Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 109]

Poste restante
Ron Elshout

Natuurlijk onnatuurlijk

‘Vroeg in de dageraad de schone gaat ontbinden / Den gouden blonden tros’ is het begin van een zeventiende-eeuws sonnet dat gewoonlijk aan Bredero wordt toegeschreven. Hij werkt het topic van ‘de dageraad’ niet uit, maar verbindt het onmiddellijk met het haar van zijn anonieme lief. Via een subtiele verwijzing naar het wijngaardloof dat steeds de muur in de luwte beminde, begrijpen we iets van hun relatie en het is nog maar de vraag of zij er elke morgen de voorkeur aan geeft zich daar te laten vinden door de wind of door de dichter, die vooralsnog enigszins jaloers lijkt op de elpenbenen kam die haar haren streelt, die op hun beurt hun glans afstaan aan de kam. Wanneer zij zijn ziel dreigt mee te vlechten, bekent hij dat hij het haar liever los ziet: ‘Het schone van natuur passeert toch alle konst.’ Door juist in de ‘constige’ vorm van het sonnet het natuurlijke te laten winnen van de kunst, plaatst de dichter zijn lief niet alleen in, maar vooral bóven het sonnet, het natuurlijke van de werkelijkheid wint altijd van de kunstmatigheid van het gedicht.

Maar wat als je je daar niet bij wilt neerleggen? Jacob Groot publiceerde Natuurlijke Liefde en schreef daarin: ‘Hetzelfde zag je vrijwel tegelijk op verschillende / manieren vanwege een in het zien opgesloten liggende / verbondenheid met het geheim van de tijd.’ Hoe vang je die zich tegelijkertijd voordoende manieren van zien in woorden als je, ook al tegelijkertijd, beseft: ‘Vlak voor je, waar je ogen je ophouden, is het afgelopen / met je [...].’

Hier speelt het besef van grenzen een rol. De grens tussen jezelf en de omringende werkelijkheid, de grens tussen de taal en de werkelijkheid, de grens tussen jezelf en je taal. Op bladzijde 60 geeft de dichter dan ook dit zelfportret: ‘Niet zozeer op het punt het te zeggen maar weer op het punt / dat je het kan zeggen en niet zegt’. Misschien moeten we in gedachten aan die laatste regel ‘toch’ toevoegen: ‘en toch niet zegt’. Omdat je het niet wilt zeggen, of omdat je het uiteindelijk toch niet kán zeggen?

Er zijn dichters die het om deze redenen zoeken in bijna zwijgzaamheid. Dat geldt niet voor Jacob Groot. De ruimte van het volledige leven komt met alle macht op hem af en die gaat hij met veel taal te lijf. Hij schrijft lange meanderende zinnen die via komma's en puntkomma's breed voortstromen en nimmer eindigen met een punt, want een afgeronde gedachte, een eenduidig standpunt, een enkelvoudige visie op die zich ‘vrijwel tegelijk op verschillende manieren’ aandienende werkelijkheid,- die bestaat naar Groots idee ongetwijfeld niet. Het is dan ook bijna een Godswonder dat op bladzijde 22 een schip ergens aankomt: ‘[...] want zoals het schip gaat varen, / de zee tegemoet die het al begaat, zich ervarende op de baren // maar op weg naar de haven, vanwaar het is uitgegaan, en daar / vandaan terugkerend zichzelf nabijer dan enige toeverlaat, / komt het aan en laat dan uit pure dankbaarheid een scheet’. Aan dit fragment is opnieuw die grensverkenning te demonstreren: wanneer verandert een schip van een vertrekkend in een aankomend schip - en wat als beide zienswijzen zich vrijwel tegelijk op verschillende manieren aandienen? Dat ‘moet’ dan allemaal tegelijk in taal omgezet worden en dat vereist een constante beweging Geen wonder dat dit schip bij zijn uiteindelijke aankomst van dankbaarheid een opgelucht dan wel opluchtend gepruttel laat horen. Of pruttelt hij nog na? Of al weer, om straks meteen weer te kunnen vertrekken?

Zo wordt de alledaagse beweeglijke werkelijkheid opgenomen in een beweging van taal. In welke richting? De bundel is min of meer gestructureerd in de vorm van een levensloop - ook al een beweging,-maar binnen de gedichten lijkt het er regelmatig op dat de dichter zichzelf niet kan bepalen tot één richting en dus maar voor alle tegelijk kiest. Het leidt tot gedichten die boordevol staan met over elkaar tuimelende beelden, formuleringen, paradoxen en klankspel:

[...] de tafel
waaraan ik de a op haar mooist schrijf als a van als

als al alles is dat nog afkomt nu ik de deur al

[p. 110]

 

achter me dichtsla voor ik buiten sta in de

 

jongste nacht van mijn leven die mijn begin besluit

Je kunt als lezer dan de dichter de bedoeling toeschrijven dat hij op deze manier in taal wanhopig probeert greep te krijgen op de werkelijkheid, maar dat dit gedoemd is te mislukken, anderzijds kun je stellen dat het Groot juist gaat om het evoceren van veel verschillende, in beweging zijnde standpunten tegelijkertijd en dat gaat hem buitengewoon goed af. Zo rijmt ‘dozen’ niet alleen qua klank op ‘rozen’ maar hebben zij ook nog een raadselachtige duistere kern gemeen. Jeroen Brouwers schreef in Het verzonkene: ‘Hoe schitterend het alles was toen ik er geen besef van had dat het schitterend was. Wie probeert die schitter te beschrijven zoals hij het zich herinnert, krijgt het niet in woorden uitgedrukt, mijn woorden zijn tot onbegrijpelijkheid ineengekluwd, ik ben met woordblindheid geslagen, - misschien omdat er van geen schitter sprake is geweest, hoe zou ik het mij nog moeten herinneren?’ Het zou wel eens kunnen zijn dat dit prozafragment de strekking van Jacob Groots poëzie dicht benadert. Je hebt een dag meegemaakt. Vergeet je zo'n dag nu wel of niet? Wat werkelijkheid en verdichtsel is, is later niet meer uit te maken, de grenzen tussen herinnering en herinnerde worden diffuus:

Dat je geen afstand deed van de dag, eenmaal beleefd,
was je fout; dat je diezelfde dag vergat zoals ze was
weefde je door je beeld van je vergissing; de vergeelde
versie die je overhield legde je weg in een ‘gisteren’,

dat verschilde van de dag die je tegen het licht hield;
het donker was hierin immers je bron geweest en minder
helder zag je niet hoe blind de dagje liefde had bezield:
of je geroepen werd of riep, dezelfde stem verstierf;

of je je aanbood of verwierp, het schitterend ontwerp
bedierf; of je midden in een zin stokte of in dezelfde
tientallen berichten wist te mixen, niemand heeft gehoord
hoe genuanceerd de betekenissen oplichtten boven de weg
waarover je liep, behalve de God aan wie je je aanbood
en die je verwierp door je voortdurend te laten lopen

De tientallen genuanceerde betekenissen die zo'n dag kenmerken, lichten op in het gedicht en doven onmiddellijk weer uit, verkeren in hun mogelijke tegendeel, zoals het ook in de slotregels onmogelijk is uit te maken wie nu eigenlijk wie verwerpt: ‘die’ kan onderwerp, maar ook lijdend voorwerp zijn en dat geldt voor ‘je’ ook. Je ziet de verschillende manieren vrijwel tegelijk. Dezelfde vraag kan gesteld worden bij de slotformulering: wie laat wie nu lopen hier - en in welke betekenis van ‘laten lopen’? In ieder geval houdt de dichter er - noodgedwongen? - de gang in. Het is evident dat aan deze schijnbaar spontane monologue intérieur hard gewerkt is en dat het nodig was de over en om elkaar buitelende rijmen, paradoxen en betekenissen ‘onder controle’ te houden. Om de gedachtestroom nog enigszins binnendijks te houden koos Groot voor een breed opgezette sonnetvorm. Breed in de letterlijkste betekenis van het woord: veertien tot zestien lettergrepen per regel zijn bepaald geen uitzondering Daarbij zijn de gedichten ruim op de bladzijde gezet, zodat het nog eens extra benadrukt wordt hoe de rand van de bladzijde de woorden indamt. De combinatie van de barokke (in de zin van: overdadige) inhoud en de uitgewogen, harmonieuze vorm van het sonnet geeft Groots gedichten iets maniëristisch. Er is een constante spanning tussen overdadigheid en het keurslijf van de veertien regels, tussen exuberantie en een min of meer strakke vorm, tussen het natuurlijke en onnatuurlijke, tussen het natuurlijke en het ‘constige’. Het omslag toont L'Ange anatomique van Jacques Gauthier d'Agoty: men ziet een vrouw op haar rug, de huid is opengebarsten, haar spieren en botten zijn zichtbaar geworden. Slechts één gedicht loopt over de sonnetvorm heen en juist dat verwijst naar de afbeelding op het omslag. De inhoud die uit zijn vorm barst, als bij een borstvoeding. Hoe zou je je borstvoeding nog moeten herinneren? Soms is daar een wellustig gedicht voor nodig, misschien niet om het ons in herinnering te brengen, maar om het ons in alle gretige overdaad voor te kunnen stellen:

[p. 111]

In des te naakter voller ornaat des te omringder

 

Door je knoppen te richten op de reinste bronnen, zwanger

 

van de gronden eronder, heb je, trouw aan de blauwste

 

luchten, je borstrok ontsloten om te weten tot hun lippen

 

knopenopen je bedrukten, kroontjes in de wind over je

 

 

 

blozende bijous bij IJsselmeerlichtval zodra die veelbelovend

 

neerdroop van je voorhoofd uit een kraan op je ogen, bij je hals

 

langs over je sleutelbeen, de zachtere zones rovend, om dan te

 

rollen over je tjokvolle toppen; roze keek je frêle om je heen:

 

 

 

in de verte lag de dorpsweg en lonkte, maar je verdronk er geen

 

druppel om, morste geen toon; want zoals een vrouw zich uitstroomt

 

in het kind, volmondig nam je wat je verzorgd had in je op en liet

 

 

 

het binnenklokken, tot een losse melk in je longen; zo van de grond

 

af sprong het door je, dolrond, blond: de blankste, meest

 

lichaamloze die het in je zond; zo'n lichtvrucht in je opgezogen

Literatuur

Jacob Groot, Natuurlijke Liefde, De Harmonie, Amsterdam, 1998