Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 24]

Francis Bulhof
Du Perron en zijn Land van herkomst

Du Perron de schrijver van één enkel boek? Misschien. Hoewel. Het land van herkomst (1935) is in ieder geval het enige boek van hem dat nog regelmatig wordt herdrukt. Tot nu toe zijn er vijftien drukken of oplagen van verschenen, de helft daarvan in de afgelopen twintig jaar. Het hoogtepunt van de populariteit ligt tussen 1977 en 1982, toen er in zes jaar niet minder dan vijf oplagen op de markt kwamen. Het is bovendien in die periode vertaald in het Frans (1980) en in het Engels (1984). Het is duidelijk een boek dat nog volop in de belangstelling staat.

De rest van Du Perrons oeuvre blijft daarbij achter. In zijn fameuze bloemlezing De Nederlandse poëzie van de 19de en 20ste eeuw in 1000 en enige gedichten (1979) ruimde Gerrit Komrij plaats in voor tien van Du Perrons gedichten, het maximum. Het lijkt aan de genereuze kant. In de jaren dertig diende zijn poésie parlante nog als uitgangspunt en ook als repoussoir voor een hele dichtersgeneratie. Toen Hoornik, Van Hattem en Den Brabander dachten dat ze in zijn trant stonden te dichten (Drie op één perron, 1938), hadden zij alleen maar oog voor het ‘parlando’-effect van de duperroneske poëzie. Hun sociale betrokkenheid was echter veel indringender dan de groteske grondhouding van de Forum-voorman ooit zou hebben toegestaan. Qui trop embrasse manque son train.

Wat zijn twee andere romans betreft: Een voorbereiding, waarvan twee versies bestaan (1927 en 1931), is in vergetelheid geraakt. Het blijft een boeiende psychologische studie van een kunstenaarsnatuur op weg naar volwassenheid. Deze voorstudie van Het land van herkomst (weliswaar zonder het minste Indische ingrediënt) zal echter niet gauw tot een herdruk komen. En Schandaal in Holland (1939) heeft alleen nog historische waarde wegens het achttiende-eeuw-se ‘impeachment’ van Onno Zwier van Haren. Du Perrons groteske korte verhalen zijn nu nauwelijks meer dan voer voor biografen. Zijn talloze literaire kritieken, briljant geschreven, met dikwijls bizarre voorkeuren, hebben hun dienst gedaan. Zijn historisch belangwekkende Multatuli-studies nemen het hele Deel IV van zijn Verzameld Werk in beslag, ruwweg één-zevende van het totale oeuvre. Ze zijn in razend tempo geschreven en dateren alle van tussen februari 1937 en januari 1940. Ze staan aan het begin van de moderne Multatuli-receptie en doen hun dienst nog steeds. ‘Invloed’ heeft Du Perron in ruime mate en op velerlei terrein gehad, maar zijn Verzameld Werk, in de jaren vijftig in zeven delen verschenen, is lang een winkeldochter gebleven. Overeind staat alleen nog Het land van herkomst.

Canonisatie

Du Perron is zo beschouwd de man van één boek. Dat ene boek is dan toevallig wel geschreven door het boeiendste en veelzijdigste karakter in onze letteren tussen beide wereldoorlogen. Hij dankt zijn reputatie allereerst aan zijn politieke stellingname tegen fascisme en kolonialisme, aan zijn krachtdadige literatuurkritieken en aan zijn kortstondig Forum-redacteurschap. Hij is de animator van veel literair talent: het werk van Slauerhoff bijvoorbeeld is ondenkbaar zonder zijn zorgen. Hij is de man van beroemde vriendschappen, waarbij die met Menno ter Braak en André Malraux het vaakst worden genoemd. Maar de kosmopoliet Du Perron onderhield ook spontane en hartelijke betrekkingen met zulke uiteenlopende figuren als Pascal Pia, Carel Willink, Soejitno Mangoen-koesoemo, Paul van Ostaijen, Soetan Sjahrir en het echtpaar Kriek en Joke Weiter-Bijl. Al die relaties zijn uitvoerig gedocumenteerd, eerstin de vier delen Briefwisseling Ter Braak-Du Perron, uitgegeven door H. van Galen Last (1962-1967). Later (1977-1990) volgden negen delen Brieven, waarvan speciaal het laatste deel, bezorgd door het tweemanschap Louis Uding en Ronald Spoor, een eersterangs editie-prestatie genoemd mag worden. Een tiende deel vol liefdesbrieven uit de

[p. 25]

jaren twintig staat intussen op stapel. We kunnen uitgeverij Van Oorschot niet dankbaar genoeg zijn voor haar voortdurende en tomeloze inzet ten gunste van Du Perrons Nachleben. Tegen Du Perrons honderdste verjaardag (hij werd op 2 november 1899 geboren) belooft Kees Snoek ons een biografie. Het gaat beter met Du Perrons publieke persona dan hijzelf ooit zou hebben durven dromen.

Deze canonisatie betreft dan wel voornamelijk de politieke en literaire persoon Du Perron, het oeuvre komt op de tweede plaats. De uitzondering vormt dat ene complexe werk, Het land van herkomst. Nu kun je natuurlijk de vraag stellen of dat maar één boek is, of het niet gaat om meer boeken in één band. Nogalwat lezers vinden dat het goed leesbare verhaal van een Indische jeugd hinderlijk wordt onderbroken door allerlei betogen, over liefde en dood, over vriendschap, over een schamele erfenis, over de politieke situatie in Frankrijk in de jaren dertig en zo meer. Zij zouden graag willen dat het koloniale verhaal wordt losgeweekt uit zijn Parijse context. Anderen hebben daarentegen geen boodschap aan het gerucht en geweld dat uit Java komt overwaaien. Zij prefereren de omstandige discussies in het Parijse milieu van linksgerichte intellectuelen. Maar door het boek uit elkaar te trekken en gescheiden uit te geven, zou de intentie van de schrijver toch wel heel erg geweld worden aangedaan. Beide delen vullen elkaar aan, spiegelen elkaars problematiek en kunnen daarom niet van elkaar worden losgemaakt.

Bekentenis

Het land van herkomst is enerzijds het relaas van een Indische jeugd in tempo doeloe, de goede oude tijd van de Nederlanders op Java. De zoon van gefortuneerde plantagebezitters Arthur Ducroo, het alter ego van Du Perron, groeit op in koloniale luxe. Zijn vader is een bruut, als planter en later als exploitant van een rijstpellerij een totale mislukking. Helaas is er veel geld in de familie, waardoor men zich van alles kan blijven veroorloven. Tegenover deze problematische figuur staat Arthurs moeder die haar jongste kind met grote zorg koestert. Het land van herkomst is in zijn Indische gedeelten gevuld met treffende koloniale anekdoten, maar het is ook het relaas van een oedipuscomplex: de haat tegen een wrede vader, de aanhankelijkheid jegens een lieve moeder. Freud zou zijn Oedipus-hy-pothese voor Ducroo (en voor diens leeftijdgenoot Anton Wachter) hebben kunnen verzinnen. Chronologisch past dat in ieder geval uitstekend.

Overgevoelig als hij was, schreef hij over de kleuren en geuren van tropisch Java, zoals dat indruk maakte op zijn eenzame kinderziel. Bovenal is er de menselijke band met het inlandse kindermeisje, de baboe. Met de exploratie van zijn gevoelens tegenover land en volk stond Du Perron aan de wieg van het rijke genre van de Indische jeugdimpressies, het best vertegenwoordigd door Maria Dermoût met haar Nog pas gisteren. Jarenlang woont Arthur diep in de rimboe. Geen wonder dat hij, zodra hij in Meester-Cornelis op school komt, ernstige aanpassingsproblemen krijgt. Die leiden ook tot zijn mislukking op de HBS in Bandoeng. Zijn afkeer van gezag en zijn zucht naar heldendaden, hoe obsceen ook, culmineren in de avonturen met zijn vrienden in donker Bandoeng. Zijn romantische aard kan hij alleen de baas worden door de omgang met adolescente knuppelaars, aspirant-Atjeh-officieren en hitsige plantage-assistenten-in-opleiding. Over die draai van romanticus naar terrorist is hij openhartig: hij had natuurlijk op zichzelf geen afstand hoeven doen van zijn sentimentele gevoelens. Menigeen koestert die juist als zijn kostbaarst bezit. Maar Arthur Ducroo wil zich tot elke prijs zijn gewelddadige kanten uitproberen. We horen op de achtergrond het tromgeroffel van de onzalige vaderfiguur. ‘Unter dem Doppeladler’, ongetwijfeld.

Het contrast met de Parijse episodes van het boek is groot. Arthurs erfenis is dan in rook opgegaan. Hij is zojuist opnieuw getrouwd. Hij fantaseert over een mogelijke echtbreuk van zijn vrouw en toont zich jaloers tot in het merg. Dat is het thema dat hij tot in den treure herhaalt in de gesprekken met vrienden. Ook in de politiek is het allemaal treur nis wat de klok slaat. Met een aarzelende deelname aan een demonstratie, die zijn oude behoeften aan heldendom maar matig bevredigt, eindigt het Parijse verhaal.

Wat Arthur op schrift stelt moet allereerst als bekentenis worden gelezen, niet aan de lezer of aan de vrienden van de schrijver, maar aan zijn vrouw Jane, de enige persoon die zo'n biecht kan afnemen, een soortement Maria-figuur die ‘werkelijk het brandpunt, de ene grondige verandering in zijn leven betekent’.

[p. 26]

Morsig moeras

Nu is dit niet de enig mogelijke interpretatie van Het land van herkomst Van Mieke Bal tot Em. Kummer, van René Marres tot André van Oudvorst, van Monty Beekman tot Peter van Zonneveld buigen de critici zich ook in de jaren negentig over deze roman en wisselen zij ideeën uit. Soms leidt dat zelfs tot een polemiek, bijvoorbeeld naar aanleiding van Mieke Bals artikel: ‘Door zuiverheid gedreven’: het troebele water van Het land van herkomst van E. du Perron' (in: De canon onder vuur, ed. Ernst van Alphen en Maaike Meijer, Amsterdam, Van Gennep, 1991). In deze knappe feministisch-dieptepsychologische analyse wordt niet Arthurs oriëntatie op Jane als het centrale gegeven van Het land van herkomst beschouwd, maar het morsig moeras van zijn mannenvriendschappen. Het is een interpretatie die enkele critici in de afgelopen jaren behoorlijk heeft opgewonden. En terecht.

Volgens Mieke Bal is de romanfiguur Ducroo een seksist. Hij veracht en vernedert rissen vrouwenfiguren van Brussel tot Batavia. Maar de Bandoengse mannen waarmee hij omgaat en die als ‘menselik specimen’ al even bedroevend zijn, accepteert hij wel. Een ander woord dan seksisme is voor deze keuze niet te bedenken. Dat lijkt een sluitende redenering, maar daar staat niettemin tegenover dat Arthurs ‘negatieve visie op vrouwen’, zoals Mieke Bal het noemt, al heel vroeg in het boek wordt ontkracht door Ducroos allesoverheersende liefde voor Jane.

Voor Mieke Bal bestaat de vrouwenhaat van Ducroo uit oedipaal gekleurd intellectualisme. Zij vat haar standpunt als volgt samen: ‘Het verhaal van Ducroo [...] is dat van de jongen die leert van zijn moeder af te zien en daarmee ook leert andere vrouwen te minachten. Zo ontstaat een jonge man die aan een exclusief mannelijke leefwereld de kracht ontleent op de voorwaarden van zijn vader zijn maatschappelijke plaats in te nemen. Zo kon de leerling van Arthur Hille zelf goeroe worden. In de eerste plaats van zijn lezers’.

Rouwproces

Goeroe, dat gaat wat ver. Ducroo is niemands goeroe geworden en Du Perron godzijdank toch eigenlijk ook niet. Men leest Het land van herkomst niet om zijn wijze levenslessen: het is een vroeg-twintigste-eeuws ‘De l'amour’ en een laat-negentiende-eeuws ‘Des In-des’. Arthur noch Eddy waren bovendien ook maar in de verste verte in staat om een plaats in de maatschappij te veroveren. Toegegeven: hoe grondig Ducroo zijn vader ook haatte, in zijn Bandoengse mannenvriendschappen is hij op zoek naar de flinkheid die hij in zijn vader meent te zien en die hij bij zijn vriend Hille vindt (in die naam klinkt zeker die van een dode witte dictator door). Maar hij leert afstand te nemen van die Bandoengse leerschool. Hij is weliswaar nog steeds trots op zijn oude heldendaden en die van zijn makkers, maar hij wijst ze uiteindelijk af. Hij wil ze alleen niet verloochenen omdat dat op een tekort aan trouw zou neerkomen, vooral trouw aan zichzelf. Daarmee zou immers de kern van Het land van herkomst worden aangetast, namelijk het handhaven van de integraliteit van het individu.

Het land van herkomst is naast het relaas van zoveel flinkdoenerij ook dat van de overwinning op dat verleden. De machohouding wordt uiteindelijk afgewezen ten gunste van een humanitair-moralistische intellectualiteit. Daarmee wordt niet bedoeld dat Ducroo als een Dirk Coster uit de as van zijn eigen gewelddadigheid herrijst, maar wel dat de romantische, sensitieve Ducroo met zijn leeshonger en zijn dromen de hardheid van de machowereld absorbeert en neutraliseert. Ducroo wil geen begrip voor zijn wandaden, maar hij wil ze onder ogen zien en hij wil begrip voor zijn verwerking ervan. Hij had ze tenslotte, zoals de meesten onder ons gewoon zijn te doen, ook kunnen verdringen of verzwijgen. Het land van herkomst is het relaas van wat men tegenwoordig wel een ‘rouwproces’ noemt en dat ‘rouwproces’ kan niemand, ook Mieke Bal niet, hem afnemen of misgunnen. Op de beschuldiging van seksisme kan alleen maar vrijspraak volgen.

Bal beschuldigt Ducroo niet alleen van seksisme maar ook van racisme. Het land van herkomst bevat inderdaad een aantal racistische passages. Maar dat is slechts één kant van de werkelijkheid. Immers, Ducroo wordt ouder en wijzer, en daarbij zijn de linkse Parijse intellectuele vrienden hem zeker behulpzaam. Zijn koloniaal-racistische standpunten worden overwonnen in de laatste zinnen van hoofdstuk 22: ‘Ik weet alleen zeker dat wanneer ik ooit in hun land te-

[p. 27]

rugkom, ik anders, met oneindig meer sympatie en aandacht, tegenover hen zal staan dan ik vroeger deed. Het lijkt weinig, en het heeft misschien toch meer te betekenen dan een vooropgezet politiek programma’. Ook op de beschuldiging van racisme kan alleen maar vrijspraak volgen.

Ongemakkelijke ambiguïteiten

Laat ik proberen van deze gelegenheid gebruik te maken om iets recht te zetten. Bovenstaande kritiek op het artikel van Mieke Bal is namelijk al eens eerder op schrift gesteld, en wel in het commentaar bij de geannoteerde uitgave van Het land van herkomst (1996, p.968-972). Alleen is hier de ironie (voorzover mogelijk: het bloed kruipt waar het niet gaan kan) uit weggelaten. De ironische betoogtrant heeft namelijk enkele lezers op het verkeerde been gezet. Een letterkundige beschouwing dient naar een zo hoog mogelijk waarheidsgehalte te streven, en het is duidelijk: in de modus van de ironie kan de waarheid per definitie nooit worden gevonden. Wie ‘mooi weer’ zegt als het regent dat het giet, spreekt de waarheid niet, zelfs al is hij weerman bij de televisie.

Nu is in Het land van herkomst wel enige legitimatie voor het gebruik van ironie te vinden. Ducroo moet voor zijn oude blinde mentor Ströbl een Shakespearepassage uit zijn hoofd leren, de ‘rede van Antonius’. Het gaat om Marcus Antonius' retorisch hoogstandje met het telkens herhaalde ‘Brutus is an honourable man’ in Julius Caesar (III, 2). Langs de weg van de ironie slaagt Marcus Antonius erin de ‘friends, Romans, countrymen’ te overtuigen van de verraderlijkheid van Brutus, die in zijn ogen helemaal geen man van eer is. Zonder inzicht in deze retorische manipulatie leest men niet alleen Shakespeare verkeerd, maar ook de passage in Het land van herkomst. Waarom moet Ducroo juist dit stuk uit zijn hoofd leren van de onvergetelijke Ströbl?

Nu het probleem: sommigen, waaronder vermoedelijk ook Ronald Havenaar in zijn recensie (NRC Handelsblad van 21-2-1997), hebben in dit commentaarfragment menen te lezen dat Du Perron niet alleen door Bal, maar ook door ons van seksisme en racisme wordt beschuldigd. Niets is minder waar. Hun mis-le-zen berust op het herhaalde ‘en terecht’ op p.969 en p.971. Beide keren wordt Bals beschuldiging door de erop volgende alinea's weersproken en ontkracht. En terecht. Strobl zou het begrepen hebben. Maar zo wordt dat niet door hen begrepen die de afkeurende vinger opsteken omdat ironie als al te subtiel overtuigingsinstrument in betogend proza naar hun oordeel niet thuishoort. Voor hen is het altijd mooi weer.

Zowel bij Du Perrons racisme als bij zijn seksisme is er sprake van een overwinning op al-te-menselijke neigingen. Conclusie: Ducroo is geen seksist en geen racist. Het land van herkomst is het protocol van iemand die zijn innerlijk zelfoverwinningsproces op schrift stelt. In de geannoteerde uitgave loopt het betoog uit op de kapitale zin: ‘Maar ditmaal is de goeroe een vrouw’ (p.972). Deze feminiserende hypothese diagnostiseert een ‘nieuwe inauthenticiteit’, die zich niet verdraagt met enerzijds het kernstuk van de integraliteit van het zelf, en anderzijds met de traditie die Du Perron wil zien als de kampioen van de persoonlijkheid. Het zijn deze ongemakkelijke ambiguïteiten die Het land van herkomst springlevend houden.

Du Perron de schrijver van één enkel boek? Misschien. Maar dan toch van een boek dat talloze facetten laat zien en waarover men nog lang niet is uitgepraat.

Francis Bulhof (1930) verzorgde met G.J. Dorleijn de geannoteerde uitgave van Het land van herkomst (Van Oorschot, 1996).