Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 78]

Poste restante
Ron Elshout

(De) Weg van de poëzie

Een dichter die zijn bundel Naar de aarde noemt - in welke richting beweegt hij zich? Betekent ‘naar’: ‘in de richting van’? Misschien moet je het juist lezen als ‘afgeleid van’, ‘ontleend aan’? Wellicht, ten slotte, spelen die twee mogelijkheden door elkaar.

Charles Ducal publiceerde Het huwelijk (1987), De hertog en ik (1989), Moedertaal (1994) en Naar de aarde (1998).

Op de keper beschouwd gaat het in de eerst bundel niet zozeer om een ‘huwelijk’, laat staan ‘het’ huwelijk van Charles Ducal, maar om een existentiële eenzaamheid: de onmogelijkheid één te worden met de ander. Het gaat er in de loop van de bundel steeds meer op lijken dat de verbeelding van de taal de werkelijkheid en de werkelijkheid van de ander op afstand moet houden.

In De hertog en ik staan droom en werkelijkheid opnieuw op spanning en daar speelt, naast een vaderfiguur en een fatale vrouw, de in de titel genoemde hertog een belangrijke rol in: hij is een gedroomde afsplitsing van de ‘ik’, die maakt dat er opnieuw een narcistisch spiegeleffect optreedt. Uiteindelijk is de poëzie van Ducal naar binnen gericht, zelfbespiegelend.

Dat geldt ook voor Moedertaal, waarin ‘de taal’, ter bescherming tegen de moederfiguur, die geassocieerd wordt met de dood, een eigen wereld moet scheppen.

Het lijkt er op dat Ducal in zijn nieuwe bundel terugkijkt naar die wereld van taal die hij toen schiep en waar hij al eerder zo nu en dan even commentaar op leverde. Zo veranderde hij in De hertog en ik op zeker moment van perspectief en liet de ‘muze’ aan het woord. Ducal liet haar schamperen: ‘Hij schrijft. [...] Hij doet enkel alsof, // tactiek om zichzelf te verliezen. [...] Hij speelt ons voortreffelijk. Net echt.’ In die bundel lijkt het er een enkele keer op dat Ducal het op zichzelf gerichte spiegelspel zou willen doorbreken. In het reeksje met de veelbetekenende titel ‘Het gat in de spiegel’ staat in het eerste gedicht: ‘ik wil een kamer zonder verbeelding [...] Maar ik vrees dat te veel is geschreven,/dat de werkelijkheid niet meer bestaat.’ Zo ver van de aarde kan de poëzie je blijkbaar voeren, of zoals in Naar de aarde te lezen staat (in ‘Prins’): ‘[je] droomde verbitterd de honderd jaren/tussen de werkelijkheid en de prins./Ik trachtte een gat te maken, // maar de haag bleek onmenselijk dik’. Die haag echter, is de ‘ik’ zelf en dat compliceert de poging een gat te maken nogal, als dat al niet onmogelijk is.

In Het huwelijk staat dit gedicht:

Het huis was stil. Wij zaten aan tafel.
Wij luisterden hoe de verveling begon.
De uren liepen weer vast in de avond
van altijd. Penelope breide. Ik zon

op een woord om de tijd te herstellen,
de angst voor de dood. ‘Ik moet op reis.’
Zij ging rustig door haar steken te tellen.
De dood bleef aanwezig, maar zonder bewijs.

Gesnoerd aan de mast met bloedende polsen,
het gif der sirenen, het dodelijk lied.
Ik schrok wakker. Het donker stolde,
een stilte als was. De goden bestaan.

Ver van hier.

De man uit dit gedicht wil weg uit de sleur, weg van zijn verburgerlijkte, want breiende ‘Penelope’. (Wordt zij daarmee overigens tevens een schikgodin?) Zijn mijmering, ‘het woord’, voert hem op - een gedroomde, talige - reis. Hij blijft, evenals Odysseus aan de

[p. 79]

mast, vastgesnoerd aan zijn vastgelopen werkelijkheid, maar hij heeft in die andere wereld even iets van een goddelijke passie gezien. Die verbeelde wereld is echter in alle betekenissen van het woord: ‘ver van hier’. (Ik ga hier nu even voorbij aan het taalspel dat ook een rol speelt, zoals bijvoorbeeld de ambiguiteit van woorden als ‘steken’, ‘het dodelijk lied’, ‘was’ en de vraag of ‘het gif der sirenen’ gif is in zijn fantasie of voor zijn werkelijkheid, - allebei natuurlijk.)

In Naar de aarde krijgt dit gedicht een pendant:

Geen tranen, geen omhelzing. Je bood
je wang en zweeg. Het huis was leeg,
geen lucht van vrijers om mijn terugkeer
te vergelden. Je nam je ring weer

uit het schaaltje, schoof hem aan
en breide voort. Ik hoefde van de reis
niets te vertellen. Je vroeg niet om berouw,
niet om opnieuw als man en vrouw,

je vroeg de tijd die was gestolen,
geofferd aan de goden, ver van hier.
En eiste schuld in deze grootte:
even ondenkbaar en definitief.

Het is het eerste gedicht van de afdeling ‘Naar de vrouw’. We kunnen ons dus wederom afvragen wat de status van ‘naar’ is. Van ‘naar de man’ is in ieder geval nauwelijks sprake, van enige liefdevolle toenadering komt het niet, integendeel, zou je bijna zeggen, de vrouw vraagt iets onmogelijks dat alleen maar tot een complex schuldgevoel kan leiden: ze wil de van haar gestolen, aan de gedroomde, talige wereld geofferde tijd terug. Gestolen tijd is weg, voorbij, het kan dus niet en dan eist ze schuld. De slotregel is wel zeer dubbelzinnig. Schuld eisen, terwijl het om iets gaat dat niet terug te betalen is, dan blijft er een ‘schuldig gevoel’ over, - eist ze dat? En zijn ‘ondenkbaar en definitief’ bijvoeglijke naamwoorden bij ‘schuld’? Of is het ‘ondenkbaar’ dat ‘Odysseus’ zijn reizen naar het gedroomde, talige elders ‘definitief’ achterwege laat? Of: allebei? Het is wederom geen kwestie van ‘of, of’, maar van ‘en, en’.

Het laatste gedicht van deze reeks eindigt met een imperatief: ‘Wek vijandschap / tussen mij en mijn poëzie.’ Het lijkt me een oproep ruimte te maken voor de werkelijkheid van iemand die ‘koos de weg om gedichten te maken’ en daardoor ‘onderweg nooit echt [heeft] moeten leven’. Het volstrekt ironische van de situatie is natuurlijk dat deze roep om afstand van de gedroomde, talige, andere wereld van de poëzie plaats vindt in gedichten. Het ‘verhaal’ van de bundel eindigt dan ook met een alles mogelijk makende cliff hanger: Op de kermis zit de ikfiguur met ‘het kind’ en ‘de vrouw’ in het grote rad, wordt letterlijk en figuurlijk op zijn kop gezet en ‘voelde hoe uit mijn zak/alles wegglijden wou: een pen, losse/krabbels, sleutels, een krantenbericht/met applaus.’ Het leidt tot een catharsis: ‘Ik liet alles gaan,/werd geledigd, mijn handen in die/van mijn vrouw.’ Men lette op het bezittelijk voornaamwoord ‘mijn’ dat, in tegenstelling tot het afstand scheppende lidwoord ‘de’, dat de dichter steevast gebruikte, verbondenheid suggereert. Maar de terug keer naar de aarde leidt tot de veelbelovende slotzin: ‘Ik vond niets terug, behalve mijn pen.’ Het is ondenkbaar dat de dichter definitief afstand doet van zijn poëtische wereld. Die blijft zich opdringen ook al verandert ze van gedaante of richting. Het is niet het bloed dat kruipt waar het niet gaan kan, het is de poëzie.

Literatuur

Charles Ducal, Naar de aarde. Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Atlas, 1998.

Ook de andere bundels, alsmede de roman De meesterknecht, zijn bij Atlas uitgegeven.