Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 103]

Ingrid Hoogervorst
Hoofd vacaturebank week achttien
In gesprek met Elizabeth de Vaal

Elizabeth de Vaal schildert in thematische reeksen met een gemeenschappelijk onderwerp. Geen traditioneel schilderkunstige zaken, maar gewone dingen - dingen waarmee we ons dagelijks omringen, zoals honden, plastic emmers, auto's. Haar laatste serie schilderijenbestaat uit koppen enbonen. Eenbelang-rijke inspiratiebron bij haar doorgaans ongewone themakeuze zijn gedichten van gelijkgestemden. Dichters die poëzie maken van wat zij in hun directe omgeving zien. De Portugese dichter Fernando Pessoa bijvoorbeeld of Nederlanders als H.C. ten Berge en Martin Reints. Wat ze zoekt in poëzie is een verwante manier van kijken naar de wereld om ons heen. ‘Materie is een dood iets’, zegt de Vaal, ‘maar sommige dichters zijn in staat haar te bezielen. Door waar te nemen wat niemand van waarde acht. Er gedachten over te hebben én er een schitterend gedicht over te schrijven.’

Onze eerste gesprekken, over de verwantschap tussen de gedichten die ze graag leest en haar expressieve serie schilderijen van auto's, voerden we in haar atelier in Zutphen. Inmiddels is de kunstenares verhuisd naar Den Haag en vertelt ze me over haar nieuwste werk: koppen met oren. Van auto's die groen snot of modder worden, naar anonieme koppen die ‘Hoofden’ worden en in auto's rijden.

‘Ik lees poëzie niet in de eerste plaats om er iets mee te doen voor mijn werk,’ zegt Elizabeth de Vaal. ‘De inspiratie die ik eruit haal, is veel indirecter, bijna onderhuids en betreft eenzelfde houding of sfeer die voor mij spreekt uit woordgebruik of onderwerp. Aan elke feitelijke handeling gaat een gedachte of houding vooraf. De gedichten die ik lees, vertegenwoordigen zo'n gedachte, voor ik tothandelen overga. Ik hou niet van verheven poëzie. Ik zoek gedichten die op een bepaalde manier ordinair zijn, waarin bijvoorbeeld het onpoëtische woord “plastic” voorkomt of “snack”. De brutaliteit om het gewone, alledaagse - koffie zetten, de geluiden uit een radio of een net gelezen stukje krant - óók in je poëzie terecht te laten komen: dat spreekt me aan.’

Als voorbeeld schuift ze een blaadje naar me toe, waarop een gedicht van de Amsterdamse dichter Martin Reints, over een etende man en zijn observaties tijdens de maaltijd. Het is een lang gedicht en om een indruk te geven citeer ik twee strofen:

De beweging waarmee hij het vlees naar de rand
van zijn bord schuift, is een gebaar
de manier waarop hij ademt
maakt van de eetkamer een toneel
de blik in zijn ogen beweegt langs het decor
en blijft ergens tussen de meubels rusten
meubels of meubelen? zo begint de man te peinzen.
[...]
Het onderwerp van vandaag, zo spreekt de man,
die nu naast een lessenaar staat,
is de vraag: waarom eten wij?

(uit: Man in eetkamer, 1991)

‘Gedichten van Martin Reints of H.C. ten Berge spreken me aan omdat ze niets buiten sluiten. Alles kan in het gedicht worden opgenomen. Door het lezen van hun gedichten krijg ik een duwtje in de rug; dan durf ik die plastic emmer of die bureaustoel af te beelden. Het schilderen van bloemen en portretten heeft tenslotte een lange traditie, plastic emmers schilderen niet, net zomin als de onpoëtische taal en onderwerpen uit hun gedichten. Het kan dus, denk ik dan. Het bestaat en het mag.’

[p. 104]

Elizabeth de Vaal, Sensorisch gebied (1993-1996)

Sensorische gebied

Elizabeth de Vaal werkt al twintig jaar als beeldend kunstenaar. Toen zij in 1981 de eerste Kunstbeeld-prijs kreeg, een aanmoedigingsprijs voor jonge beeldend kunstenaars, werd zij in de categorie van het ‘nieuwe schilderen’ geplaatst. Haar werk bestaat uit reeksen schilderijen over één bepaald onderwerp: krokodillen, honden, arena's, torso's die eruitzien als verminkte lichamen van oorlogsslachtoffers, paddestoelen, plastic emmers. In 1991 maakte ze een serie schilderijen van auto's en autovelgen. Evenals in de poëzie van haar keuze geen voor de hand liggende onderwerpen.

Schilderen is voor de Vaal het stellen van vragen over wat schilderen eigenlijk is.

‘Waarom zou men een bos bloemen afbeelden als dat ook, en veel perfecter, met een fototoestel kan? Waarom zou men een kruik afbeelden en niet een fietszadel?’

Dit citaat komt uit het boekje Schrijnende Hiaten van Cyrille Offermans, dat in 1986 verscheen naar aanleiding van een overzichtstentoonstelling van haar schilderijen in het Centraal Museum Utrecht. Op uitnodiging van de Van der Leeuwstichting deed ze mee aan de tentoonstelling ‘De Opstanding’ (De Zonnehof, Amersfoort) waarvoor ze een aantal schilderijen maakte over de lichamelijkheid en onaardsheid van

[p. 105]

Christus na zijn opstanding. In 1991 vond een verrassende solotentoonstelling plaats in de Wetering-galerie te Amsterdam getiteld ‘Sensorisch Gebied’. De Vaal toonde een wandvullende collage van krantefoto's op pvc-plaat, waaruit de hoofden systematisch zijn weggeknipt. Hiervoor in de plaats schijnen oogverblindende witte vlekken. Door de fysionomie van de gezichten weg te laten zijn de figuren in geslacht, leeftijd, machtspositie of leefomstandigheden inwisselbaar, wat een vervreemdend effect geeft. Politici, sporters, popzangers, fotomodellen, menselijke figuren uit advertenties zijn witte silhouetten geworden. Anonieme technocraten wier identiteit is geabstraheerd tot de titels van de schilderijen, zoals ‘Vestingleiders’ of‘Unithoofden’. Ze contrasteren hevig met de hiernaast geplaatste, heftig geschilderde bonen, die appelleren aan het zintuigelijke, wat juist in de lege koppen ontbreekt. De ruige, vetgeschilderde, tussen het gebladerte verdwijnende, langwerpige bonen verwijzen volgens Elizabeth de Vaal naar de oervorm van het leven.

Voor De Vaal vormen herkenbaarheid en vanzelfsprekendheid van dingen om ons heen de thema's van haar schilderijen. Door voorwerpen op een bepaalde manier te schilderen probeert ze tot de essentie van het ding door te dringen. Binnen de traditie van de figuratieve schilderkunst haalt ze de vorm uit een context en geeft er een nieuwe betekenis aan.

Wat is de rol van gedichten in dit proces?

Lezen van gedichten stimuleert mij omdat de dichter in staat is met alle genoegens van de taal, zoals klank of woordspeling, de wereld om mij heen vanuit een andere invalshoek te laten zien. Als je een prachtig gedicht leest, waarin een bepaalde gedachte over bomen wordt verwoord en het maakt indruk op je, kijk je voortaan anders naar bomen. Voor die tijd zag je ze niet echt, nadien blijken ze je iets te vertellen te hebben. De boom blijft dezelfde boom die hij altijd geweest is. Toch is de betekenis voor jou veranderd, je ziet hem bewust en daardoor bestaat hij. Omdat hij nu bestaat, ga je dingen waarnemen die je er nooit eerder in hebt gezien. Dat proces geldt voor elk ‘dood’ ding dat je geconcentreerd bekijkt: je stopt er iets in en je krijgt er wat voor terug, bijvoorbeeld schoonheid. Dichters brengen deze bezieling van de materie tot stand met taal, ik wil hetzelfde met mijn medium, verf, door te schilderen.

Hoe kwam je op het schilderen van auto's?

Autorijden heeft mij altijd geboeid als iets bijzonders en ik hou van de vorm van een auto. Ik vroeg me af waarom auto's zo zelden onderwerp zijn van schilderijen. Dat er geen traditie bestaat in het afbeelden ervan betekent dat het een ander gebruiksvoorwerp is dan een vaas met bloemen. Wat is dat andere dan? Ik verdiepte me in de manier waarop auto's op reclameplaatjes staan afgebeeld, bijvoorbeeld steeds vanuit een bepaald perspectief, vanuit de verheerlijking van lak en chroom. Ik krijg elke week een autokrant in de bus, daar ga je dan bewust naar kijken. Dan valt je op wat je niét ziet.

Je kijkt naar een gerasterde foto bestaande uit zwartwit puntjes waaronder een gigantisch bedrag staat. Wat opgeroepen wordt door zo'n plaatje in een krant is slechts een vaag beeld, de rest moet door de verbeelding worden toegevoegd. Hoe zo'n auto aanvoelt of hoe hij rijdt. Eigenlijk kijkje naar een illusie, naar een droombeeld. Toen ik me dat realiseerde, werd die auto een object dat ik schilderen kon. Omdat met schilderen hetzelfde gebeurt. Je ziet bijvoorbeeld een auto maar hij is opgebouwd uit verf, die auto is er niet werkelijk. Net zoals je met taal een beeld kunt oproepen, een afgesproken werkelijkheid die alleen in je verbeelding bestaat, kun je ook met verf dingen oproepen die er niet zijn.

Het is een manier van naar de werkelijkheid kijken, die ze ook in depoîzie terugvond. Ze noemt het gedicht ‘Snapshot op Chamois’, van de dichter H.C. ten Berge, jarenlang haar partner. Dit gedicht draait om een foto

We spreken af: dit is een werkelijkheid
van toen
teruggebracht
tot afbeelding van zes bij negen,

maar aan het eind blijkt de dichter de lezer op het verkeerde been te hebben gezet

[p. 106]

 

er is geen foto dus

 

het lijkt op afgesproken werk.

De foto bestaat slechts in de verbeelding van de schrijver en de lezer is al lezend met hem meegegaan.

Wat ik bij schilderen leuk vind, is het laten zien van de illusie van ruimte of tastbaarheid op het platte vlak. Ik schilderde dure auto's vanuit het zelfde perspectief als dat van het reclameplaatje maar dan met een bewuste klunzigheid. Schilderen gaat namelijk altijd over het schilderen zelf. Is de verf druipend en dik of dun en netjes in strakke vlakjes opgebracht? Welke kleur is gebruikt, welke maat is toegepast? Al deze basiseigenschappen van het materiaal maken de beleving van het schilderij uit en bepalen het beeld dat het oproept.

Ik moest de auto overigens echt léren schilderen want hij is heel verleidelijk. Soms ging ik te veel met het onderwerp mee. Ik moest opletten niet te veel op bijvoorbeeld de glimlichten in te gaan, want dan bleef ik aan de buitenkant hangen terwijl ik mijn gedachte over dat ding wilde weergeven. Aan de andere kant wilde ik voor de herkenbaarheid wel de specifieke kenmerken van elk type auto uit laten komen, dus richtte me op de contouren. Die uitdaging vond ik spannend.

Je had het over de brutaliteit van sommige dichters. Zijn dit brutale schilderijen?

Zeker, in die zin dat ik de auto's niet in hun aard en wezen bevestig. Ik neem ze op de hak. Het zijn wel serieuze schilderijen, maar geen serieuze auto's. Alhoewel het dezelfde auto's zijn als die van het reclameplaatje, worden ze bij mij groen snot, modder of een soort betonblok. Toch krijgen de schilderijen als titel het merk, type en de prijs van die bewuste auto mee: ‘Mercury Sable 4 drs. light titanium met.f61.600,-’ Ik kom niet uit een kunstenaarsmilieu en heb een korte schoolopleiding gehad. In ons gezin was het normaal, dat je op je vijftiende ging werken. Verder leren was een uitzondering, dus als ik tegen iets aan loop dat vragen oproept of me interesseert, lees ik erover. Lezen en vooral schilderen heeft mijn wereld vergroot. Ik zocht naar andere waarden dan die ik van huis uit had meegekregen en leerde de dingen kennen via schilderen. Toen ik in de jaren zeventig in Amsterdam woonde en regelmatig café De Populier bezocht, raakte ik geïnspireerd door gedichten. Elke zondag lazen daar dichters uit eigen werk voor en ik voelde meteen dat hun wereld mijn wereld was. Door die herkenning, een gevoelsmatige verwantschap, werd ik in mijn eigen bestaan bevestigd. Je merkt dat jij niet alleen bezig bent met het zoeken naar andere waarden. Ik leerde dat er een betekenis ligt in die dingen om je heen, maar dat die betekenis een puur persoonlijke is.

Zo komen we op de ingetogen gedichten van de Portugese dichter Fernando Pessoa. Ter illustratie haalt ze het prachtige, ongetitelde gedicht uit 1914 aan:

De Taag is mooier dan de rivier die stroomt door
mijn dorp,
Maar de Taag is niet mooier dan de rivier die
stroomt door mijn dorp
Want de Taag is niet de rivier die stroomt door mijn
dorp

De Taag heeft grote schepen
En op haar water vaart nog steeds,
Voor degenen die in alles zien wat er niet is,
De herinnering aan de galjoenen.

De Taag ontspringt in Spanje
En de Taag mondt uit in zee in Portugal,
Dat weet iedereen.
Weinigen echter weten welke de rivier is van mijn
dorp
En waarheen zij gaat
En vanwaar zij komt.
En daarom, omdat zij minder mensen toebehoort,
Is vrijer en groter de rivier van mijn dorp.

De Taag is een weg naar de Wereld
Voorbij de Taag ligt Amerika
En het fortuin van hen die het vinden.
Niemand heeft ooit gedacht aan wat er ligt voorbij
De rivier van mijn dorp.
De rivier van mijn dorp doet denken aan niets.
Wie aan haar oever staat staat enkel aan haar oever.

[p. 107]

Van Pessoa leerde ik kijken naar en het ervaren van wat om je heen is, zonder dat er een prijskaartje aan hangt, in de zin van: ‘hier móet je van genieten’. Het zijn altijd jouw gedachten die aan dingen een bepaalde schoonheid of waarde toekennen. Een auto betekent zoveel meer dan alleen vervoermiddel. Mensen kennen aan zo'n ding allerlei waarden toe, die zijn verbonden met status of macht of seks. En dat maakte zo'n auto interessant voor mij om te schilderen.

Zoeken naar anonimiteit

Aansluitend op dit idee maakte De Vaal vorig jaar de tentoonstelling ‘De Hoofdingang’ in de Archipel in Apeldoorn. Op lange tafels lagen woorden uit personeelsadvertenties, zoals Hoofd Interne Dienst, Hoofd planning, Locatiehoofd, Hoofdredacteur, Hoofddocent enzovoort. Bijna elk beroep kent een ‘Hoofd’ en bij elk van de genoemde woorden plaatste de Vaal de contour van een auto. In een doosje ernaast lagen foto's van langs de contouren uitgeknipte auto's, die de bezoeker op de passende plaats kan leggen. Het is een spel met verlangen en onzekerheid, een commentaar op dromen die worden opgeroepen door een nieuwe baan. Je krijgt niet de auto die je verdient, maar de wagen die je droomt. Daarvoor moet wel een keuze gemaakt worden. Het kastje met de sleutels, waaraan labels hangen als ‘betrokkenheid’, ‘verwarring’, ‘zingeving’, ‘oeverloos gebabbel’ of ‘stilte’ verwijst naar de verschillende keuzen, waaruit het leven bestaat. De mens moet zelf kiezen hoe hij zijn leven inricht, welke baan en auto daarbij passen. Aan de wand hangt een grote collage van krantenfoto's, waarin alle hoofden anoniem zijn gemaakt.

De krant en de woorden in de krant, bijvoorbeeld op de advertentiepagina's, inspireerden je tot je serie koppen, waaruit alle persoonlijke trekken zijn verdwenen. Hoe kwam je hierop?

Het begint altijd met een fascinatie voor een bepaald beeld, in dit geval afbeeldingen van hoofden in de krant. En oren. Het menselijk oor vind ik een prachtige vorm, daarbij is het oor van symbolische betekenis als levenskiem. In de vorm van het oor past een omgekeerde foetus, het kopje naar beneden. De rand van het oor is de rug. Dat zijn van die sluimerende interessegebieden, die zich steeds meer opdringen. Ik begon de oren van mensen die op bezoek kwamen te fotograferen. Iedereen heeft een andere vorm oor en na de geboorte verandert er niets wezenlijks aan die specifieke, eigen vorm. De afgebeelde mensen in de krant selecteerde ik in eerste instantie op hun oren, die duidelijk afgebeeld moesten zijn. De contouren van die uit de krant geknipte kop gebruikte ik om met mijn fantasie in het schilderij op verder te borduren.

Waarom heb je die krantenfoto nodig?

In je handschriftje eigen motoriek, zit altijd een eenvormigheid. De rijkdom aan vormentaal in de werkelijkheid is veel groter. Die veelvormigheid in de contouren van hoofden uit de krant kan ik nooit zelfverzinnen. Met uit het hoofd tekenen verval ik in herhaling en dan worden het snel karikaturen. Dat wilde ik niet. Wel oren en geen ogen, monden of neuzen, want anders wordt het een portret. Zodra je de fysionomie van het gezicht aangeeft, ben je bezig met de psychologie van de mens. De kijker zou dan teveel aan een bepaald karakter denken. Ik zoek de anonimiteit. Door de vorm van het gezicht of de contour van een plukje haar, en natuurlijk de kleur en maatgeving stuur ik de kijker wel in een bepaalde richting. Het blijven mijn persoonlijke, beeldende associaties en die invulling geeft de betekenis aan het schilderij. Toen doken die personeelsadvertenties op - ‘gevraagd Hoofd manager’ of ‘Hoofd Vacaturebank’. Die tweeledige betekenis van het woord hoofd fascineerde me. Bijna elk beroep heeft een hoofd, iemand die aan de top staat en aan de andere kant het gegeven, dat je hoofd ook het bovenste gedeelte van het lichaam vormt. Ik schilder eerst de koppen en als het schilderij af is, zoek ik er een vacature bij uit. Als ik het andersom zou doen, zou ik bezig zijn met illustreren. ‘Hoofd Flesinname’ bestaat echt, alleen niet hier in Nederland, maar in Moskou. Ik zag een film over de armoede in Rusland, waarin ze lieten zien hoe oude, ontzettend arme mensen leven van het statiegeld van lege flessen. Dat leverde tragikomisch beelden op van in vodden gehulde, rimpelige vrouwtjes, die een verliefd stel dat op een bankje in het park een fles rode wijn drinkt, zo dicht mogelijk probeerden te benade-

[p. 108]

ren. Ze verscholen zich achter de bank in de bosjes of gingen er bij zitten. Zodra de fles leeg was, gristen ze hem weg en brachten hem naar een loket, waarachter het Hoofd Flesinname zat. Dat woord hoorde bij die twee koppen. Misschien door de pet op het hoofd van de linkerman, die me doet denken aan petten van Russische soldaten. Maar hoe dergelijke associaties precies werken, weet ik niet.

Elizabeth de Vaal Hoofd vacaturebank week 18

‘Hoofd Vacaturebank week 18' vind ik een prachtig zinnetje. Ik zag het in NRC Handelsblad. Het is een wat somber, grijs schilderij. Hij is zeker geen hoofdredacteur, nee. Daar vind ik hem te oud en te stoffig voor. Het is een ontroerend beeld, hij doet me denken aan mijn opa. Als er voor mij iets op dit moment poëzie is, dan is het wel dat zinnetje:’ Hoofd Vacaturebank week 18'. Als ik een schrijver was, zou ik onmiddellijk een gedicht maken met die titel.

Ingrid Hoogervorst [1952] studeerde Nederlands in Amsterdam. Van 1991 tot 1993 was zij literatuurrecensente van De Limburger. Tegenwoordig is ze als literatuurrecensente werkzaam bij De Telegraaf.