Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 13]

Joris van Groningen
Lekker vies en veel vreten, zuipen en rondparen in de blubber
Het succesverhaal van de Middeleeuwen

Afgaand op bestsellers als Maerlants wereld (1996) van Frits van Oostrom en Dromen van Cocagne (1997) van Herman Pleij moet de periode van de Middeleeuwen een van de meest populaire historische perioden zijn. Van beide boeken werden vele tienduizenden exemplaren verkocht en zijn op dit moment zelfs goedkope pocketedities verkrijgbaar.

Beide hoogleraren in de Middeleeuwse letterkunde, Van Oostrom aan de Universiteit van Leiden en Pleij aan de Universiteit van Amsterdam, zijn boegbeelden van hun vakgebied. Anders dan veel van hun collega's genieten ze bekendheid bij een breder publiek. Van Oostrom kreeg in 1996 voor Maerlants wereld de AKO Literatuurprijs, terwijl Pleij een graag geziene televisiegast is als onze landsaard toelichting behoeft - een onderwerp waarover hij als columnist veel heeft geschreven en dat in drie boeken zijn weerslag heeft gekregen. Hun verdienste is dat ze alle twee toegankelijk schrijven en aldus hun vakgebied voor een groot publiek hebben ontsloten, zoals een decennium eerder Emanuel le Roy Ladurie met Montaillou (1986) en Umberto Eco met De naam van de roos (1980) veel aan de populariteit van de Middeleeuwen hebben bijgedragen.

Een scène uit De Naam von de Roos
van J J Arnaud (1986)

Die populariteit houdt inmiddels al vijftien jaar aan, stelt Van Oostrom. Reden daarvan is volgens hem dat het beeld over de periode ingrijpend is veranderd. ‘Voordien dacht men negatief over de Middeleeuwen. Het werd als een star en statisch tijdperk beschouwd. Auteurs als Le Roy Ladurie en Eco lieten echter zien dat het een veel kleurrijker, dynamischer en chaotischer tijdperk was. Ze toonden de achterkant van de Middeleeuwen.’

Herman Pleij heeft een aanvullende, meer sociologisch getinte verklaring voor het succesverhaal van het als duister bekendstaande tijdvak. ‘Voor de moderne westerse wereld zijn de Middeleeuwen een mythische tovertuin bij

[p. 14]

uitstek,’ laat hij weten. ‘Een grabbelton voor gedroomd geluk over écht leven of leven zoals het zou zijn bedoeld: lekker vies en veel vreten, zuipen, rondparen in de blubber, brullen, woest dansen en in het algemeen feestelijk de beest uithangen. Kortom, een carnaval der zinnen. Zo willen wij de Middeleeuwen graag zien, vanuit de saaiheid en benepenheid van de moderne beschavingsnormen en de verzorgingsstaat met zijn regelingen: dat nauwe korset vraagt om een vlucht naar een tijd die dergelijke regels nog niet zou kennen.’

Hoewel de voorstellingswereld dus meer complex en genuanceerd is, kan men het leespubliek het wat platte beeld van de Middeleeuwen nauwelijks verwijten, want de wetenschap draagt daar zelf aan bij. ‘Academici kiezen ook voor dat extreem ándere beeld van de Middeleeuwen. De onderwerpen zijn: heksen, ketters, moord, brand, verkrachtingen, inquisitie, executies en dergelijke onderwerpen meer. Never a dull moment in de Middeleeuwen! Verder is er een sterk groeiende behoefte aan het hervinden van de eigen identiteit nu alle grote ideologieën ter ziele zijn, inclusief de verzuiling: de grote aanmaakplaats daarvoor ligt in de Middeleeuwen, waartoe elke gemeenschap, ook lokaal, is te herleiden.’

Gidsfunctie

Lijkt het succes van de Middeleeuwen aldus afdoende verklaard, Van Oostrom is niettemin de eerste om zijn succes van zijn bestseller te relativeren. ‘Ik heb niet de illusie dat alle 55.000 exemplaren die inmiddels van het boek zijn verkocht ook daadwerkelijk zijn gelezen,’ vertelt hij. ‘Maerlants wereld werd deels een succes als cadeauboek; een boek waarmee je kon aankomen. Natuurlijk heeft het winnen van de AKO Literatuurprijs daar veel toe bijgedragen, en niet te vergeten de bommelding op de avond van de uitreiking. Dat heeft de verkoop enorm bevorderd. Er is wel gespeculeerd dat ik de bommelding bij wijze van publiciteitsstunt zelf zou hebben bedacht. Maar dat is beslist niet waar. De melding was afkomstig van een actiegroep voor een autovrije binnenstad. Het zal wel te maken hebben met jalousie de métier.’

Zijn kanttekening bij het succes ten spijt, het neemt niet weg dat het succes van Maerlants wereld een indicatie vormt van de potentiële belangstelling voor non-fictie en geschiedschrijving. ‘Nederland is wat dat betreft toch een echt boekenland, al moet ik daar aan toevoegen dat de interesse voor de geschiedenis vooral bij ouderen leeft, zoals ik merk uit de talloze brieven die ik krijg en de reacties tijdens lezingen. Maar ja, zelf zou ik ook wat anders lezen als ik achttien was.’

Later in het gesprek memoreert Van Oostrom de reactie van de directeur van

[p. 15]

de Duitse uitgeverij Beck, die op het succes reageerde met de uitlating: ‘Das können doch nur die Holländer.’ Volgens Van Oostrom doelde hij daarmee op drie voorwaarden die een dergelijk succes mogelijk maken en waar hier als in geen ander land kan worden voldaan. Allereerst de interesse bij een hoogopgeleid publiek. Ten tweede: geleerde schrijvers die, anders dan de meeste Duitse hoogleraren, aan die belangstelling kunnen appelleren door het vertellen van een boeiend verhaal. En ten slotte een uitgever die dat herkent en bereid is daarin te investeren.

In dit geval was dat Mai Spijkers, destijds - begin jaren negentig - net begonnen met uitgeverij Prometheus en inmiddels directeur van Meulenhoff, waar Van Oostrom eerder eveneens met veel succes Het woord van eer publiceerde. ‘Mai Spijkers was bereid om vier, vijf jaar te wachten tot ik Maerlants wereld had geschreven. Bovendien wilde hij het project Nederlandse literatuur en cultuur van de Middeleeuwen, waarvoor ik subsidie had gekregen van het NWO, opnemen in zijn fonds.’ In deze reeks, die inmiddels uit meer dan twintig delen bestaat, verschijnen studies, proefschriften en bundels met beschouwingen over talloze middeleeuwse onderwerpen. Aldus vertrok Van Oostrom bij uitgeverij Meulenhoff ‘Van Het woord van eer zijn alles bij elkaar zo'n 10.000 exemplaren verkocht,’ vertelt Van Oostrom. ‘Dat is voor een studie natuurlijk al heel hoge oplage. Maar Prometheus gaf Maerlants wereld uit in een eerste druk die even groot was als de totale oplage van Het woord van eer.

Net als zijn collega maakte ook Pleij de overstap van Meulenhoff naar Prometheus, eenvoudig om de reden dat die uitgever meer belangstelling had voor non-fictie. ‘Mai Spijkers, van huis uit historicus, voerde een uiterst actief en succesvol gebleken beleid met betrekking tot non-fictie, in het bijzonder geschiedenis. Zijn talloze ideeën en voorstellen zijn door Van Oostrom en mij als zeer inspirerend ervaren. Zijn opvolgster Plien van Albada zet deze lijn even geïnspireerd voort. Bij Meulenhoff had men destijds geen visie op ons soort non-fictie.’ Prometheus riep namelijk behalve de academische serie De Nederlandse literatuur en cultuur van de Middeleeuwen ook een reeks Klassieken met tekstuitgaven in het leven. ‘Uiteraard juichte ik dat toe,’ vertelt Van Oostrom, zich welbewust van het feit dat middeleeuwse teksten zelf op veel minder belangstelling kunnen rekenen dan de secundaire literatuur. Met instemming citeert hij de toenmalige, onlangs vertrokken directeur van Meulenhoff, Laurens van Crevelen. ‘Volgens hem was het succes juist gelegen in de gidsfunctie van de auteur, die de lezer bij de hand neemt en inwijdt in een hem onbekende wereld.’

[p. 16]

Beperkte markt

Hoewel ze vanwege de introductie en het verklarend woordcommentaar in principe voor een breed publiek toegankelijk zijn, bestaat voor de literaire teksten zelf merkwaardig genoeg minder belangstelling. In de praktijk zijn deze teksten dus kennelijk vooral bedoeld voor scholieren en studenten aan universiteit en hogeschool. Ze hebben dan ook vaak een wat studieus karakter en ogen niet als cadeauboeken.

‘De markt voor tekstedities is beperkt,’ bevestigt Pleij. ‘Gelukkig gebeurt er vergeleken met tien à vijftien jaar geleden weer heel wat, zeker ook in de vorm van enkele stabiele series, zowel voor de wetenschap als voor een breder publiek.’ Net als Van Oostrom wijst Pleij op het belang van de auteur als gids, die de historische context uit de doeken doet. ‘Klaarblijkelijk is er wel een breder publiek te vinden voor een cultuurhistorische positionering van literaire teksten uit het verleden. Pas ingebed in hun tijd en tegelijkertijd als spreekbuis van en voor mensen en mentaliteiten van vroeger blijken ze aantrekkelijk. Afzonderlijk, zonder die historische context, neemt die aantrekkelijkheid sterk af.’

Hoewel voor een beperkt publiek, publiceren heel wat uitgeverijen teksten uit het verleden. Zulke klassieke teksten verschijnen bijvoorbeeld in de Deltareeks, waarin trouwens ook moderne werken verschijnen. Voor deze serie, bedoeld om het literaire erfgoed vast te leggen, dienen uitgevers zich in te schrijven. Zo staat bijvoorbeeld Van den vos Reijnaerde, waarvan al heel wat edities bestaan, gepland voor een uitgave in 2002, aldus een onlangs in Boekblad verschenen advertentie waarin de uitgaven voor de komende vijf jaar bekend werd gemaakt. Daaronder bevinden zich ook enkele andere Middelnederlandse teksten, zoals Het Antwerps liedboek, Strofische gedichten van Hadewych en Historie vanden vier Heemskinderen, dat in 2006 moet uitkomen.

Voorbeeld van een andere reeks is Tekst en Context van de Amsterdam University Press. Deze uitgeverij mikt met uiterst betaalbare edities van bijvoorbeeld Karel ende Elegast en Van den vos Reinaerde vooral op leerlingen uit het middelbaar onderwijs. Verder brengt, zoals gezegd, Prometheus een reeks uit onder de titel Klassieken - uitgaven waarin de oorspronkelijke tekst wordt aangevuld met een moderne herdichting.

Lang hiervoor, begin jaren tachtig, gaf Coutinho een reeks populair teksten uit onder redactie van Herman Pleij en Rob Resoort waarin een stuk of zes delen verschenen, zoals Robrecht den Duyvel, De blauwe schuit en De pastoor van Kalenberg, terwijl daarnaast teksten uit zestiende en zeventiende eeuw werden gepubliceerd.

[p. 17]

Verloren

Hebben de successen van Pleij en Van Oostrom misschien niet geresulteerd in een hausse aan populaire tekstuitgaven, als academische discipline zijn de Middeleeuwen zonder meer succesvol. Niet alleen het project Nederlandse literatuur en cultuur van de Middeleeuwen getuigt daarvan, ook bij de in geschiedenis gespecialiseerde uitgeverij Verloren verschijnen veel mediëvistische studies en proefschriften. Vanaf de oprichting in 1979 verschenen bij Verloren ruim 600 titels, die voor zover ze niet zijn uitverkocht allemaal leverbaar zijn, want de uitgever verramsjt niet. ‘Ik schat dat eenderde van ons fonds is gewijd aan de Middeleeuwen,’ aldus uitgever Anja van Leusden. Gevraagd naar de populariteit van deze periode maakt ze als voorbehoud een gespecialiseerde uitgever te zijn, die vooral boeken produceert voor academici, geschiedenisleraren en geïnteresseerde lezers. ‘Middeleeuwen was, toen ik halverwege de jaren tachtig ging studeren, een uiterst populaire vakgroep. Voor de colleges bestond altijd veel belangstelling en de vakgroep werd toen flink uitgebreid. Het was in ook in die tijd dat de boeken van Emanuel Le Roy Ladurie en Georges Duby met veel succes werden uitgegeven. De Middeleeuwen waren toen echt in opkomst. Het is een periode die zich overigens nog steeds in een grote belangstelling mag verheugen, al heb ik de indruk dat het hoogtepunt inmiddels voorbij is. Zo is bijvoorbeeld de belangstelling voor de cursus Middeleeuwen aan de Open Universiteit de laatste tijd wat minder geworden.’

Dat mag misschien het geval zijn, niettemin lijkt het aantal studies en proefschriften dat momenteel verschijnt groter dan ooit tevoren. Volgens Van Leusden is dat een effect van het pioniersproject dat Van Oostrom zo'n tien jaar geleden heeft opgezet met grote financiële steun van het NWO. ‘Van de aoi's en oio's die hij daarmee kon aanstellen, beginnen de laatste tijd de proefschriften te verschijnen.’ En Herman Pleij is volgens Van Leusden een belangrijke wegbereider geweest voor de bestudering van de lagere, boerse cultuur. ‘Aanvankelijk werd daar in academische kringen nogal lacherig over gedaan,’ weet ze. ‘Totdat ook uit het buitenland dergelijke studies doordrongen.’ De betekenis van het succes van Pleij en Van Oostrom voor de algehele belangstelling voor de Middeleeuwen vindt ze moeilijk in te schatten. ‘Van Oostrom is toch eigenlijk te moeilijk om door een groot publiek te worden gewaardeerd. En ik vraag me dan ook af in hoeverre zijn werk echt wordt gelezen.’

Memorandum

Verloren publiceert vooral dissertaties en andere academische studies.

[p. 18]

Komend voorjaar verschijnen een Inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde en een bundel opstellen bij het emeritaat van W.P. Gerritsen. Daarnaast verschijnt een kritische uitgave van een dichtbundel, getiteld Vanden levene Ons Heren, en een Koopman in Venetië, een zogeheten gespreksboekje uit de late Middeleeuwen. Voor tekstedities heeft Verloren een nieuwe reeks opgezet, Memorandum geheten, waarin vertalingen zullen verschijnen van oorspronkelijk Franse teksten. In juni verschijnen de eerste twee delen. Een daarvan betreft de Franse versie van de Reinart-roman. ‘Het is een belangrijke middeleeuwse tekst, die in allerlei vormen overal in Europa voorkwam. Voor bestudering van de Nederlandse versie zijn de buitenlandse edities dus van bijzonder belang. Een vertaling is onontbeerlijk, ook voor studenten Frans, want de middeleeuwse tekst is zelfs voor hen bepaald niet makkelijk.’

Terwijl Verloren een nieuwe reeks introduceert, is uitgeverij Coutinho allang gestopt met haar reeks met uitgaven van oude teksten. ‘Ik heb de teksten altijd met veel plezier uitgegeven,’ zegt directeur Dick Coutinho. ‘Daar ligt het niet aan. Probleem was dat studenten Nederlands op een gegeven moment geen teksten meer hoefden te lezen. Toen viel de commerciële basis voor de reeks weg. Merkwaardig is dat het uitgerekend één van de redacteuren, Herman Pleij, was die het beleid van de vakgroep bepaalde en dus zelf de reeks zijn bestaansrecht ontnam. ‘Toch keek hij vreemd op toen ik hem meedeelde dat we ermee gingen stoppen.’

Pleij nuanceert: ‘Natuurlijk moeten studenten Nederlands teksten lezen in bruikbare edities. Alleen kon moeilijk worden voldaan aan de eis van Coutinho dat de daar uitgegeven teksten verplicht door de studenten dienen te worden aangeschaft.’ Intussen zijn de Middeleeuwen niet helemaal uit het fonds van Coutinho verdwenen. Voor het middelbaar onderwijs verschijnt binnenkort een leerboek over het tijdvak, het ontbrekende deel naast de reeds verschenen werken over de oude en de nieuwe tijd.

Een uitgeverij die betrekkelijk veel Middelnederlandse teksten uitgeeft, is de Amsterdam University Press. Naast een voor het hoger onderwijs bestemde reeks bestaat de serie Tekst en Context, waarin de verhalen op wat eenvoudiger niveau worden toegelicht. ‘Vooral Tekst en Context loopt goed,’ aldus publiciteitsmedewerker Ilonka Reintjens. ‘Dat komt omdat de boekjes goed aansluiten bij de fase van het zelfstandig leren. Leraren zijn onverdeeld enthousiast.’ Bestsellers zijn het, met oplagen van enkele duizenden exemplaren, echter niet. Reden voor het uitblijven van doorslaggevend succes is volgens Reintjens het beperkte budget van onderwijsinstellingen. Toch zijn de resultaten voldoende om dit jaar twee nieuwe delen uit te geven, zij het niet met teksten uit de Middeleeuwen maar uit latere perioden.

Joris van Groningen (1962) is neerlandicus en freelance tekstschrijver.