Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 69]

Koen Vergeer
Fafner, der wilde Wurm

... die ganze Musik ist eine Art Metaphysik der Liebe

Fafner. Gewezen reus. Laatste telg van een roemrijk geslacht. De berekende, anders dan zijn verliefde broer Fasolt. In Rheingold worden de plomperikken in de val gelokt door arglistige Goden. Hebzucht, manslag, broedermoord. Om de Ring des Nibelungen velt Fafner Fasolt. De liefdesvloek op de Ring eist zijn eerste slachtoffer. Een dreun door het Festspielhaus. Der Herr Professor Dr. Nietzsche stuitert van zijn goedkope zitplaats: ‘Es ist für vieles jetzt an der Zeit, abzusterben; diese neue Kunst ist eine Seherin, welche nicht nur für Künste den Untergang herannahen sieht.’ Hierna wordt echter lang niets meer van Fafner vernomen. Tot aan Siegfried, tweede akte.

Neidhöhle

Mit ein ‘träg und schleppend’ gespielten Beginn setzt das Vorspiel zum zweiten Akt ein: Bratschen und Celli im sehr leisen, dichten Tremolo auf einem Ton, eine ächzende, aufwärts gerichtete Kontrabass-Phrase, zwei Pauken in merkwürdiger Stimmung (C-Fis), dumpf uns schwer lastend die Stimmung. Es ist Fafners Welt die wir begegnen, eine degenerierte Riesen-Welt. Wagner hat nur sehr selten ein so düsteres Aktvorspiel komponiert wie dieses, es ist die Schilderung einer Welt finsterer Gedanken wie Habsucht, Hass, Rache, Neid, Fluch, Verdamnis.

En familieruzie. Nog meer broedertwist. Voor Neidhöhle, het hol waarin Fafner veranderd in een draak zich verschanst heeft, lopen Schwarz-Alberich en Licht-Alberich, de gewezen Oppergod Wotan, elkaar tegen het lijf. De oude vete laait op. Maar Wotan kent de afloop. Hij roept Fafner wakker en belooft dat Alberich het ondier zal behoeden voor het naderende onheil: in ruil voor de Ring, verjaagt Alberich Siegfried. Maar Fafner is niet geïnteresseerd: ‘Ich lieg und besitz, lasst mich schlafen’ Zijn ware aard.

Wotan en Alberich wijken voor het voortdurende bekvechten tussen Siegfried en zijn pleegvader, de kobold Mime. Mime heeft Siegfried opgevoed en meegetroond naar Neidhöhle om Fafner te verslaan en zo de Ring te verkrijgen. Als Mime zich teruggetrokken heeft, strekt

[p. 70]

Siegfried zich uit onder een linde en wacht.

Dann stimmen die geteilten Violoncelli das Motiv des Waldwebens an, sanft und lieblich wie Bachesmurmeln oder sanfter Wind in Sommerbüschen. De begeesterde Nietzsche rollen de tranen over de wangen: ‘Von Wagner, dem Musiker, wäre im allgemeinen zu sagen, dass er allem in der Natur, was bis jetzt nicht reden wollte, eine Sprache gegeben hat: er glaubt nicht daran, dass es etwas Stummes geben müsse. Er taucht auch in Morgenröte, Wald, Nebel, Kluft, Bergeshöhe, Nachtschauer, Mondesglanz hinein und merkt ihnen ein heimliches Begehren ab: sie wollen auch tönen.’ Dit alles pal voor de slapende muil van Fafner.

Bevangen door zijn omgeving tracht Siegfried met een vogeltje te praten, maar hij wekt slechts de draak. Voor ze het weten hebben ook zij mot en raken slaags.

Monsterlijk. Onensceneerbaar. Bij oeropvoeringen van Wagners opera's stonden er nog wel eens echte paarden op de bühne, maar een draak? Bij de première in 1876 in Bayreuth ontbraken er onderdelen van de ‘eidechsenartiger Schlangenwurm’ omdat ze naar het verkeerde adres waren verstuurd. Zoiets verzin je niet. Alles is er sindsdien geprobeerd: kleden, marionetten, glas in lood, papier maché op wielen, delen van het decor, hologrammen, Fafner blijft onvoorstelbaar. Maar het gevecht verloopt als iedere drakenstrijd. Dankzij de raad van Mime ontwijkt Siegfried Fafners Geifer en Schweife en stoot hij zijn zwaard recht in het drakenhart.

Auf dem Höhepunkt des Kampfes übertönen die Pauken (stets mit dem Tritonus-Intervall und dem Rhythmus des Riesenmotivs) einen Augenblick lang alles. Aber sie werden sofort durch den Fortissimo-Einsatz der Trompeten und Posaunen mit der aus Schwert- und Rufmotiv zusammegesetzten Fanfare übertönt: Fafner sinkt, Siegfrieds Schwert im Herzen, zusammen.

Over Fafners lijk gaat Siegfried op zoek naar de Ring. En dan volgt de meest ordinaire scheldpartij uit de cyclus, tussen Mime en zijn broer Alberich. Als Siegfried terugkeert slaat Mime door. Hij kan zijn ware bedoelingen niet meer verhullen, waarna Siegfried ook zijn valse pleegvader aan het zwaard rijgt. Twee scènes verder slaat hij, op weg naar Brünnhilde ook nog de speer van Wotan aan stukken; men ziet: Freud transcribeerde slechts. ‘Die Wagnerische Kunst: ein Kompromiss zwischen den drei modernsten Bedürfnissen: nach Krankhaftem, nach Brutalem und nach Unschuldigem (Idiotischem)...’ (Prof. Dr. N.), maar dan hebben we de tweede akte al lang achter ons.

[p. 71]

Intermezzo

Even terug. Waldweben. Siegfried strekt zich uit onder een linde en wacht. Voor even lijkt het. In werkelijkheid duurde het ruim zeven jaar. Op 27 juni 1857 breekt Wagner het schrijven van Siegfried af, bij het Waldweben, bij Mime's verzuchting ‘Fafner und Siegfried, Siegfried und Fafner - Oh, brächten beide sich um!’ Daaronder schrijft Wagner: ‘Wann seh'n wir uns wieder??’ De geschiedenis: Wagner is op dat moment als armoedzaaier en ex-revolutionair asielzoeker in Zwitserland. Hij is ook verliefd, op zijn gastvrouw, en daarom laat hij Siegfried liggen en zet hij zich aan Tristan und Isolde. Pas op 22 december 1864 gaat hij met Siegfried verder. De geschiedenis: Wagner baadt op dat moment in weelde als beschermeling van Ludwig de Tweede, Koning van Beieren. In diens sprookjeskastelen ontstaat de rest van de Ring en later nog Parsifal. Prof. Dr. N. siddert: ‘Es war in der Tat damals die höchste Zeit, Abschied zu nehmem: alsbald schon bekam ich den Beweis dafür. Richard Wagner, scheinbar der Siegreichste, in Wahrheit ein morsch gewordener, verzweifelnder Romantiker, sank plötzlich, hilflos und zerbrochen, vor dem christlichen Kreuze nieder... Hat denn kein Deutscher für dieses schauerliche Schauspiel damals Augen im Kopfe, Mitgefühl in seinem Gewissen gehabt? War ich der einzige, der an ihm - litt?’

Was het louter biografisch toeval dat Wagner Siegfried zolang voor Fafners muil liet liggen, of kon hij het niet over zijn hart verkrijgen, kreeg hij angst en medelijden met het monster?

Beschaving

Een waar monster kent geen inkeer, geen reflectie, geen schuld, schaamte of ontroering. Dat is voor ons beschaafden het monsterlijke, onbegrijpelijke. Daarom: een beetje christelijk monster ontroert. En Romantiek is pas Romantiek als er nog een fraaie sterfscène uitgeperst kan worden. Zo Fafner. Met Siegfrieds zwaard in zijn hart zakt der wilde Wurm door zijn poten, en ineens tonen Fafner en Siegfried een immens medeleven: ‘Wie ben jij eigenlijk?’ vraagt de draak. ‘Ik weet het niet,’ antwoordt Siegfried. Dan schildert Fafner zijn reuzengeschiedenis en waarschuwt Siegfried voor Mime, ‘want jouw onschuldige brein kan mijn dood niet hebben uitgebroed.’ ‘Wat ben je wijs nu je sterft,’ fluistert Siegfried schor, ‘vertel me eens iets over mijn komaf, ik heet Siegfried.’ ‘Siegfried,’ kreunt Fafner, dan stort hij dood ter aarde.

[p. 72]

De held trekt zijn zwaard uit het kadaver, brandt zich daarbij aan het bloed, brengt zijn vinger aan zijn mond, proeft en verstaat prompt het vogeltje. Mythologie. Slim vogeltje. Raadt Siegfried aan de Ring te pakken, adviseert hem Mime uit de weg te ruimen en wijst tenslotte de weg naar Brünnhilde. Tsjakka. Het wordt Siegfrieds dood. Vogeltje, vogeltje, waarom zeg je niet gewoon: luister eens held, op de heleboel hier rust een gigantische vloek, verlaat het Festspielhaus en ga ergens gelukkig in de provincie wonen, wijven zat. Maar nee, het is Romantiek, Opera, beschaving, leven: de hoogste noot moet eruit, koste wat het kost. Die Welt ist arm für den, der niemals krank genug für diese ‘Wollust der Hölle’ gewesen ist: es ist erlaubt, es ist fast geboten, hier eine Mystiker-Formel anzuwenden. - Ich denke, ich kenne besser als irgend jemand das Ungeheure, das Wagner vermag, die fünfzig Weiten fremder Entzückungen, zu denen niemand ausser ihm Flügel hatte; und so wie ich bin, stark genug, um mir auch das Fragwürdigste und Gefährlichste noch zum Vorteil zu wenden und damit stärker zu werden, nenne ich Wagner der grossen Wohltäter meines Lebens.’ Also sprach Herr Prof. Dr. N.

Fanfare

Fafner en Wagner: dat rijmt. Zeven jaar heeft Siegfried moeten wachten. Zeven jaar, een stuk of wat liefdesaffaires en de ultieme liefdesopera, want Wagner kende de afloop. De metafysiche mislukking. Hij wist dat wanneer Fafner zou vallen de Götterdämmerung, het einde van Siegfried, van Wotan, en van Wagners magnum opus onafwendbaar zou zijn geworden. Fafner und Wagner, Wagner und Fafner, brachten beide sich um?

Coda

Venetië, 13 februari 1883. Palazzo Vendramin, waar een eeuw later het Casino ratelt. Wagner - ‘Merk, wie's endet! Acht auf mich!’ -sterft in de armen van Cosima - romantiek, beschaving - aan een hartstilstand.

Citaten afkomstig uit: Friedrich Nietzsche, Der Fall Wagner, Insel Verlag, Frankfurt am Main 1983. en: Kurt Pahlen, Siegfried. Der Ring des Nibelungen, Wilhelm Goldmann Verlag & Musikverlag B Schott's Söhne, 1982.