Bzzlletin. Jaargang 28

[p. 19]

Gerrit Jan Zwier
Dit toch wel mooie grijze land

In zijn rijk gedocumenteerde Slauerhoff-biografie laat Wim Hazeu zich zeer voorzichtig uit over de Friese achtergronden van zijn hoofdpersoon. Anderen, zoals de Franse geleerde Louis Fessard, die jaren geleden eveneens een studie aan Slauerhoff wijdde, hadden daar minder moeite mee. Men hoeft maar eens een Friese herfst te hebben meegemaakt, schrijft de Fransman, ‘wanneer de kale bosjes huiveren onder de ijzige adem van de noordenwind’, om de weemoed in het werk van Slauerhoff te begrijpen. Hazeu haalt Vestdijk aan die zelf ook weer een anonieme ‘kenner van het Friese volkskarakter’ aanhaalt, die hem eens vertelde dat Hollanders nooit iets van iemand als Slauerhoff zouden begrijpen. ‘Ik houd me verre van nationalistische beschouwingen waarin Friezen op hun Fries-zijn worden gestigmatiseerd,’ deelt Hazeu mee. Dat is natuurlijk een wijs besluit. Zeker na de oorlog heeft het onderwerp ‘volkskarakter’ een nare bijsmaak gekregen. Toch lijdt het geen twijfel dat er evidente verschillen zijn tussen Italianen en Zweden en tussen Groningers en Limburgers. Zaken als natuurlijke omgeving, bestaanswijze en geschiedenis drukken wel degelijk hun stempel op de levenshouding van een bepaald volk. Of een bepaalde volksaard in de loop der tijd kan veranderen, is een andere lastige vraag die we hier wél stellen, maar niet zullen beantwoorden.

Met het ‘stigmatiseren’ van de Friezen, waar Hazeu van spreekt, valt het overigens wel mee. In ‘De Nederlander innerlijk en uiterlijk’ steekt de psycholoog A. Chorus de Fries juist een pluim op de muts. Die is meer ‘idealist’ dan de Hollander en hij heeft een hang naar mystiek. Dat laatste is des te opvallender aangezien de hoogleraar tevens van mening is dat in vlakke streken ‘de geest gemakkelijk dicht bij de grond blijft.’ Over de Groningers en Drenten laat deze deskundige zich veel minder positief uit; de Groninger is stug en op de penning, de Drent blijft in wezen een argwanende keuterboer.

Ook de oude volks- en heemkundigen lieten zich altijd zeer positief over het Friese volk uit. De Fries is een heerserstype, schrijft J. Waterink in ‘Volk van Nederland’ (1937). Naar aanleiding van een foto, die de scherpe gelaatstrekken en de heldere ogen van een Friese boer toont, merkt hij het volgende op: ‘Hij heerscht met wijsheid. Ge ziet in dit gelaat, dat deze man spreken durft, als hij spreken moet. En hij kent de ironie van het leven. Er is bij hem iets van dat glimlachen om de vele ledige drukte om hem heen. Toch is alle oppervlakkigheid hem vreemd.’

Buitenlanders, die zich in het verleden in het drassige land ten noorden van de Zuiderzee waagden, waren vaak aangenaam verrast door wat zij daar aan levende have aantroffen. In ‘Nederland en zijn bewoners’ (1876) prijst de Italiaanse reiziger Edmondo de Amicis de adel en vrijheidsliefde van de Friese boeren. ‘Wat jammer dat hij geen Fries is!’ schijnt het grootste compliment te zijn dat een niet-Fries van een Fries kan krijgen. Voor zijn beschrijving van de Friezin doopt De Amicis zijn pen in honing; zij zijn ‘recht als palmen en statig als antieke priesteressen’. Jammer is alleen dat zij ‘meestal een zeer flauwe bocht hebben, waar een koene ronding zo fraai staat.’

Over Friesland en de Friezen heeft Slauerhoff zich, zowel in gedichten als in brieven, meer dan eens uitgelaten. Een Friese nationalist kan er zijn hart niet aan verwarmen. Toch heeft Hazeu een passage opgeduikeld uit de - tot nu toe onbekende - brieven die Slauerhoff in Amsterdam aan een bevriende student schreef; hierin wordt Friesland aangeduid als ‘dit toch wel mooie grijze land’. Er staat niet ‘dit schitterend mooie grijze land’, of ‘dit diep ontroerende, zilvergrijze prachtland’, maar ‘dit toch wel mooie grijze land’. Alsof hij zich ergens overheen moest zetten, iets moest wegslikken, om iets gunstigs over zijn geboortegrond te zeggen. Volgens Hazeu bewijzen deze paar woorden dat Slauerhoff van het Friese landschap hield. Die positieve uitleg wordt door Friese auteurs meestal ook aan dat ene zinnetje gegeven, dat in zijn dichterlijke nalatenschap werd gevonden: ‘Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak’. Gelukkig citeert Hazeu ook de completering van dit kwatrijn, zoals die ooit door W. Bonnema (zijn tekst staat tussen haakjes) werd geleverd:

[p. 20]

Slauerhoff met een passagier aan boord van de Gelria of Fiandria (foto: collectie Krijger).

Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak,
Al is dat [in mijn leven niet gebleken
Toch reed ik graag door hardbevroren streken]
Maar ook in 't mooiste ijs is wel een wak.

Voor zijn geboortestad Leeuwarden had Slauerhoff weinig goede woorden over. Hazeu mag dan, slenterend door de stegen en langs de pleinen van het avondlijke Leeuwarden, er de ‘melancholie’ hebben geproefd die uit Slauerhoffs verzen opstijgt, zelf liet de dichter een ander geluid horen. ‘Leeuwarden heeft voor mij geen attracties, evenmin als vroeger,’ schreef hij in een brief aan zijn oude vriendin Heleen Hille Ris Lambers.

Vlieland komt er bij Slauerhoff een stuk gunstiger af. Als kind logeerde hij er bij familie van zijn moeder. Van de zeelucht werd een heilzamer effect voor zijn astmatische aandoening verwacht dan de lucht in de stoffeerderij thuis. Later nam hij zijn vrienden, vriendinnen en vrouw mee naar het eiland, waar hij als arts nu en dan de praktijk waar nam van G. van Terwisga. ‘Vlieland is altijd een aparte plaats in zijn hart blijven innemen als de plek waar hij zoveel gelukkige maanden doorbracht, alikruikjes zoekend langs het strand (en) paardrijdend bij de boer,’ schrijft C. Kelk in zijn Slauerhoff-biografie uit 1957. In de nieuwe biografie komt overigens ook een zinsnede voor die minder positief voor Vlieland uitpakt. In een brief aan A. Roland Holst legt Slauerhoff uit waarom hij zich niet als arts op Vlieland heeft gevestigd: ‘Ik zou graag en liefst totaal op mij zelf aangewezen zijn. Maar op Vlieland was het... geen splendid isolation geworden. Integendeel, de afstand met de inboorlingen ware moeilijk te behouden. Ik dacht meer aan 't eiland dan aan 't dorp.’

Theatraal spektakel

Toen de leescommissie van het Openluchtspel in Jorwerd mij vroeg of ik een stuk, of beter: een ‘theatraal spektakel met muziek, zang en dans’ over Slauerhoff en Jorwerd wilde schrijven, heb ik niet lang geaarzeld. Ik had al eens een hoorspel over Slauerhoff geschreven en in het boekje ‘Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak’ (dat net herdrukt is), gaf ik een beeld van zijn verhouding tot Friesland. Daarin nam Jorwerd een prominente plaats in. De opdracht was een spannend en humoristisch verhaal over een man te schrijven wiens werk als somber en melancholiek te boek stond. Slauerhoff zelf had een groot, ietwat sarcastisch gevoel voor humor; dat blijkt zowel uit zijn literaire werk als uit de getuigenissen van mensen die hem gekend hebben. En op de rondgang die hij als dichter over de wereld maakte, kwam hij talloze malen

[p. 21]

in situaties terecht die een tekstschrijver het water in de mond doen lopen.

Jorwerd zou echter het begin- en eindpunt van het stuk moeten zijn. Nu is het een gelukkig toeval dat dit dorp een grote invloed op de jonge Slauerhoff heeft gehad. Daar leerde hij de liefde kennen en daar werd hij als dichter serieus genomen. Hij maakte er kennis met een intellectueel milieu waar gepraat werd over godsdienst, spiritisme, literatuur en muziek. Hij had eerst verkering met Annie, daarna met Heleen. In feite is Jorwerd het eerste hoofdstuk van het boek over Slauerhoffs moeizame relatie tot de Vrouw.

In het eerste bedrijf is een belangrijke rol weggelegd voor een tamelijk duistere figuur, een man met een Januskop, die zowel kennis heeft van het verleden als van de toekomst. Wij noemen hem de Dorpsgeest. Hij zal zich steeds meer ontwikkelen tot een geduchte tegenpool van Slauerhoff, die meent dat het geluk alleen maar in de verte, achter de einder, in den blinde gevonden kan worden.

Het tweede bedrijf vat het leven van Slauerhoff in een serie sleutelscènes samen. We zien hem als dokter aan het werk op een koelieboot en als opiumroker in een morsige Chinese kit; we vangen een glimp op van zijn stormachtige huwelijk met Darja Collin, een balletdanseres die geen tijd had om de rol van verpleegster voor haar vaak zieke echtgenoot te spelen. En wij zijn te gast op zijn spreekuur in Tanger, waar hij zich eindelijk dacht te vestigen.

In het derde bedrijf wordt de Jorwerdse draad weer opgepakt. Want daarin wordt het feit gevierd dat de dichter honderd jaar geleden in Leeuwarden werd geboren. Natuurlijk wilde hij niet herdacht worden. Maar niet de doden, maar de levenden bepalen wie zij met een herdenking willen eren.

Slauerhoff & Jorwerd

Onder de titel ‘Slauerhoff en Jorwerd’ is het ‘iepenloftspul’ op 21 augustus j.l. in de notaristuin in Jorwerd in première gegaan. Het werd in het Fries vertaald door Jan Schotanus. Hier laat ik een fragment uit het eerste bedrijf volgen, in het Nederlands uiteraard. Enkele door Schotanus vertaalde gedichten van Slauerhoff worden hierna in de Nederlandse en Friese versie afgedrukt.

(Na een nachtelijke wandeling over het kerkhof keren de zusjes Annie, Heleen en Jopie, dochters van dominee Cornelis Hille Ris Lambers, samen met Jan Slauerhoff terug naar de pastorie. Kennelijk is de grote interesse die deze zielenherder voor het spiritisme heeft, op zijn dochters overgeslagen.)

(In de pastorie. Kaarslicht)

Heleen (speelt op de piano zachtjes de beginmaten van ‘An Silvia’; zingt de eerste regels)

‘Das ist Silvia, saget an,

dass sie die weite Flur preist?

Schön und zart seh' ich Sie nahn'...

Jopie

Stil toch! Iedereen ligt te slapen!

Annie

Ik ga ook naar bed. Wat een rotavond!

Jopie

Wacht! Ik heb een idee. Ik ga vanavond voor medium spelen!

Ik ga een geest oproepen die ons iets kan vertellen over hoe het verder gaat met jullie.

Annie

(boos)

Jij wilt van alles een spelletje maken!

Heleen

Nee, dat lijkt me helemaal geen goed idee. En hoe kom je er trouwens bij dat een geest in de toekomst kan kijken?

Jopie

Natuurlijk kan een geest in de toekomst kijken!

Heleen

Dat er geesten zijn bewijst alleen maar dat er leven is na de dood.

Jopie

En je kunt ze allerlei vragen stellen. Het enige wat je nodig hebt is een goed medium.

[p. 22]

Heleen

Iemand zoals jij dus.

Jopie

Ja, een gevoelige, wijze vrouw, dat is het beste.

(zij schuift stoelen rond de tafel; een kaars in het midden)

Annie

Jij ‘gevoelig en wijs’... nu hoor ik echt iets nieuws.

Jopie

Mag ik even volstrekte stilte?

(zucht diep; legt handen op tafel; buigt haar hoofd; sluit de ogen).

(Stilte)

(met vlakke, trage stem) Is daar iemand?

(Stilte)

Is daar iemand?

Ik voel dat er iemand is.

Wil hij of zij zich bekend maken?

Ik voel nu een heel dwingende aanwezigheid. (vlak)

Wie bent u?

Klooster

(monotone stem)

Zolang ik hier ben, zal God nooit uit Jorwerd verdwijnen.

Jopie

Wie bent u?

Klooster

Er wordt een hoop onzin over Jorwerd geschreven.

Jopie

Wilt u zich bekendmaken?

Klooster

Ik ken Jorwerd van binnen en van buiten, dus de een of andere journalist hoeft mij niet te vertellen wat er hier aan de hand is.

Jopie

Maar wie bent u dan?

Klooster

Er zijn een heleboel boeken met beroerde titels geschreven, maar Hoe God verdween uit Jorwerd slaat werkelijk alles.

Jopie

Uw naam graag!

Klooster

Iedereen heeft wel eens een inzinking. Daarom is het heel goed mogelijk dat de Here een grandioze comeback maakt in ons Jorwerd.

Jopie

Uw naam!

Klooster

Klooster is de naam.

Jopie

(gewone stem)

Die ken ik niet. Komt u uit Jorwerd?

Klooster

En dat boek wordt ook nog een bestseller!

Jopie

Waarom geeft u niet gewoon antwoord op mijn vragen?

Klooster

Maar mijn gloriedagen komen nog! Is Heleen ook in de buurt?

Jopie

Heleen? Wat wilt u van Heleen.

Klooster

Zeg haar maar dat alles goed zal komen. Ik zal in de tuin een pad van blinkend schelpengruis aanleggen. Ik zal de mensen in de pastorietuin rondleiden. Dan zullen de gedichten van Slauerhoff in de bomen hangen. Zeg dat maar tegen haar.

Jan

Godallemachtig! Wat zegt die man een verschrikkelijke dingen! Laat ie zelf in een boom gaan hangen!

[p. 23]

Jopie

Wat? (gewone stem) Daar was geen touw aan vast te knopen. Die man luistert gewoon niet.

Annie

Hij klonk wel griezelig echt.

Jopie

Ja, ik geloof dat hij zich heel breed maakte. Want achter zijn rug is het een drukte van belang, (vlak) De volgende, graag. Ja, maakt u zich maar bekend. Wie bent u?

Mak

(zachte stem)

Ik heb nooit beweerd dat Jorwerd van de ene dag op de andere in een goddeloos dorp veranderen zou. In de tweede plaats...

Jopie

Uw naam graag!

Mak

... in de tweede plaats valt het wel mee met de onzin die ik over Jorwerd heb geschreven.

Jopie

Uw naam!

Mak

Voor mij is Jorwerd de parel van de Greidhoek.

Jopie

Voor de laatste keer...

Mak

Mak is de naam. Geert Mak.

Jopie

Dat klinkt niet erg Jorwerds.

Mak

Toch heb ik een sterke band met Jorwerd. Het Wapen van Baarderadeel vind ik zonder meer het mooiste bruine café van Nederland.

Jopie

Kent u de dominee?

Mak

Natuurlijk ken ik dominee Klooster.

Jopie

Dominee? O jee, die Klooster was dus geen tuinman maar dominee. Nou, aan die Mak hebben we verder ook niets.

Jan

Jorwerd, de parel van de Greidhoek... Dat zinnetje zal ik onthouden.

Jopie

Sstt! Daar is iemand die dringend contact zoekt. (vlak) Zegt u 't maar.

Notaris

Kom ik door?

Jopie

Ja, heel duidelijk. Uw naam?

Notaris

Notaris Van de Hem.

Jopie

Daar zitten we niet op te wachten.

Notaris

Ik denk dat u zich vergist. Jullie zijn immers in mijn tuin te gast.

Jopie

Nou nog mooier! Dit loopt de spuigaten uit.

Notaris

Ik sluit me graag aan bij het protest van Jan Slauerhoff. Had ik alles van te voren geweten... elke zomer opnieuw wordt mijn tuin door toneelspelers en publiek bezet. Een regelrechte invasie!

Jopie

Dag, notaris. U bent echt verkeerd verbonden.

[p. 24]

Dorpsgeest

(Donkere stem)

Eerst de dominee en dan al die anderen...

Jopie

En wie bent u?

Dorpsgeest

Laat ik mezelf de dorpsgeest noemen.

(Hij gaat rustig aan tafel zitten; niemand ziet hem)

Annie

(zacht)

De dorpsgek?

Dorpsgeest

(schudt vermanend zijn vinger)

Heleen

Misschien is hij meegelopen vanaf het kerkhof.

Dorpsgeest

Dat is heel goed mogelijk. Eigenlijk beschouw ik heel Jorwerd als mijn domein.

Jopie

Heeft u hier gewoond?

Dorpsgeest

Vanaf het begin. Vanaf de eerste terpboerderij. En ik zal hier blijven tot het laatste huis in Jorwerd is ingestort.

Jopie

U bent dus geen menselijke geest?

Dorpsgeest

(luide lach)

Nee, beslist niet! Dan heb je het over een heel andere categorie, van een veel lagere orde. Maar kom op met je vraag.

Annie

Kunnen we hier niet een eind aan maken? Is het niet beter dat papa met die dorpsgeest praat in plaats van Jopie?

Jan

Nou, ik ben toch wel erg nieuwsgierig geworden.

Jopie

(gewone stem)

Goed, ik zal hem één vraag stellen. Daarna zetten we er een punt achter.

(vlakke stem)

Hoe zal het verder gaan tussen Jan en Annie en tussen Jan en Heleen?

Dorpsgeest

Die vraag verwachtte ik al. Ha! Hoe zal het verder gaan tussen Jan en de vrouwen? Wat verlangt hij van het leven? Beste Jopie, je moet die vraag niet aan mij stellen, maar aan Jan zelf.

(Dorpsgeest verdwijnt van tafel)

Jan

Wat is dat nou voor waardeloos antwoord?

Heleen

Hij kaatst de vraag gewoon terug. ‘Ken uzelf’... stond dat niet boven het orakel in Delphi? Zo stom is dat antwoord dus ook weer niet.

Annie

(gaapt) Goeienavond, en dit was dan het orakel van Jorwerd.

Jan

(gaapt) Jaja. Ken uzelf. Dat klinkt simpel, maar het is in feite een onmogelijke opgave.

[uit: Gerrit Jan Zwier, Alleen voor Friesland heb ik nog een zwak. Slauerhoff en Friesland. Stichting Monument van de Maand, Leeuwarden, 1998, tweede herziene druk.]

Gerrit Jan Zwier (Leeuwarden, 1948) is antropoloog, schrijver, criticus en reisjournalist. Hij publiceerde romans, antropologische studies en reisboeken. Van zijn laatste roman De knoop van IJsland verscheen dit jaar een IJslandse vertaling. Bij Atlas kwam zeer onlangs Het noordelijk gevoel uit, waarin de auteur verslag doet van zijn levenslange fascinatie voor noordelijke streken.