Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 78]

Post restante
Ron Elshout

Van doelloos dwalende wolken
de herder

Als ik zo'n gedicht lees, ben ik verkocht:

WEET JIJ
wat voor wereld
een kever bevoelspriet?

In welke staat

van slaap, droom of zijn,
deze wild bloeiende brem
zich bevindt?

Of hoe, hier, in de hommel-gonzende wei van mei,
van vrede en rust vervuld,
een wandelaar liggen kan,
als overal rondom - voor wie even
in de blauwe helikopter van
de libel
boven het grasland mee wil surveilleren -
schilddragers, zwaardvechters, gifspuiters
verwikkeld zijn in een nietsontziende strijd
waarin ogen, poten, koppen vallen
en verorberd worden.

Dat komt voor een deel door de aandacht voor ‘de kleine wereld’, zoals die ook in het werk van bijvoorbeeld Hans Eaverey en Peter van Lier voorkomt. Dat komt deels door de aard van die twee, eigenlijk drie vragen die me bewust maken van het eenzijdige menselijke standpunt dat ik normaal gesproken inneem. Deze vragen maken dat perspectief even minder vanzelfsprekend. Het komt gedeeltelijk door het contrast tussen de ‘vrede en rust’ enerzijds en de ‘totale Krieg’ anderzijds, maar het komt niet in de laatste plaats doordat die tegenstelling in de taal ontstaat. Zo hou ik van het werkwoord ‘bevoelsprieten’, omdat ik nu het zintuiglijk leven van een kever een beetje beter begrijp,- daar is het de taal die mijn invalshoek verandert. Feitelijk zijn het drie retorische vragen, want er past maar één antwoord op: ‘Ik weet, of beter: wist, of nog beter: besefte dat niet (meer), tot het gedicht me dat (weer) bewust maakte.’

Het gedicht komt uit Wolkenjagen van Frans Kuipers. Wat is dat, ‘wolkenjagen’ en hoe doe je dat? Wolken bestaan in een indrukwekkend aantal soorten, maar in beeldende kunst en poëzie zullen ze snel als metafoor functioneren voor het vluchtige, het ongrijpbare. Het motto, ontleend aan J.L. Borges, dat meteen alles vluchtig maakt, verwijst daar dan ook naar: ‘Er is, onder alles wat ik bezit of bezitten zal, geen enkel ding dat niet een wolk is.’ En dan fotografeert de fotograaf, schrijft de dichter en schildert de schilder. In een gedicht over Ruisdael spreekt de dichter in de derde strofe de ‘wolkenschilder’, die hij zijns inziens vooral was, toe:

Jouw vakgebied: luchtkastelen,
lichtspinsels, 't vrijgespookte
roer-me-niet, de windvlugge geest.
Jij was een natuurgetrouwe fantast,
een geduldige hemelhengelaar die schilderde en wist:
Wie de wolken wil vangen moet ze verzinnen.

Zoals in veel beeldgedichten gaat deze passage minstens evenveel over de dichter als over zijn onderwerp. Kuipers ziet in Ruisdael een geestverwant, die voor dezelfde paradoxen stond: wie de vluchtige werkelijkheid wil vangen, ziet dat dat onmogelijk is, beseft dat hij de realiteit opnieuw moet verzinnen om er althans iets van te bewaren en weet dat hij het moet doen met zo natuurgetrouw mogelijke fantasieën, die we dan waarschijnlijk herinneringen noemen, met verf op linnen, in taal op papier. Elders in de bundel heet dat:

[p. 79]

 

WAT GEBEURD IS heet verleden.

 

Het had ooit plaats.

 

En op die plaats bevond zich

 

als op alle plaatsen, zeg maar,

 

niemand die het zeggen kan,

 

maar stel je voor: een luchtkasteelpomp,

 

altijd werkend, overal makend

 

dat het nu is. Nu.[...]

In het openingsgedicht van de bundel staat: ‘Meer nog dan verwondering / zou verbijstering je natuurlijke staat moeten zijn, / reiziger’. Het apart op een regel geplaatste woord ‘reiziger’, maakt, evenals ‘wandelaar’ uit het geciteerde gedicht, van ‘de mens’ een beweeglijk standpunt dat net zo ‘vluchtig’ is als de wolken die hij najaagt. De sentimenten daarover leiden inderdaad eerder tot verbijstering dan tot verwondering en wanneer we de reiziger en de dichter even met elkaar vereenzelvigen, dan zien we dat Kuipers goed naar zijn eigen advies geluisterd heeft. Uit de eerste twee vragen sprak een verwonderde aard. Waarom hebben we er eigenlijk geen idee van hoe een kever de (zijn?) wereld ervaart? Maar het nietsontziende geweld in de op eerste gezicht zo vredige en rustige wei leidt al snel tot ontsteltenis.

Kuipers laat een arcadisch begin wel vaker ontsporen. Zo leidt een vriendelijke, landelijke ontmoeting met een koe tot een absurd toekomstvisioen: ‘nog een eeuw fokken en krachtvoer // en je hoovercraft / op je uiers de wei door.’

De luchtkastelen waar hij achteraan jaagt zijn dus bepaald niet alleen paradijselijke taferelen. Het kunnen (jeugd-)herinneringen zijn, Gorter- of Nescio-achtige natuurbelevingen, maar ook ‘lovesongs’ die afrekenen met een voorbije liefde. Kuipers gedichten pendelen heen en weer tussen bevlogenheid en nuchterheid, niet alleen qua inhoud, maar ook in de toon en het taalgebruik. In één regelwordt een vroegere liefste zowel ‘steroogje, droomgenote’ als ‘teringwijf’ genoemd. Door woorden als de twee voorlaatste heb ik soms aan Jacques Hamelink moeten denken, met wie Kuipers ook het patent deelt op neologismen. Een paar wolken die de genoemde combinatie afdoende illustreren: ‘stoomgebergten’, ‘rorschach-galerie’, ‘watergedaante’, ‘wrongelbrokken’, ‘warbloei’. Die woorden getuigen van een hoge, welhaast mystieke inzet het wezenlijke van de wolken, zeg maar ‘het onzegbare’, onder woorden te willen brengen. Er wordt getracht te grijpen naar iets wat ‘uitstijgt boven de klok en het stof,’ in de voortdurende wetenschap dat de kans tot werkelijk vangen gering is.

Van over de grazige weiden,
van over de zonbeschenen rivier,
wonderlijk, lichtend en stil,
mij, heilige Franciscus van de boterbloemen,
zijn de wolken verschenen.

Dat kan wel zo zijn, maar dat laat het besef onverlet dat die wolken ‘Monumenten Van De Vervliegende Rook’ zijn. Kuipers plaatst steeds winkelhaken van nuchterheid in zijn soms visionaire dan weer landelijke aanzetten en zet zichzelf en de lezer daarmee weer met beide benen op de aarde, hetgeen soms onluisterende, soms humoristische gevolgen heeft.

In die beurtzangen van bevlogenheid en nuchterheid, van ontluistering en humor, probeert hij de ‘brokstukken van wat / nooit een geheel was’ te vangen, ‘om van doelloos dwalende wolken / de herder te zijn.’ Herder van wolken en woorden, maar van woorden vooral.

Literatuur

Frans Kuipers, Wolkenjagen. Amsterdam/Antwerpen, 1997, Uitgeverij Atlas.