, welcke haer wercking ende cracht is, maer wy Geesten moeten in alle stucken daer by zijn, altijt van achter ende van vorens, die Const vorderen, want wy haren oorspronck zijn, ende die inuentores daer van, ende geuent den Menschen also te weten, dat sy het op dese manier also doen ende maecken sullen, ende wanneer wy mercken, dat die menschen hem op dese wegen begeuen, soo comen wy terstont tot haerluyden, ende brengen haer sommige Boecxkens, helpen haer daer toe, leeren haer Ceremonien, superstitionen, verkeerde geloofse⁴ woorden, ende andere dinghen, hoe sy haerluyden houden sullen in

1 Na elkander, achtereen

2 Knoeiwerk, lapwerk

3 Babbelen

4 Kettersche, door bijgeloof ingegeven (hd. aberglaubisch)

[p. 94]

het eten ende drincken kleeden ende besweren, also dat de Menschen meynen, sy bezweeren ons door Godt, ende by zijne H. Engelen, (so doch Godt dat hoochlick verboden heeft) ende meyndt alsoo den Mensch dat hy Heerschappye ouer ons gebruyckt, dat wy haerluiden gehoorsaem zijn, daer wy niet toe verordineert en zijn, den Menschen toe dienen, maer daer toe dat Godt ons altemet ghebruyckt, die quaden te straeffen, ende die vroomen in haeren Gheloof te proeuen, wy hebben oock niet macht in het alder minsten den mensche wat te doen, alsoo wanneer den mensche een hayr van het hooft op der Aerden gevallen sy, dat en connen wy niet sonder Oorlof op heffen, so verre het ons niet geoorloft en is, ende so het ons God verhenget, waert dattet aen ons gelegen waer, wy souden de gantsche Werelt om keeren, ende alle menschen bedriegen, also dat niemant inden Hemel soude comen, wy souden altijt [92] by den Menschen zijn, ende sy¹ noch met meerder seltzame dingen ende consten bedriegen, op dat een yeghelick het soude moeten doen², die nv dese const recht connen wil, die moetense van ons leeren, ende dat met sekere voorwaerden, dat hy hem met ons verbinde, ende dewijl ghy ghesellen wt wetenheydt³ oft eygen invensie geern woudet rijck werden, ende heymelicke schatten gewinnen, oft vreemde krancheyden genesen, ende gelt daer mede verdienen, oft ander seltsame cluftige⁴ boetsen voortbrengen, oft tot grooter eeren comen, oft v wraeck doen ouer vwe vyanden die v quaet ghedaen hebben, oft die Menschen die ghy niet lijden en moecht, schaede toe voegen, soo hebben wy hier alderley conste ende middel toe gepractiseert, ende in het Licht laten brengen, Als ten eersten die bezweeringe, daer met

1 Hen

2 Ieder er toe brengen, dat hij de bezweringen enz. zou verrichten

3 Weetgierigheid, verlangen naar iets nieuws

4 Kluchtige

[p. 95]

ghyluyden ons bezweert, ende wanneer ghyluyden verborgen schatten soeckt, ende ons verdrijft daer misbruyct ghyluyden het Euangelium Johannes, ende die Psalmen Dauids, ende valt wt v liedens beroep daer v Godt ingesteldt heeft, ghy misbruyckt daer toe oock het Wy-water oft het Doopwater, ende andere dingen meer. Ende wanneer wy ander luyden Kranck gemaeckt hebben, die door onse kinderen betoouert zijn, daer toe hebben wy versiert sommige eyghen woorden, ende Caracteren, daer met maken wy v luyden wijs, dat ghyluyden meynt, ghy maect hem daer door gesont, maer neen die en doent niet, maer wy doent ende nement haer selfs af¹, wanneer die luyden sulcke dingen aen haer halsen hangen, hen laten beroocken oft ouerlesen, so misbruycken sy den Namen Godts, ende het gevalt ons seer wel.

Ten derden wanneer yemant tot grooten staet [93] wilt comen, ende van die luyden groot aengesien wil zijn, so soecken wy andere grepen hier toe, ende leeren haer consten in Natuerlicker Touerie, ende helpen haer tot Philosophie, dat sy daer in wat leeren, ende verleenen haer daer toe Kueckelerie², alsoo dat sy hen onsienbaer maecken connen, sloten open doen, die luyden die ooghen verblinden naer haren eygen wille, ende een dinck in dat andere veranderen, daer wy dan veel toe helpen, ende bestellen wat van nooden is, ende varen in verre Landen, ende bestellen³ wat den Meester van doen heeft, ende wy brengent hem daer na, gelijck ghy wel weet, want ghy gehoort onder dese oorden⁴, ende int cortste, ghy cont so veel consten, dat ghy doen cont, wat ghy doen wilt, ende dat met onser hulp, wanneer yemant wil weten, hoe het in vreemde Landen staet oft al gaet, so brengen wyse daerin aller haeste, so bespreken

1 Hd. wir nämen die Ursach hinweg

2 Tooverkunsten

3 Verkeerde vertaling, (hd. stälen)

4 Orde

[p. 96]

wyse so lanc, dat sy een salf maken, van Menschen smout, ende andere dingen meer, ende wanneer sy hem daer met smeeren, ende eenen Bessem, ofte den stock tusschen die been nemen, so passen wy seer nau op den dienst¹, ende varen met hem wech, ende brengen sy waer sy begeerte hebben, ende wanneer het dan tijt is, so brenghen wyse dan thuys sonder eenich ghebreck, altemet oock soo nemen wy haer met den Lichaem inde Locht, maer wy maecken haer ghedachten alsoo seltzaem², dat sy niet anders en weten, oft sy zijn aen die plaets daer sy begheert hadden, ende sien also alles wat sich daer toe droech, waeren oock selfs daer by, ende hebben oock geholpen, daer sy nochtans op een plaetse stil liggen ende rusten.

Wanneer ghy nv wilt toecomende dingen we[94]ten, so hebben wy seer veel manieren, ende wegen daer toe, dat wy dat te pas connen brengen, ende zijn deser consten soo veel, datmense op alderley manieren ghebruycken can.

Ende wanneer oock yemant hem wilt wreken aen zijne vyanden, so leeren wy hem ooc wonderlicke dingen, die hy hier toe gebruycken moet, dat hy can hem een gelidt aen zijn lichaem Lam maken het welck hy wil, een Ooge wt steeken, hy can oock op eenige plaetzen wat grauen³, soo hy daer ouer gaet, moet steruen, hy can hem messen, hayr Beenen Yser, Hout, Glas, Potscheruen, Steen ende ander dingen in zijn Lichaem Toueren, ende als hy wil schade ende ongeluck te wege brengen oock can hy Weder ende groote stuerwint⁴ verwecken, het welck wy altesamen door sulcke Middel doen, ende wtrichten connen; dese const hebben wy so langh als die Werelt gestaen heeft, gants seer onder die luyden gebrocht, ende veel daer met bedroghen

1 Letten wij goed op wat ons te doen staat

2 Verward

3 In den grond graven

4 Geweldigen wind

[p. 97]

ende vervuert, ende insonderheydt zijn haer wonderlicke ende seltsame naemen gegeuen worden door haer inventeurs ende leeraers, ghelijck als volcht.

Goetia, Die welcke door het bezweeren die Geesteren tot hem locket, ende die beroert, die doch oughenoyt wel van selfs comen.

Nicromantia, Die verweckt die dooden op, ende gaet tot die Grauen, ende gebruyckt aldaer wat van nooden is, gelijck als die Ceremonien, ende die bezweeringen, ende bezweeren alsoo den geest vanden verstoruen Mensche, die dan soo wt het Graff comen ende hem vertoonen, (ghelijck als ghy dan leest, van die Touenaersse, die den Pro[95]pheet Samuel op gewect heeft, (maer wy wachten¹ selfs op sulcke menschen, ende wy verschijnen in sulcke gedaente, ende geuen haer antwoort.

Theurgia, Dat is: wanneer men de Hemelsche ende Olympischen geesten by een² wil hebben, ende begeert met hem te spreken, ende die ghesellen die haer hier met beneerstighen, die willen met God spreecken, ende willen daer toe in die Godtheydt veel studeeren, sy meynen die Openbaringhe van sint Jan te sien, ende oock inden Hemelschen troon te climmen, maer hoe het haer daer ouer al gaet dat worden sy ghewaer.

Die voorgaende Nicromantia wort wederom in twee deelen ghedeyldt, die eerste daer van heet Nycromantia³, dat is, wanneer men die Doode lichamen wederom leuendich maeckt, daer moeter een van ons in het doode lichaem kruipen, ende dat alsoo opbringen⁴, dat het gaen ende staen kan, ende dat het oock somtijts kan spreecken, het tweede deel hier van heet Scyomantia, dat is: wanneermen alleen den scheem⁵ vanden dooden voortbrenght, gelijck als Aeneas

1 Staan ten dienste

2 Lees by hem, ‘bij zich’

3 Hd. Necyomantia

4 Oprichten, omhoog brengen

5 Schim, schaduw

[p. 98]

by Vergilium gedaen heeft, ende gelijck oock Erictbone¹ een erghe Touenaersse gedaen heeft in Thessalia, die eenen Dooden verweckte, die welcke Sexto Pompeo te voorens vertelde den wtganck des oorloges Pharsalici.

Also heeft ooc Apollon, den geest Achillis wt de Helle geroepen, op dat hy zijn gestaltenisse sien soude, ende hem vertellen soude zijnen willen² vanden Troianischen Oorloch, so hy begeerde te weten, ende hoe dien toeghegaen was, Den Gheest seyde: dien Gheest ben ick selfs geweest, ende ick zijn³ inder gedaente van Achillis verscheenen, daer op [96] antwoorde Wagenaer, seggende: dat hyen oock wel begeerden te sien, soo het moghelick waer, die Duyvel veranderden hem van stonden aen, inde ghedaente van Achillis, ende ginck op ende neder in die Caemer, ende was tamelijcke lanck, omtrent xj. ofte xij. Voeten, seer schoon van aenghesicht, maer hy sach seer Suer daer wt⁴, als oft hy quaet waer geweest, hy hadde eenen frayen rooden baert, oock tamelick lanck hayr, hy had ooc een sterck Borst-harnis aen, ende in zijn hant eenen grooten Schilt, inde ander hant hadde hy een schoone jonge Joffrouwe, die seer schoon als een Coninginne gecleet was, hebbende eenen blooten blinckende Saebel inde handt, daer Waghenaer hem seer ouer verwonderde, seer geern gevraecht hebbende: Ende en dorste niet, wandt die Duyvel haddet hem te voren verboden.

Als hyen nv genoech gesien hadde, so versween Achillis, ende den Gheest Auerhaen quam doen weder, tot welcken Wagenaer sprac, wat beduyden die Joffrouwe met den Sabel inde hant, die hy by hem hadde? Den Geest antwoorden, als Achillis omgebracht waer, so is hy tot Troya begrauen worden, ende zijnen Gheest van veelen dick gesien

1 Lees Ericthone

2 Hd. was er gewolt

3 Ben

4 Hij zag er zeer grimmig uit

[p. 99]

worden, want het die Griecken seyden zijnen Geest te zijn, welcken Geest zijt ooc voorwaer also meynden, begeerde dat men hem te lief¹ sou slachten, ende offeren Polipenam², des Conincx Priami dochter, die van den voorschreuen Achillis ondertrout ofte toegheseyt was, van Polipena vader, (tot een eeuwige gedachtenisse) soo sou zijnen Gheest te vreden zijn, t'welck also geschiet is, tot welcke ghedachtenisse dese Joffrouwe die [97] Saebel inde hant draecht, want sy oock de doot gheern gheleden heeft, Wagenaer vraechde veerder, hoe isset dan met die Ziel van dese verstoruene? Den duyvel sprac, doen Achillis doot waer, soo soude Polypena met eenen anderen ondertroudt worden, ende ondertrout³ hebben, ende dewijle wy verstoorders ende Vyanden zijn vanden Houwelicken staet, soo stelden ick my in die ghedaente van Achillis, ende begheerden die Siele van die voorschreuen Polypena, die welcke my die Griecken te gevallens¹ het Hooft af hieuwen, ende die sy my also op Offerden, dit wort also belet dat sy niet ghetrout noch ghehoudt⁴ en wort, ende also en wort hier niet met allen wt.

Appion den Grammaticus schrijft van hem seluer, dat hy die Siele ofte Geest van Homerus bezworen heeft, dat hy tot hem ghecomen is, van den welcken hy vernomen heeft, van wien dat hy gheboren was, ende wie dat zijn Ouders geweest hebben.

Dese Constboecken, noemen die Studenten, libros Albæ Magiæ, dat is geseydt, Boecken vande witte Conste, ende niet vande Swarte const, wandt sy onder den schijn, der goede Enghelen gemaeckt ende gheoordineert zijn.

Alhier moet ick eene Historie ghedencken, die welcke gheschiet is, met een vernoempt Heer int Roomsche Rijck, wiens Naem ick hier wil verzweeghen hebben, den selfden

1 Ten gevalle

2 Lees Polixenam

3 Lees ondertrouwe

1 Ten gevalle

4 Uitgehuwelijkt

[p. 100]

begeerde op een tijt te weten, hoe dat het al met hem vergaen soude, ende oock wat Doodt dat hy steruen soude, soo heeft hy eenen Toovenaer om Raet ghevraecht, den welcken eenen Jacobijner Monnick was, [98] die de conste van Nicromantiam meesterlick wel geleert hadde, die antwoorde hem: dat hy moeste die Geesten een Ziel Offeren, so verre als¹ hy gewisse antwoort van haer hebben woude, hier op heeft desen Heer den Toouenaer bestelt, eenen eerst geborenen Soon, wesende thien Jaeren oudt, die welcke hy slachte, ende Offerde hem den duyuel, ende beswoer daer na dat af-ghehouwen Hooft, met zijn guechely ende geckenwerck², ende als hy vraechde dat hooft, hoe het met den Heer vergaen soude, soo antwoorde dat Hooft: vim patior, dat is: ick lijde gewelt, terstondt daer nae begonst desen Heer rasende te worden, ende heeft altijt gheroepen, doet dat Hooft bescheydt³, ende is alsoo in dese onsinnicheyt gestoruen, dit is die straffe daer van, ende daer na het helsche vier.

Antropomantia, is die Nicromantiæ seer gelijc, want sy gaen oock met doode Lichamen om, sy brengen die luyden oock omt Leuen, ende willen daer na wt het ingewant ofte ander Deelen des Lichaems oock waersegghen, ende dit heeft den Keyser Heliogabulus ghevonden ende seer gheoeffendt.

Leconomantia geschiet in een Becken vol waeters, waer inne datmen onser een bezweert, daer moeten wy dan antwoorden op tgene datmen ons vraecht.

Gastromantia geschiet in een Glas vol Waters dat rondt is, daer sedtmen by sommige brandende Waslichten ende als dan eenen geest bezworen wort, so moet hi daer in, ende antwoort op tgeene datmen hem vraecht, dan brenght-

1 Indien namelijk

2 Dwaze kunsten, zotte fratsen

3 Verkeerde vertaling; hd. beseyt, ‘ter zijde, weg’

[p. 101]

men eenen Jonghen knecht daer by die noch onbevleckt is [99], oft eene zwanghere Vrou, die connen dan sien, al wat wy hebben willen, dat sy sien sullen, deser gelijcke conste canmen oock met eenen spiegel doen, also verblinden wy die arme Luyden, also dat sy meynen, sy sien ons heel claerlic, hoewel datse anders niet dan onghewisse ende verkeerde dinghen ghewaer en worden.

Captromantia, behoort oock hier by, ende is dit seer gelijck, maer men moet het spiegel int water leggen, ende op eenen sekeren tijt, ende met gewisse Ceremonien daer met omgaen, so can als dan een Kindt ofte Swanger Vrou, die welcke noch niet aende negende Maent en is, sien watmen begeert, op sulcke manier hebben wy den Didium Iulianum oock in ons net gebrocht, die welcke veele dingen die hem wedervaren soude te vooren gheweten heeft.

Nae by Patras hadden die Heydenen in voortijden eenen Tempel die Goddinne Minerue ter eeren gebout, daer by stont een schoone Fonteyn ende als daer eenen krancken een spiegel in worp ende die Coniurationes gesproken had, so verscheen den Krancken, wanneer zijn Krancheyt een eynde nemen soude, weer¹ dat hi Leuen ofte Steruen soude.

Desgelijcx wasser ooc eenen Put in Achaia, voor den Tempel Ceteris², daermen euen op de selfde manier sulcx mede conde wtrichten.

Also moeten wy die luyden haer oogen verblinden, ende haer dat Voorbeelden³ hoe dat het met haer vergaen sal, want wy sulcx wel sien connen aen die Luyden, beter als goede Physici ende Medici doen moghen.

[100] Onomantia, die geschiet op den naegel aenden duym, ofte in die Handt van een Jonck Knechtghen, dat maecken sy zwart met Oly ende Roet, ende bezweeren daer met die

1 Weer - ofte, ‘of - of’

2 Lees Cereris

3 Voor oogen tooveren

[p. 102]

Geesten, die moeten dan inde naeghel ofte handt verschijnen, ende also antwoort geuen op het gene men ons vraecht, ende dat wy hier Jonge Knechtgens toe hebben willen, dat doen wy, om datse van joncx op hier in souden geoeffent worden, ende also op het lest daer genoechte in crijgen, want sy en verstaens niet, ende sy meynen dat het cleyne Eerdemannekens zijn.