Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 90]

Bzzlletin
Proza

Het labyrint van Gilliams
Over Ik ben Elias van Maurice Gilliams

Op 20 juli 1900 werd te Antwerpen Maurice Gilliams geboren. Zijn honderdste geboortedag werd door uitgeverij Meulenhoff aangegrepen voor de monumentale uitgave van Ik ben Elias, waarin alle romans en verhalen van Gilliams zijn opgenomen: Oefentocht in het luchtledige, Elias of het gevecht met de nochtegolen, Elseneur of het noodsweer der spreeuwen, Gregorio of een huwelijk op Elseneur, Winter te Antwerpen, Het tweede cohier von Elias. Toegevoegd zijn Een toelichting en verantwoording bij Gregoria of een huwelijk op Elseneur door Pierre H. Dubois en Eerherstel voor het ‘tweede cahier’ van Elias? Een literoir-historische toelichting door Anne Marie van Musschoot.

De verschijning van het boek is een literaire gebeurtenis van jewelste, want het verzameld werk van Gilliams, Vita Brevis, is vrijwel onvindbaar (nou ja, behalve bij Ko van Leest, boekverkoper te Amsterdam) en Ik ben Elias biedt een prachtige kans op een (hernieuwde) kennismaking met zijn verhalend proza. Dat is sterk autobiografisch, maar ontsnapt volkomen aan de in Bzzlletin 271 gevoerde discussie over het autobiografische in de literatuur vanwege zijn unieke vorm en stijl. Wanneer de ikfiguur (die zonder scrupules gelijk te stellen is aan de schrijver, gezien Gilliams' dagboekaantekening waar deze uitgave zijn titel aan ontleent) zijn aanstaande schoonmoeder en bruid enkele jeugdherinneringen vertelt, noteert hij: ‘[...] werd mijn confidentie voor gewiekste vertelkunst gehouden’ (blz. 187). Als we de pejoratieve connotatie van ‘gewiekste’ even voor lief nemen, kunnen we vaststellen dat Gilliams hiermee zijn oeuvre typeert. Hij schreef immers niet alleen: ‘Stijl is: inhoud die van de vorm een activerende straling ontvangt,’ (blz. 266) maar maakte dat ook alleszins waar. Als ik één oeuvre ken waar het cliché ‘beklemmend proza’ op van toepassing is, dan is het dat van Gilliams.

Op bladzijde 155-156 staat:

‘Wat ben ik een al te vroegrijp, observerend, analyserend, teruggetrokken, steeds maar halfbegrepen dromertje geweest, een kind dat zich gaarne vanuit zichzelve vereenzaamde. Ofschoon zonder een gelukkige kans om mijn weten en kennen te vermeerderen, weldra uiterst nieuwsgierig zocht ik tot het waaróm der dingen en hun dwang op mij door te dringen. Het zeldzame, het och zo natuurlijke, met zijn oorzaken en gevolgen, waar ik ondragelijk in spanning kon door verkeren: het leverde niets dan vraagtekens, dan problemen op.’

Dit fragment is bij lange na niet van de evocerende kracht waar Gilliams' proza overigens in uitblinkt, maar het geeft wel in kort bestek de kern van zijn schrijverschap weer. De verteller spitst de waarneming hier weliswaar toe op het kind dat hij was, maar de observerende en analyserende kracht, de neiging tot vereenzaming en de zoektocht die meer vragen dan antwoorden oplevert, gelden in hoge mate ook voor de volwassen schrijver die leefde en schreef in het genadeloze besef dat ‘het volmaakte geluk een subliem samenspel van illusies’ (blz. 170) is.

De lezer maakt kennis met een leven dat Elias' illusies in scherven uiteen doet vallen. Binnen het proza vlucht Elias veelal in (de illusie van) het verleden,- herinneringen die uitlopen op een beurtzang tussen liefde (voor zijn moe-

[p. 91]

der, voor tante Henriette, voor zijn vader) en verbijsterde afschuw (voor tante Theodora, het nichtje Hermine, en niet in de laatste plaats: Gregoria). Het is evident dat Elias het sublieme samenspel van illusies nooit zo sluitend krijgt dat het volmaakte geluk - op een héél enkel moment na -binnen bereik ligt. Dat geldt ook voor de schrijver, van wie het hele boek door voelbaar is dat hij zijn literatuur bedrijft uit angst voor leegte. Gilliams' proza is geschreven, omdat er iets ‘heel’ gemaakt moest worden en juist daardoor is het zo schrijnend dat de zoektocht naar volmaakt geluk uiteindelijk uitloopt in een genadeloze zelfanalyse, zowel van de verteller in het verhaalheden, als van het jongetje dat hij was. Men leze bijvoorbeeld de passages over zijn zieke moeder, waarin deernis, liefde en een niet te delgen schuldgevoel om voorrang strijden. Hier is iemand aan het woord vanuit de vergeefse ‘behoefte om door genegenheid van een menselijk wezen begeleid te worden.’ (blz. 344) De verscheurdheid is tot in de syntaxis voelbaar gemaakt, want Gilliams schrijft in een volstrekt eigen, weerbarstige stijl, die maakt dat de lezer één van de motto's die hij vooraf liet gaan aan Gregoria maar beter ter harte kan nemen: ‘Het tempo waarop gelezen wordt, maakt deel uit van de inhoud die men leest. Terwijl de ogen lezen, luisteren de oren mee.’ Wie tijdens het lezen van Gilliams' werk zijn ogen en oren de tijd en de kost geeft, wordt geconfronteerd met de evocatie van een ‘ik’ die gevangen zit in de begrenzingen van eigen lichaam en geest en die van zichzelf zegt dat hij ‘niets meer [heeft] kunnen afmaken, niets meer een toets van voltooidheid kunnen geven.’(blz. 157)

Ook daaraan is de ‘noodzakelijkheid’ van Gilliams' schrijverschap af te lezen: het werk is een labyrint van heden en verleden, van mystificatie en realiteit waar de schrijver zelf al schrijvend mee worstelde en waaruit ook voor de lezer nauwelijks een uitweg mogelijk is.

Aan Gregoria of een huwelijk op Elseneur is hij sinds 1938 blijven werken. De toelichting van Dubois is er niet voor niets, want het is maar de vraag of het boek er, zoals het er nu ligt, geweest zou zijn als Gilliams niet gestorven zou zijn. Het is samengesteld uit de laatste door de schrijver bewerkte versie, voor zover hij daarmee was gevorderd en uit de voorlaatste voor het resterende deel. Laten we dankbaar zijn dat Gregoria ontsnapt is aan de vernietigingsdrang die de schrijver tijdens een depressie overviel: twee grote plastic zakken vol moet hij vernietigd hebben.

De uitgave van Ik ben Elias in één band is vooral ook rechtvaardig, omdat - zoals Dubois in zijn stuk terecht schrijft - ‘Gilliams altijd de schrijver is geweest van één enkel, nooit voleindigd, steeds herbegonnen boek, waarin hij gestalte trachtte te geven aan het personage dat hij was of meende te zijn.’

De uitgever is tot het besluit gekomen Het tweede cahier van Elias, waarin Elias pogingen doet de realiteit onder ogen te zien en sterft, als aanhangsel te publiceren, terwijl de schrijver dat uit de latere drukken van Elias had laten verwijderen, omdat hij het personage in volgende publicaties liet terugkeren. Hoe anders van stijl en perspectief ook, het maakt deel uit van het schrijverschap van Gilliams. Door het als aanhangsel te publiceren blijft het daar deel van uitmaken en is het tegelijkertijd, conform de wens van de schrijver, los komen te staan van Elias.

Op de keper beschouwd is het uitzonderlijk hoe een oeuvre dat naar de mening van de schrijver zo onvoltooid was en dat handelt over een zo verscheurd personage een dergelijk complete indruk kan maken. Ik ben Elias is zo ‘heel’ als de kei die Elias doet verzuchten: ‘Die kei, in zijn binnenstebinnen vervuld van mysterie, heb ik op mijn handpalm doen rusten, louter uit nieuwsgierigheid om zijn interne geheim te onsluiten dat zich nochtans niet van zijn uiterlijke vorm liet ontdoen.’ (blz. 190)

RON ELSHOUT

Maurice Gilliams, Ik ben Elias. Romans en verhalen, waarin opgenomen het tweede cahier van Elias, toegelicht door Anne Marie Musschoot. Amsterdam, Meulenhoff, 2000.