Bzzlletin. Jaargang 30

[p. 39]

Esther Polak
Hoe betrap ik een monster

Een slapende man, in onmogelijk-elegante houding, wordt omringd door spookachtige figuren. In de hoek staat met duidelijke letters geschreven: ‘El sueo de la razon produce monstruos’ (De slaap van de rede brengt monsters voort). Ik kijk naar de ets en probeer de geboorte van de monsters te betrappen. De persoon zelf slaapt niet alleen, zijn rede slaapt. Is hij het die monsters doet ontstaan? Vier uilen (ransuilen, zou ik zeggen aan de oortjes te zien, maar het is duidelijk dat de tekenaar er geen ornithologische studie aan gewijd heeft), vele vleermuizen en een buitenproportionele kat zijn reeds verschenen.

De man is in slaap gevallen aan een blok. Het blok wordt door hem gebruikt als tafel. Wij zien schrijf- en tekengerei liggen. Is dit het gereedschap van De Rede? Of ligt het klaar om het verschijnen van de monsters te registreren en is het zo een dienaar van de redeloosheid? Eén van de uilen lijkt een tekenstift in de poot te hebben en die de man aan te reiken: ‘Kom op, doorwerken... aan de slag... je hebt ons nu tot je beschikking, als muzen...’ Maar is deze uil een muze, of een monster, dat de man van het rechte, rationalistische pad houdt en die onredelijke dwalingen in het werk doet sluipen? Zijn de redeloosheid en de monsters welkom? Of moeten ze grondig het veld ruimen zodat de kunstenaar weer zinnig aan het werk kan gaan?

De ets maakt deel uit van een serie van tachtig: de Caprichos (grappige, grillige invallen). De serie is in de jaren vlak voor de overgang van de achttiende naar de negentiende eeuw gemaakt door de schilder Goya. Het is een van zijn raadselachtigste werken. Alle etsen tonen een wonderlijke situatie en hebben een in zwarte lijn elegant gegraveerd onderschrift. Ets nr. 43 - El sueo - is de enige die daar van afwijkt; hier is de tekst in het plaatje opgenomen. Het is overmoed om te denken dat het mogelijk is iets over die ene ets te kunnen zeggen zonder de hele serie te hebben bekeken.

In de bibliotheek van het Rijksmuseum blijkt het, tot mijn verassing, mogelijk alle originele prenten aan een daartoe speciaal gereserveerde, met vilt beklede tafel te bekijken. In het midden van die tafel staat een kartonnen bordje: ‘Het gebruik van pen en ballpoint is verboden.’

[p. 40]

Na met mijn paspoort te hebben gezwaaid kan ik een verzoek indienen om de etsen te zien. Zes degelijke dozen worden achtereenvolgens door de serieuze en uiterst vriendelijke medewerkers voor mij neergezet. De één na de ander. Ik word geacht de prenten op een houten lessenaar te zetten en dan, in de juiste volgorde, weer terug te leggen in de doos. Een beetje bladeren en rommelen is er niet bij. Ik word gedwongen de serie als een boek te lezen, gedwongen de volgorde die Goya bedacht heeft secuur te volgen.

De etsen worden bevolkt door grote aantallen sprookjesachtige figuren. Ik zie: rijken, armen, heksen, gnomen, gehangenen, argelozen, dieven en leugenaars, bruiden, monniken, oudjes, kleuters jongelingen, krachtpatsers, zieken, hongerigen en volgevretenen. Het lijkt of alle mogelijke en onmogelijke menstypen aanwezig zijn.

Het is een apocalyptisch theater zonder duidelijk verhaal en zonder

[p. 41]

evidente logica. Dit is je reinste zapcultuur. Ik weet niet of er dreiging of troost van uit gaat. De bedoeling van de componist blijft door de tand des tijds of door listige opzet steeds een armlengte voor mij hangen. Niet te grijpen. Van frustratie ga ik letten op de techniek.

Die is op de originele etsen duidelijk zichtbaar. Ik kan dat goed zien, omdat ik op de kunstacademie in Den Haag deze techniek grondig onderwezen heb gekregen van de beeldhouwer Auke de Vries. Zittend in deze bibliotheek ruik ik plotseling weer het etslokaal in Den Haag. De lucht van terpentine en spiritus. De geur van de ets-grond die de plaat tegen het zuur beschermt. Ik zie de oude telefoonboeken die wij voor het afslaan gebruikten. Ik zie mijn nagelriemen zwarten. O, techniek, wat een vertrouwd begrijpen... Wat een genot om hier met de originele prenten te zitten.

Mijn bewondering voor het overweldigende gebruik van de etstechniek doet mijn behoefte aan snappen & begrip wegsmelten als koper in koningswater. Dit is zo perfect dat ik me afvraag of deze ets wel meer wil tonen dan hoe mooi die aquatint is, en hoe delicaat een hoekje arcering kan zijn.

Maar zo gemakkelijk mag ik mijn rede niet laten wegtoveren. Ik leg de verleidelijke originelen terug in hun dozen en duik in een recente, Britse studie. Een boek vol letters. Nu eerst grondig studeren. Hier wordt een virtuoos verband gelegd tussen De Sade, het carnaval, de eervorige eeuwwisseling, de mode van die tijd, de ideeën van de Franse revolutie, de iconografie van de dikke buik en onze Caprichos. De auteurs hebben werkelijk alles erbij gehaald wat licht op de zaak kan werpen. De betekenissen buitelen over elkaar heen en overtreffen in aantal bijna de aantallen figuren in de etsen zelf.

En welke opzienbarende ontdekking hebben de schrijvers van het boek gedaan? Het moment van uitgave van de serie is heel betekenisvol: de laatste dag van het laatste carnaval van de achttiende eeuw. De plaats van uitgave is zo mogelijk nog zorgvuldiger gekozen: een soort drogisterij/parfumerie in de straat waar Goya zelf woonde en de naam van die straat is: Onttoveringsstraat (Calle Desengao). Om deze onverwachte verkoop op deze onverwachte plek enige bekendheid te geven, plaatste Goya een uitgebreide advertentie in de Diario de Madrid. Volgens de auteurs van het boek bevat deze wetenschap de sleutel tot het werk.

Ik zal het u uitleggen: via de drogisterij wordt het werk tot medicijn gebombardeerd. Het moment van uitgave is het moment waarop de

[p. 42]

gekte van het carnaval wordt ingeruild voor de soberte van de vasten. De naam van de straat is het etiket van dit medicijn: een onttoveringsmiddel. De serie etsen is een medicijn ter onttovering. Gekte en Schijn worden van hun bedwelmende kracht ontdaan op een moment waarop dat hard nodig is: het laatste carnaval van de achttiende eeuw waarmee de langdurige vasten van het modernisme wordt ingeluid.

En hoe heeft hij het kunnen weten. De profetische blik van de kunstenaar?

Het is een daad die mij verbijstert: de context geeft het werk zijn definitieve betekenis als kunstwerk. Wat ik als de grote ontdekking van Marcel Duchamp heb beschouwd, is hier door Goya in het geniep voorgekookt.

Ik ga nog eens terug naar het museum. Ik laat de etsen nog eens brengen. De mist is opgetrokken. Ik begrijp niet alleen veel van de toespelingen, de associaties, de woordspelingen en het cynisme, maar ik voel nu ook de medicinale werking. Ik stel me open voor loutering, en gelouterd word ik!

Tachtig etsen verder ken ik de mensheid weer net een beetje beter dan gisteren.

Esther Polak (1962) is beeldend kunstenaar. Daarnaast publiceert zij met een zekere regelmaat in verschillende tijdschriften.