Bzzlletin. Jaargang 32

[p. 8]

José Saramago
Retrato de antepassados - Portret van voorouders⁺

Ik heb nooit last gehad van de necrofiele ijdelheid die mensen ertoe beweegt hun verleden uit te zoeken, de takken en enten van de boom die in geen enkel plantkundeboek te vinden is - de genealogie. Volgens mij is iedereen in de eerste plaats kind van zijn werken, van wat hij doet gedurende de tijd dat hij hier rondloopt. Weten waar we vandaan komen en wie ons heeft voortgebracht, geeft ons hoogstens wat meer burgerlijke vastheid, verstrekt ons een soort vrijbrief waaraan we zelf niets hebben bijgedragen, maar die ons behoedt voor pijnlijke vragen en nieuwsgieriger blikken dan de beleefdheid eigenlijk toestaat. Kind zijn van iemand die genoegzaam bekend is om de voorziene ruimte op de identiteitskaart niet blanco te laten blijven, is zoiets als op de wereld komen met een stempel en een vrijgeleide. Mij stoort het in het geheel niet dat ik niet verder terug kan gaan dan drie generaties. Daarvóór heerst slechts duisternis. Het is alsof mijn grootouders spontaan geboren zijn in een wereld die reeds geheel gevormd was en waarvoor zij geen enkele verantwoordelijkheid droegen: goed en kwaad waren het werk van anderen dat zij alleen maar in hun onschuldige handen hoefden te nemen. Zo mag ik graag denken, vooral wanneer ik een overgrootvader van moederskant bij me oproep die ik nooit heb gekend, afkomstig uit Noord-Afrika, over wie mij fabelachtige verhalen zijn verteld. Ze beschreven hem als een lange, broodmagere en donkere man met een granieten gezicht waarop een glimlach een feest was, zo zelden was die te zien. Hij had een man gedood in verdachte omstandigheden, zo zeiden ze, in koelen bloede, zoals je een struik uitrukt. En ze zeiden erbij dat het slachtoffer gelijk had, alleen had hij jammer genoeg geen geweer.

Ondanks die dikke bloedvlek in de familie denk ik graag aan die man, die van ver kwam, geheimzinnig ver, uit een Afrika van boernoesen en woestijnzand, van ijskoude en gloeiendhete bergen, herder misschien, of struikrover - en zich hier eerst toelegde op de aloude agrarische wetenschap, maar kort daarna draslanden ging bewaken met een geweer onder zijn arm, lopend met veerkrachtige en uitgebalanceerde tred, onvermoeibaar. Hij ontdekte algauw de geheimen van de dagen en de nachten, en ook de zwarte aantrekkingskracht die zijn mysterie van man van de andere kant van de wereld uitoefende op de vrouwen. Precies daarom pleegde hij de misdaad waarover ik sprak. Hij is nooit gearresteerd. Hij woonde ver van het dorp in een keet tussen wilgen en had twee honden die vreemden zonder te blaffen net zo lang fixeerden tot ze bevend afdropen. Die voorouder fascineert me als een verhaal over Moorse bandieten. Zozeer dat als het mogelijk zou zijn in de tijd te

+ In de jaren 1968-1969 en 1971-1972 schreef Saramago columns voor respectievelijk A Capital, gebundeld in Deste Mundo e do Outro, en Jornal do Fundão, gebundeld in A Bagagem do Viajante

[p. 9]

reizen, ik hém liever zou willen zien dan keizer Karel de Grote.

Dichter bij mij (zo dicht dat ik mijn hand maar hoef uit te steken om zijn tastbare herinnering te voelen, zijn droge gezicht en zijn stoppelbaard, de magere schouders die zich in mij hebben voortgezet), die opa die varkenshoeder was en van wiens ouders men niets wist, te vondeling gelegd, een man van weinig woorden, ook hij slank en lang als een lat. Die man had de wrok van het hele dorp tegen zich, want hij was van buiten gekomen, uit het niets, en toch was mijn oma, het mooiste meisje van haar tijd, uitgerekend op hem verliefd geworden. Daarom moest mijn opa zijn huwelijksnacht doorbrengen op de drempel van zijn huis, in de open lucht, een met ijzer beslagen knuppel op zijn knieën, wachtend op zijn bronstige rivalen die gezworen hadden zijn dak te bekogelen met stenen. Uiteindelijk kwam er niemand opdagen en de maan reisde de hele nacht langs de hemel terwijl mijn oma met open ogen lag te wachten op haar man. Het was al licht toen ze elkaar eindelijk omhelsden.

En vervolgens mijn ouders op een foto van ruim vijftig jaar oud, genomen toen mijn vader al terug was gekomen uit de oorlog - de oorlog die voor altijd de Grote Oorlog is gebleven - en mijn moeder zwanger was van mijn als kind aan kroep gestorven broer. De twee staan, knap en jong, recht tegenover de fotograaf en op hun gezicht ligt een uitdrukking van plechtige ernst die wellicht angst voor de camera is, op het moment dat de lens van beiden het beeld zal vastleggen dat nooit meer terugkeert, want de dag daarna zal onherroepelijk een andere dag zijn... Mijn moeder leunt met haar rechterelleboog op een hoge zuil en houdt in haar linkerhand, neerhangend langs haar zij, een bloem vast. Mijn vader heeft zijn arm om mijn moeder heen geslagen en zijn eeltige hand ligt op haar schouder als een vleugel. Beiden staan beschroomd op een bloemetjestapijt. Het doek dat als kunstmatige achtergrond dient voor de foto toont enkele vage en niet-kloppende neo-classicistische gebouwen.

Ooit moest de dag komen dat ik dit alles zou vertellen. Niets van dit alles is van belang, alleen voor mijzelf. Een Berberse opa, afkomstig uit Noord-Afrika, een te vondeling gelegde opa (verborgen zoon van een hertogin, wie weet), een wonderbaarlijk mooie oma, ernstige en knappe ouders, een bloem op een portretfoto - wat voor andere afstamming zou ik kunnen willen? Zou ik tegen een betere boom kunnen leunen?

Vertaald uit het Portugees door Harrie Lemmens