Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 96]

Menno van Beekum
Over toneel

Als ik over toneel zou schrijven schreef ik geen recensie, om hier vanuit een interesse te beginnen.

Behalve toneelspeler ben ik schrijver. Als ik over literatuur zou schrijven schreef ik geen recensie.

Ik wil niet beoordeeld worden en ik wil niet oordelen. Wie oordeelt is ver van huis, volgens een wijsheid uit het oosten.

Wie oordeelt is ver van het beoordeelde en ver van zichzelf.

Nou dat kan de bedoeling toch niet zijn.

Nee, als ik recensent was zou ik mijn manier van recenseren tot onderwerp van de recensie nemen. Omdat ik recensent was, was ik kennelijk geïnteresseerd in bekijken en beoordelen en omdat ik verder gewoon mezelf was zou ik mij eerlijkheidshalve tot mijn interesse beperken.

Mezelf is dus iemand die eerlijk is, of dat althans probeert te zijn, principieel, steeds opnieuw beginnend, zelf het wiel willende uitvinden, tegen de bewusteloosheid. Misschien wel uit woede hoor, tegen die idioten bijvoorbeeld die maar recensies schrijven omdat ze nou eenmaal recensies schrijven. Om hun brood ermee te verdienen, wat respectabel is. Zoals ik mijn brood verdien met toneelspelen en ver van mijzelf en ver van bij voorbeeld Shakespeare op een toneel sta.

Wie zijn brood wil verdienen moet een beetje bewusteloos zijn.

Een ander woord daarvoor is identificatie, een ander gezegde daarvoor is doen alsof.

Dat is precies sociaal.

Ik probeer nu een beetje asociaal te doen. Mij prikkelt dat, ik vind het leuk, en eerlijkheidshalve moet ik zeggen dat het ook wel iets neurotisch zal zijn, de behoefte om niet mee te spelen.

Laat ik ter adstructie van mijn opvattingen eens twee recensies bezien van de voorstelling Titus Andronicus, onlangs door Het Nationale Toneel gemaakt. Ik speel er zelf in mee dus dat is lekker dichtbij.

Ga toch weg, hou toch op. Je kunt de oordelen uit zo'n beoordeling lichten, laten zien wat de normen zijn, de onuitgesproken criteria, die iets over de recensent zeggen en niets over de voorstelling. Nou en.

Dit is het tijdperk van nou en. Op het eind van de twintigste eeuw doet iemand nog weer eens een bewusteloos uitspraakje en ik denk: nou en.

Hein Janssen, recensent, spreekt zich uit in de Volkskrant van maandag 14 april 1997.

‘Het zaallicht is nog aan, het publiek ziet hoe simpel theater in wezen is: een acteur smeert schoensmeer op zijn gezicht en wordt een personage.’

Een mooie zin, met die dubbele punt halverwege, daar gaat iets swingen, daar word je ingepakt.

Simpel is goed yeah.

En natuurlijk smeert de acteur, die een Moor gaat spelen, geen schoensmeer op zijn gezicht, maar schmink van een geijkt merk. Schoensmeer en Zwarte Piet dat isjanssens aardige associatie, treffend te meer daar de Moor in Titus de verpersoonlijking is van ‘het duivelse kwaad’.

Ja schrijven is leuk! Sterker nog: de recensent schrijft, en de toneelspeler speelt, dat zijn werelden van verschil.

‘Het is een helder beginbeeld, net zo helder als de hele voorstelling’.

Helder is goed.

‘Heel het talent van regisseur Johan Doesburg, dat hij zo vaak verstopt onder effectbejag, valt hier op zijn plaats.’

Je talent moet je niet verstoppen, en zeker niet onder effectbejag, het moet op zijn plaats vallen, en dan is het goed.

Wat is het tegendeel van effectbejag? Echtheid, en streven met mate.

[p. 97]

Doesburg heeft zijn voorliefde voor het thema geweld en voor theatraal geweld als uiting daarvan ditmaal ‘subliem gedoseerd’.

Dosering wil ik, gedoseerde voorliefde.

Ondanks dat Shakespeares Titus Andronicus een staalkaart van geweld is, zonder handleiding, wat niet goed is, er moet een handleiding bij, die laat zien ‘het mechanisme dat dat geweld op gang brengt, en aan de gang houdt’, er is ergens een mechanisme en dat willen we zien, is deze productie ‘enerverend en aangrijpend’. Er is suspense in, en vaart waarmee het verhaal wordt verteld, er wordt goed geacteerd, ‘alles grijpt als vanzelfsprekend in elkaar. Het toneelbeeld van André Joosten is imposant’.

‘Het lichtplan van Reinier Tweebeeke is onheilspellend en suggestief. Veel aan deze voorstelling is showy, maar de show is nergens plat of gemakzuchtig.’

Het enerveert mij en grijpt mij aan, het is spannend en snel, goed acteren vind ik goed, vanzelfsprekendheid en in elkaar grijpendheid, imposantie. Het is een diepe en niet met te veel gemak gemaakte show.

‘Zwaar aangezet acteren wordt afgewisseld met ironie, maar nergens ontstaat een stijlbreuk.’

Ik hou niet van stijlbreuk.

Rik van Uffelen die Titus Andronicus speelt houdt ‘over het algemeen’, dus niet steeds, wat toch een minpuntje is, ‘zijn reusachtige lichaam en dito tekstbehandeling goed in toom’.

De acteur moet voortdurend zijn lichaam en tekstbehandeling goed in toom houden.

‘Schitterend is Anne-Wil Blankers als Tamora, de koningin van de wraak.’

Ik hou van haar.

De tegentoon van Zwarte Piet Han Kerckhoffs is hier ‘op zijn plaats’.

Het moet op zijn plaats vallen.

‘Op twee momenten laat Doesburg zijn fantasie in deze ongekend strakke regie de vrije loop, en beide keren is het raak.’

Mis mag het niet zijn.

Wat weten we nu van Hein Janssen. Da t hij vooral van beheersing houdt, dosering, echtheid, eenvoud, helderheid, eenheid of harmonie, diepte en Anne-Wil Blankers.

Dat is mij te weinig hoor. Hein laatje tegenkant eens zien. Of waarom je er zo van houdt dat alles op zijn plaats valt. Is dat ‘enerverend en aangrijpend’, nee toch.

Over de voorstelling zelf weten we niets. Dat wordt nog eens duidelijk als je leest hoe een ander ernaar kijkt.

Bij zo'n vergelijking van beoordelingen zie je dat de een ja zegt waar de ander nee. De een beweert dit is op z'n plaats en de ander dit is te mooi. Hebben ze het dan wel over hetzelfde? Hebben ze dan eigenlijk wel hetzelfde gezien, een object dat onafhankelijk van hun oordelen bestond?

De deur staat open en niemand gaat naar binnen.

Dat denk ik en het ergert me mateloos. De klakkeloosheid waarmee geschreven wordt ‘over de werkelijkheid’ terwijl ik vermoed dat ieder wel weet dat het object ontbreekt.

Natuurlijk is zo'n recensie subjectief, zegt men dan, dat is toch een koe of een open deur.

Maar niemand melkt de koe.

Ook Hanny Alkema niet, in Trouw van 14 april 1997.

‘Het is mooi om naar te kijken en het doet me niks.’

Het moet me wel iets doen.

Dat is de wens. Het oordeel (hier: het doet me niks) is een verkapte wens, en wensen is subjectief zoalswe allemaal weten. En de vervulling van de wens? evenzeer (je komt zelfklaar). En objectiviteit, die pretentie, schuilt in het al te simpele woordje is, waar we met z'n allen altijd weer zo lekker overheen lezen.

‘Het is een stijlvolle enscenering in een stijlvol decor (André Joosten), waarin personages afgaan op in en uit de zijwanden schuivende bordessen, en waarin alle barbaarse gruwel wordt weggezuiverd in sidderende klanken en verhullende lichtbanen van achteraf (waanzinnig knap ontworpen weer door Reinier Tweebeeke).’

De gruwel mag niet weggezuiverd worden.

‘Ik kan me de fascinatie voor redeloos geweld voorstellen, maar die proef ik niet uit de voorstelling.’

Ik wil de fascinatie proeven.

‘Het is misschien te mooi.’

Het moet echter zijn. Niet te mooi om waar te zijn.

‘En het slotbeeld, waar iedereen zieltogend over een met pauwen en stierenkoppen versierde feestdis

[p. 98]

hangt, is al evenmin schokkend, laat staan een indringende confrontatie met onze eigen, ver weg gestopte dierlijke angsten en driften.’

Waar Hein Janssen dit beeld, was het wel hetzelfde beeld (‘Aan het slot tovert hij uit de nok van het theater een feestdis vol wild en gevogelte - een jachttafereel als symbool voor de slachtpartij’), nog raak vond, doet het Hanny Alkema niets. Zij wil geschokt worden, indringend geconfronteerd met haar eigen, ver weg gestopte dierlijke angsten en driften. Zoals bij een enscenering door Gerardjan Rijnders ooit, van scènes uit diezelfde Titus Andronicus, toen ze juist naar adem had gesnakt.

Om een ‘verkrachter in een telefooncel’!

Ze wil naar adem snakken.

Van haar eigen angsten en driften.

De Titus van Rik van Uffelen ‘is een kille en gevoelloze man, die zo goed toneel speelt, dat ik zo nu en dan met hem te doen heb, tot zijn gevoelige woorden wederom uitmonden in een brute daad. Hij is de enige die me voor verrassingen plaatst’.

Hanny wil medelijdend verrast worden. Waarom wil je dat.

Proeven wil je, ben je zo zintuiglijk, sidderend, verhullend.

Vraag ik haar om een tegenkant? Nee, kennelijk staat haar verlangen naar geraakt worden, directheid, betrokkenheid mij wel aan.

Een verkachter in een telefooncel!

Is zij bang om in een telefooncel verkracht te worden?

Wil zij in een telefooncel verkracht worden? Wil ik? Ik zou haar eens op kunnen bellen om te vragen hoe dat nou zit met haar verkrachter in de telefooncel.

Erover speculeren is wel leuk, becommentariëren veilig, maar: dit zegt iets over mij, niets over haar.

De commentaar is een voorwendsel, om zich uit te spreken, verhullend en onthullend wat je zelf kwijt wil.

De willekeur van het verlangen beteugelend, uw naaktheid bedekkend.

Zeggend en niet zeggend dat je naar het toneel gaat om die verkrachter in de telefooncel te zien. Om niet door hem verkracht te worden, om toch door hem verkracht te worden, symbolisch, in plaats van. Om door identificatie iets te ervaren van, zonder het helemaal echt te hoeven ervaren. Om wat mee te fantaseren, over waar je zo bang voor bent, om je angst te bezweren, door er iets van mee te maken, terwijl je weet dat het niet echt is, gelukkig, maar echt genoeg, niet mooier dan, niet te mooi.

Naar adem snakkend.

De vrouw niet verkrachten.

Tot zover over seks.

Over over. Over mij over haar. Er is een taal waarin über ook boven betekent, en in de onze is over ook overheen.

Wie bespreekt en beoordeelt zegt op een misleidende manier iets over zichzelf. Ik vind het interessant om te zien wat er verhuld wordt. Wat ik dan zie ben ik zelf, verschoven.

Nu nog iets over macht.

De krantenbespreking is machtsuitoefening. Wat het bespreken waard wordt geacht wordt besproken, dat is al publiciteit. Voorts kan een positief oordeel publiek naar de voorstelling lokken.

Als afzonderlijke medewerkers genoemd worden is dat leuk voor de medewerkers, het is hun publiciteit. Dit noemen van namen is interessant. In de selectie toont de recensent zijn macht. Hij bevestigt een bestaande rangorde, of brengt er veranderingen in aan. En aldus bemiddelt zij tussen personen met geld en personen zonder.

In de recensies van Janssen en Alkema worden de acteurs Han Kerckhoffs, Rik van Uffelen, Johan Ooms en Anne-Wil Blankers genoemd, en in een advertentie van Het Nationale Toneel in de Volkskrant van 7 mei 1997 worden de acteurs Anne-Wil Blankers, Rik van Uffelen, Han Kerckhoffs e.v.a. genoemd.

Ik niet. Ik ben vele anderen. En dat vind ik goed kut hoor, in broodnijd. Terwijl ik volgens de regisseur een dragende rol had, maar daar kun je ook anders over denken.

Dit geeft te denken, of er iets in de werkelijkheid, in het besprokene zou zijn wat de bespreking bepaalt. Ja nee ja tja kijk joh, dit is weer zo fundamenteel van het eerste raadsel dat ik niet kan oplossen, ‘Los eerst het eerste raadsel op en bouw dan pas een chemische fabriek in India, Klootzak!’, als ik mezelf mag citeren, en dat mag ik.

Er gloort iets van een oplossing in de taoïstische wijs-

[p. 99]

heid dat het niet-zijn het zijn bepaalt, in de zen-wijsheid dat wat niet is is en wat is niet is.

Het besprokene namelijk behoort tot de bespreking, het is slechts voor zover het besproken wordt, en wat is is niet.

Als u het begrijpt zult u het niet zeggen.

Wij bestaan slechts in de bespreking. Het besprokene is steeds al besproken. Het bespreken is een verwijdering, een zich verwijderen van het onbesprokene. Wij zijn slechts in het besprokene, onbesproken zijn wij niet, en daar zij wij pas, echt, onszelf, want daar zijn wij niet.

Waar ons niet-zijn ons zijn bepaalt weten wij niets.

Subject en object, werelden van verschil.

En schrijf nou nog maar eens een recensie.

Wij bestaan slechts in de bespreking en daar bestaan wij nu juist niet. Wij bestaan waar wij niet bestaan.

Enzovoort.

Ontgaat het.

Als u het begrijpt zult u het zeggen.

Stop us even.

Toch kut dat ik niet besproken ben.

Zou dat nou aan mij liggen? Ik bedoel: ben ik daar de oorzaak van.

Nee ik niet, wel ik voorzover ik al besproken ben, door mijn ouders bij voorbeeld die mij Menno noemden, ik zelf dus niet.

Stop nou us even. Wees een man en zorg dat je besproken wordt.

Ik ben gewoon niet zo'n goed acteur dat ik het waard ben om besproken te worden. Althans in deze Titus niet zo goed. In andere voorstellingen wel, dan werd ik wel besproken, maar vaker niet dan wel.

Er zijn acteurs die altijd genoemd worden. Zij staan hoger in de rangorde dan ik en mogelijk spelen ze ook altijd beter.

Alles alleen maar in de ogen van de ander natuurlijk. Of je kunt bepalen hoe de ander jou ziet.

Neen. De ander ziet alleen zichzelf.

Watje zegt.

Datbenjezelluf.

Derhalve: zie de ander niet naar de ogen en wees jezelf, broeder.

Mogelijk word je dan wel zo goed dat de ander je wel zien moet, onbewust, en dan gewoon wel iets over jou zeggen moet, geeft niet wat. En dan zul je zien dat iedereen dat doet, omdat ze gewoon niet om je heen kunnen, op een of ander onbewust vlak. En dan ben je groot en beroemd, niemand weet echt waardoor, maar je bent er.

En eet brood, met rosbief, nooit meer naar het GAK. En weet ondertussen dat je werkelijk bent waar niemand is.

Geen personage, maar jezelf. Zo simpel als theater in wezen is.

Menno van Beekum (1955) studeerde Nederlands, is toneelspeler, schreef proza voor De Revisor en publiceerde een verhalenbundel, 24 uur aan zee (1992), en de roman Het Jakobson-complex (1995).