Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 92]

Judith van Steen
Empty House
Over de kunst van het recenseren

Opvallend aan kunstrecensies is dat zowat iedereen het eens is over wat ervan een kunstenaar en zijn werk verwacht wordt. Grofweg komt het erop neer dat het werk visueel moet prikkelen en niet alleen maar ‘mooi’ aan de muur mag hangen (er moet wat achter zitten); bovendien moet het in een groter geheel geplaatst moet kunnen worden zodat voor iedereen duidelijk is wat zijn functie is (een duidelijke keuze voor een genre, stijlverwijzingen en dergelijke). Van de kunstenaar tenslotte wordt verwacht dat hij weet wat hij doet en waarom en dat dat terug te vinden is in het werk (het werk moet wat te zeggen hebben, een boodschap in zich dragen). Als deze drie dingen niet aanwezig zijn wordt het kunstwerk al snel beschouwd als niemendalletje of zomaar wat geklodder.

Ik weet niet precies waar deze eisen vandaan komen, maar het effect ervan is dat je in de krant nauwelijks een verteerbare recensie over kunst tegenkomt. Overal immers wordt de vorm van het werk ondergeschikt gemaakt aan de inhoud. De boodschap wordt belangrijker geacht dan het ding waarvan vermoed wordt dat er een boodschap in zit. Sterker nog: er wordt helemaal niet over het werk zoals het aan de muur hangt of in de zaal staat gesproken, maar uitsluitend over de achterliggende bedoeling. En dat lijkt me wel een begrijpelijke, maar geen goede zaak.

Het eerste wat opvalt, is dat op de kunstpagina's van de kranten zoveel metaforen worden gebruikt. Nu werkt het gebruik van metaforen in het algemeen de helderheid van een stuk al niet in de hand, maar bij de interpretatie van kunst is het volledig uit de hand gelopen. Kunst wordt zelf opgevat als metafoor en je hoeft maar een museum in te lopen of je hoort mensen spreken die zich over het kunstwerk buigen als was het hun eigen kind - een kind dat weliswaar nog niet praten kan, maar waar wel wat aan te begrijpen valt. Vooral bij abstracte kunst is het om te huilen hoe graag mensen willen begrijpen wat erin uitgedrukt wordt. Kunst opvatten als metafoor voor iets anders helpt daarbij. Een stoel in een lege ruimte symboliseert onmiddellijk de eenzaamheid van de mensheid in het algemeen en de kunstenaar in het bijzonder, en een zwart vlak met een wit lijntje erdoorheen wordt gereduceerd tot het bevrijd willen worden uit de verstikkende werkelijkheid. Zo wordt kunst door er subjectieve ervaringen op te plakken waarvan volstrekt onduidelijk is of ze er in thuishoren, al snel gereduceerd tot iets anders en uiteindelijk tot de mening van een individu. Hoewel dat laatste uiteraard iedereen vrij staat, lijkt het eerste me belachelijk. In de krant wil ik eigenlijk geen van beide tegenkomen.

Op zich is zo'n houding tegenover kunst wel handig, want het geeft je de mogelijkheid uitdrukking te geven aan wat je ziet. Kunstwerken zijn over het algemeen niet de meest toegankelijke objecten en regelmatig dermate abstract dat je een vertaalslag nodig hebt om ze te ‘begrijpen’. In hulpverlenersjargon: je probeert een link te leggen tussen je eigen leven en wat je ziet en je probeert jezelf aan het kunstwerk te relateren want wat je ziet moet een plaats krijgen in je leven, wil je ermee uit de voeten kunnen. Nare consequentie is dat je het kunstwerk daarmee om zeep helpt. Je vervangt het door iets anders en dat andere is per definitie niet het kunstwerk. In vaktermen: het woord treedt op als plaatsvervanger van het object en maakt daarmee het object zoek. Hoewel dit iets is wat de hele dag door aan de lopende band gebeurt en enkel en alleen veroorzaakt wordt door het feit dat wij taal bezigen (waarmee we in principe alles waar we over praten de hele tijd zoekmaken), heb je een bijkomend probleem wanneer je over kunst praat, omdat het hierbij nu juist de bedoeling is dat je het object waarover je praat áánwezig maakt, in plaats van afwezig. Als je kunst tot metafoor van iets anders maakt, sla je altijd de plank mis, tenminste, als je broodwin-

[p. 93]

ning bestaat uit het schrijven over kunst, in plaats van uit het schrijven over je eigen leven. Maar goed, erger nog dan dat je altijd een probleem hebt bij het beschrijven van wat dan ook en er niet onder bovengenoemde subjectiviteit valt uit te komen, is de eis van velen ook nog eens dat kunstenaars weten wat ze aan het doen zijn en daar in twee zinnen wat over kunnen zeggen.

Laatst las ik een bespreking van een tentoonstelling van Marijke van Warmerdam in het Van Abbemuseum in Eindhoven. Niet alleen had de recensente aanmerkingen als de hierboven genoemde, waardoor ze in elk geval een deel van de tentoonstelling mislukt vond, juist omdat het haar, de recensente, blijkbaar niet gelukt was het werk van de muur naar haar hoofd, hart, lijf en leden te transporteren, ook werd de kunstenaar bekritiseerd doordat ze geen blijk gaf van enige contemplatie over haar eigen werk: ‘Naar concepten of plannen moet je haar [MvW] niet vragen. Dan debiteert ze wat gemeenplaatsen of ze zegt, zoals onlangs in Het Parool: “Ik wil helemaal niks begrijpen. Ik weet niks en wil van niks weten.”’ Ineke Schwartz van de Volkskrant citeert hier Marijke van Warmerdam om duidelijk te maken dat de laatste weliswaar regelmatig kwalitatief hoogstaande kunst maakt, maar op de onlangs geopende tentoonstelling in ieder geval bij één werk de plank volledig misgeslagen heeft. Bovenstaand gebrek aan beschouwing over haar eigen werk is daar volgens Schwartz de reden van.

In het Van Abbemuseum hangen (onder meer) drie zalen vol met uitsluitend dezelfde affiches. Het enige waarin ze verschillen, is de kleur. Op elk affiche staat bovenaan de tekst ‘Good days’ en onderaan ‘Bad days’. Schwartz vindt het een voorbeeld van mislukte kunst, en vraagt zich af wat Van Warmerdam ermee wil zeggen. Ze komt tot de conclusie dat het enige wat er in te vinden was eventueel de gemeenplaats ‘elke dag heeft zijn eigen nuance en al die kleuren vormen een bont palet’ is. En dat is dus fout, vindt ze, want voor de hand liggend en oppervlakkig. Wat ze wil, is dat Van Warmerdam ophoudt met het ten toon stellen van flauwe grappen; in plaats daarvan moet ze, zoals ze in andere werken wél gedaan heeft, aan het kunstwerk een meerwaarde toevoegen waar we allemaal wat van kunnen opsteken, zodat we gelouterd weer naar huis kunnen gaan. Dat Van Warmerdam zelf hier niet geïnteresseerd in is en er een andere opvatting van kunst op na houdt dan Schwartz, interesseert laatstgenoemde weinig. Sterker nog: Schwartz minacht openlijk Van Warmerdams naïeve opvattingen; de kop van haar stukje luidt dan ook: ‘Onbevangenheid levert soms clichés op’. Wel noemt ze in datzelfde stukje nog een ander werk van Van Warmerdam dat wél gelukt is en waarin de kunstenaar blijkbaar wat minder naïef is geweest.

Empty House, een videowerk dat ook in het Van Abbemuseum te zien is (Schwartz noemt het Beer), bestaat uit twee filmloops: links is, frontaal, een beer te zien die op zijn poten balanceert; rechts dezelfde beer en profil die zich, met zijn voorpoten gestrekt, staande houdt tegen een deur. In beide filmpjes staat de beer in de deurpost. Schwartz: ‘Het lijkt alsof hij het kader, dat hem omsluit, onderzoekt en zich afvraagt wat hij ermee zal doen. Eruit stappen, teruggaan, of erop rammen? Beer is een pracht van een metafoor voor mensen die een belangrijke beslissing overwegen. Of, voor wie wil, voor de stand van zaken in de hedendaagse kunst. De beer is dan het kunstwerk, de deurpost de lijst, en het kunstwerk vraagt zich af of het daaruit wil stappen.’ Je vraagt je af waar ze het vandaan haalt, al is de meerwaarde die ze hier vindt ogenschijnlijk duidelijk: het werk moet je niet zien als een plaatje van een beer in een deuropening; de beer is immers de uitdrukking van iets anders, van de mens die ergens uit wil breken, of van de komplete moderne kunst die bevrijd wil worden van zijn vaste kader. Het moge duidelijk zijn dat dit soort interpretaties niets met het werk zelf te maken heeft, maar enkel en alleen gezien moet worden als projectie van de toevallige kijker naar het werk, een kijker die in dit geval dan ook nog voor de krant schrijft en als professioneel aangemerkt mag worden.

Afgezien van de vraag of het Empty House, of Van Warmerdam, ook maar iets kan schelen dat Schwartz in dit werk de personificatie ziet van de ‘stand van zaken in de hedendaagse kunst’ (en ook afgezien van de vraag of dat zo is, dat die kunst van zijn kader af wil of op het punt staat eruit te breken) is het natuurlijk de vraag of je, hoewel altijd gehandicapt door de taal,

[p. 94]

überhaupt wel op zo'n manier naar kunst moet kijken. Waarom is het interessant om je verwoording van een werk hoger te stellen dan het werk zelf? Waarom zou je überhaupt willen dat een kunstwerk iets uitdrukt waar jij dan vervolgens iets aan hebt? Volgens mij is dat een tamelijk armoedige, en daarenboven wel érg subjectieve omgang met kunst. In het geval van Van Warmerdam wordt mij in ieder geval niet duidelijk waarom Empty House gelukt is, en Good days, bad days niet. Is het laatste niet net zo'n sterke uitdrukking van de vermeende impasse in de beeldende kunst?

Onbegrijpelijk is dat Schwartz in haar recensie het in het geheel niet heeft over wat er sec te zien valt. Ze geeft weliswaar een beschrijving, maar die dient een ander doel, namelijk: het ventileren van haar mening, die het kunstwerk vervangt en belangrijker is. En dat terwijl er toch best andere dingen te zeggen zijn over Van Warmerdams exposities én uitlatingen. Andere dingen in ieder geval dan: ‘Wanneer het haar lukt om door middel van het gewone iets bijzonders te laten zien, verbeeldt Van Warmerdam wat Milan Kundera beschrijft: de ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Maar vaker presenteert ze flauwe, overbekende gemeenplaatsen op het podium van het museum. En dan vraag je je nog maar één ding af: mag het misschien een ietsje meer zijn.’ Schwartz, en met haar velen, maakt van de kunstinterpretatie één grote verdwijntruc. De kunstwerken blijven ondertussen onveranderd aan de muur hangen, gelaten wachtend op weer iemand die er met hen vandoor gaat. Dat schiet niet op. En het is ook niet nodig om kunst tot een (weliswaar andere, maar toch een) taal te reduceren enkel en alleen om de reden ‘dat je er anders niets mee kunt’.

Ondanks het feit dat de verhouding tussen taal en kunst altijd wel een krampachtige zal blijven valt er nog best wel wat te zeggen over, bijvoorbeeld, het werk van Van Warmerdam. Zo is hét kenmerk ervan de eindeloze herhaling van hetzelfde, waarbij dat ‘hetzelfde’ dan meestal ook nog iets tamelijk onooglijks is. Van Warmerdam heeft onder andere 16mm filmpjes gemaakt van een kind dat tot in het oneindige een handstand doet en van een vliegtuig dat almaar blijft landen. Mooi daaraan is dat, door de eindeloze herhaling, het onderwerp van die filmpjes zelf verandert. Ze komen in zekere zin buiten de tijd te staan, terwijl ze op het eerste gezicht daarin verankerd zitten. Met de ‘ondraaglijke lichtheid van het bestaan’ heeft dat volgens mij niets te maken, maar wel met een andere perceptie van de normale werkelijkheid. Eén die je in woorden niet na kunt bootsen, hoe je dat ook probeert. Dat is het mooie aan kunst sowieso, dat ze een geheel andere kijk kan bieden op volstrekt normale dingen. En dat die andere perceptie tot stand gebracht wordt, heeft te maken met iets dat op het eerste gezicht wel lijkt op Schwartz' kunst als metafoor, maar er uiteindelijk niets mee te maken heeft. Wanneer je kijkt naar Empty House zie je op zich alleen maar dingen die je kent: een beer, een deurpost, een filmpje. Elk van die dingen begrijp je. Het bevreemdende aspect bestaat eruit dat je een beer in een deurpost ziet, iets wat je niet vaak ‘werkelijk’ tegen zult komen. Toch is het een doodnormaal beeld. Als je er wat langer naar kijkt wordt het ook doodnormaal dat die beer daar eindeloos staat te waggelen of, in het andere filmpje, tot in de eeuwigheid de deur betast. Dat is raar, en geeft op zijn minst een verbreding van je blikveld. Van Warmerdam zelf heeft daar ook iets over gezegd, in hetzelfde interview als waar Schwartz uit citeert: ‘Ik hou van kunst vooral als die gemengd wordt met het leven. Kunst kan het leven een draai geven en andersom. Ik vind het dan ook heel mooi als een kunstwerk heel dicht bij het leven komt, er bijna in opgaat maar toch net niet.’ Dat lijkt me, met haar werk voor ogen, helder. En dat wordt niet, zoals Schwartz meent, tot stand gebracht doordat het werk, als metafoor, voor iets anders staat en op die manier betekenisvol is, maar doordat je als kijker voortdurend op het verkeerde been gezet wordt. Schijnbare verwijzingen naar de werkelijkheid, zoals je de metafoor ook op zou kunnen vatten, blijken helemaal geen verwijzingen te zijn naar de werkelijkheid, maar alleen in het werk te bestaan. Van Warmerdams film-loops zijn kortom échte loops: ze projecteren dingen in de wereld buiten hen en absorberen ze vervolgens weer, in een immer durend proces. Dat is mooi, want dat haalt en passant ook het probleem van de taal rechts in, die alles alleen maar taal maakt en zo heel snel de kunst kwijtraakt. Waarom zou je meer willen

[p. 95]

dan dat? Niemand zit toch te wachten op kunst die tot heil voor ons allen gemaakt wordt en waar we van kunnen leren? Liever heb ik dat kunst iets toevoegt dat er niet eerder was, en zich verre houdt van een interpretatie van de werkelijkheid. Van Warmerdams kunst heeft in ieder geval meer te maken met ‘Kijk, er staat niet wat er staat’, dan met ‘It's all in the eyes of the beholder’, waar Schwartz' recensie uiteindelijk op uitloopt. En als Schwartz niet zonder kunst als uitdrukking van de ‘ondraaglijke lichtheid van het bestaan’ kan, staat het haar natuurlijk geheel vrij om zo door te gaan. Maar mag dat dan alsjeblieft uit de krant blijven?

Judith van Steen (1967) studeerde Esthetica aan de Universiteit van Amsterdam.