Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 87]

J. Heymans
Overblijfselen
Iets over het werk van Armando en K. Schippers

Plotseling had zich een vermoeden van mij meester gemaakt,- nog nauwelijks een hypothese, hoogstens een vage aanwijzing omtrent een mogelijk verband tussen het literaire werk van Armando en dat van K. Schippers. Toen ik een daarop betrekking hebbende passage in de roman Poeder en wind van K. Schippers probeerde na te slaan, maar niet zo snel kon terugvinden - ik was blijkbaar vergeten om haar met potlood aan te strepen - begon ik van armoede het boek maar weer helemaal te lezen. Van voren af aan. En wederom raakte ik in de ban van Poeder en wind. Dit originele boek - met een geheimzinnige, lichaamskleurige foto van Daniëlle Kwaaitaal op het omslag - lijkt in eerste instantie een roman over een eerbiedwaardig veilinghuis te worden, maar al snel ontwikkelt het zich tot een klassieke familieroman. En naarmate het verhaal nog verder wordt uitgebouwd, krijgt het zelfs de allure van een fantastische roman. Gelieve het laatste bijvoeglijk naamwoord precies zo dubbelzinnig op te vatten als ik het bedoel.

De eerste keer dat ik Poeder en wind van K. Schippers las, in oktober 1996, moest ik het nog doen met het typoscript. Een paar weken nadien spelde ik het-zelfde verhaal opnieuw, maar nu in boekvorm. Nadat de lijvige roman op woensdag 6 november 1996 officieel ten doop was gehouden - op een bijzondere dag voor de schrijver - wachtte ik met meer dan gewone belangstelling de kritieken in dag- en weekbladen af. Een tweede uitgave van K. Schippers had mijn nieuwsgierigheid nog eens extra aangewakkerd. Tegelijkertijd met Poeder en wind was een herziene en uitgebreide versie van zijn gedichtenbundel Een leeuwerik boven een weiland verschenen. Een door de schrijver zelf samengestelde bloemlezing, prachtig vormgegeven door Marten Jongema en mede mogelijk gemaakt dankzij de Stichting P.C. Hooftprijs die zo vriendelijk was geweest haar lauwerkrans voor essayistiek in 1996 aan K. Schippers toe te kennen.

Collectibles

Mijn verwachtingen omtrent de kritieken op beide nieuwe uitgaven werden niet of nauwelijks ingelost. Sterker nog, bijna zonder uitzondering waren de recensies van de roman Poeder en wind oppervlakkig en vooringenomen. Dit geldt zelfs voor de positievere reacties, waarmee ik dus eigenlijk iets pijnlijks beweer over het niveau van de Nederlandse kritiek. Het getuigt, naar mijn mening, allemaal van weinig inspirerend haastwerk. Ik zal niet uitvoerig ingaan op al die recensies, maar ik wil er wel op wijzen dat in die stukken ongeveer steeds dezelfde opvattingen te berde werden gebracht. Hoe vaak heb ik bijvoorbeeld niet gelezen dat K. Schippers in zijn ‘verhalen en beschouwingen’ zo geïnspireerd over beeldende kunst schrijft, zo wars van een geheimtaal voor ingewijden! Merkwaardigerwijze lieten de dames en heren critici het vervolgens bijna unaniem achterwege om dergelijke standpunten over de ‘verhalen en beschouwingen’ op Poeder en wind te betrekken, terwijl die volgens mij toch voor het oprapen liggen. Ik geef een voorbeeld. Als de veilingmeester Marian Bimba in de apotheek van Lionel Cocheret rondsnuffelt, denkt ze: ‘De deur maar open laten staan? Dan kan het hele huis over de trap bij haar naar binnen stromen. De ruimte hoeft niet door zoiets simpels als een deur te worden beknot. Zo schilderde de lang verguisde Deen Hammershri z'n lege kamers. Wat zijn z'n prijzen het laatste jaar omhooggeschoten’. Deze passage verwijst onmiddellijk naar de beschouwing ‘De belegering van de ruimte’ in K. Schippers' bundel De vermiste kindertekening (en in zekere zin ook naar haar tegendeel: de beschouwing ‘Het imperium’ in De berg en de steenfabriek). Wie dat stuk over de interieurschilder Vilhelm

[p. 88]

Hammershoi nog eens had opgeslagen -geïllustreerd met twee doeken van betrekkelijk lege kamers, waardoor het beeld van Cocherets huis in Poeder en wind nog een beetje wordt aangescherpt - had aan het slot van het direct daaraan voorafgaande stuk ‘Ook bruikbaar voor andere doeleinden’ een van de grondgedachten van Schippers' roman kunnen aantreffen. Het lijkt erop dat de literaire trouvaille van de collectie buiten catalogus aan het einde van het boek, een verbeelde samenvatting van een hoeveelheid kunstwerken en andere dierbare dingen uit het leven van Marian Bimba, een nadere uitwerking van Andy Warhols zogenaamde collectibles is: ‘Een Nederlands woord is er niet voor. Dingen die je kunt verzamelen, op die ruime noemer komt het ongeveer neer. Niet echt de moeite waard, overblijfselen, dat klinkt er ook nog in door’. In ‘Ook bruikbaar voor andere doeleinden’ verhaalt K. Schippers van Warhols behoefte om dagelijks - en nogal impulsief - een collectible te kopen: ‘Twee leren hoeden van een brandweerman. Een keramische kop van Fowler, in de negentiende eeuw gebruikt bij de schedelleer. Een soepterrine beschilderd met de letters van het alfabet’. Dergelijke collectibles besloegen de nummers 819 tot en met 931 in de catalogus van Sotheby in New York, waar The Andy Warhol Collection in het voorjaar van 1988 werd geveild. Zoals de wereldberoemde popkunstenaar Warhol de verleiding niet kon weerstaan om almaar collectibles aan te schaffen, liet K. Schippers zich door de veilingcatalogus uitdagen om er nog een paar van die dingen bij te verzinnen: de nummers 932 tot en met 936. Het nummer 935 is bij voorbeeld: ‘RINKELEND GELD (dimes). Alleen het geluid. Was voor het eerst duidelijk hoorbaar tijdens een gesprek op de morgen van 16 mei 1982. Gemaakt door man die met munten in zijn jaszak rammelde. Wilde het gesprek onderbreken. Nog steeds gangbaar. Perfecte conditie ($ 15)’. Een soortgelijke collectible had Marian Bimba aan het einde van Poeder en wind geveild, indien zij niet een stapeltje biljetten van Cinquante Francs (1992) aan de man had gebracht, maar slechts de daarin achtergebleven ‘gebruikskreukels’’. Deze sporen van dagelijkse omgang in het bankpapier doen, op hun beurt, weer denken aan het veilingnummer 932 van The Andy Warhol Collection: ‘KRINKELS OP EEN ZIJDEN KUSSEN (met in elke hoek, boven- en onderkant, het monogram PhG). Na het opstaan op 3 januari 1977. Uniek patroon. Een paar vlekjes door sinaasappelsap. Verder in goede staat ($ 70)’. En deze overblijfselen heeft K. Schippers - met een verwijzing naar het werk van een hedendaags beeldend kunstenaar - uitvoerig uitgewerkt in het hoofdstuk ‘Slaaphoudingen’ van Poeder en wind. Daarin staat onder meer beschreven hoe Frits Meester de kamers van zijn Hotel Virginia opruimt: ‘Frits kent het boekje van Sophie Calle, die zich als kamermeisje verhuurde en de verlaten slaapkamers fotografeerde. Zelf probeert hij achter de slaaphoudingen van z'n gasten te komen. Aan de krinkels denkt hij de lichaamsafdruk te kunnen zien, been onder buik, arm onder kussen, languit op de rug, zo geoefend is hij geraakt in de kleinste lakenverschillen’. Zo lees ik elk nieuwe literaire product van K. Schippers, een roman, essay of een sporadisch gedicht (zoals het scherpzinnige ‘Bal masqué’ dat hij schreef voor de bibliofiele uitgave Hetzelfde anders van de Atalanta Pers),- als een glanzende draad in wat steeds meer begint te lijken op een soort spinneweb. Maar ik wil me niet tot het verse spinsel beperken. Dan zie ik het omringende weefsel en zijn pas gevormde verdichtingspunten namelijk over het hoofd. Dat is me niet alleen te gemakzuchtig, maar ook nogal onwaarachtig. Ik zou bijna zeggen: het is tegennatuurlijk, want het houdt eigenlijk in dat je in al je kortzichtigheid de hele aanzet tot het spinneweb uit elkaar trekt. Bij wijze van spreken.

Kringels

In de laatste maanden van 1996, waarin de teleurstellende recensies over Poeder en wind waren verschenen - Schippers' bloemlezing uit eigen gedichten werd in een enkel geval afzonderlijk, maar voor het overige helemaal niet besproken - bleven de kringels in het lakengoed mij bezighouden. Ik had die poëtische dingen waarop ik elke ochtend na het opstaan in mijn bed kon terugblikken, ergens eerder gezien, maar waar? En hoe lang geleden? Zo'n gedachte krijgt, nadat ze ongevraagd bij je heeft postgevat, een tijdje iets dwangmatigs. Je zoekt overal en nergens, bladerend in je boeken, oude kranten en wat je verder allemaal toevallig

[p. 89]

aantreft. Je moet en zult het antwoord vinden, maar ja... van de ene dag op de andere blijkt die behoefte eenvoudigweg naar de achtergrond gedrongen. Ongemerkt. Dan heb je al een poosje iets anders aan je hoofd, zoals het schrijven van enige teksten voor een catalogus bij een tentoonstelling in het Hoofdstedelijk Museum. En, als avondlijk divertissement, het verzamelen van gegevens voor een bibliografie van Armando. Nadat de bewuste expositie in Amsterdam was geopend, heb ik, in afwachting van de heuglijke gebeurtenissen die zouden gaan komen, de tijd een paar weken gedood met het kijken naar achterstallige videobanden, zoals het eerste televisiegesprek met J.J. Voskuil, een stuk of wat documentaires, onder meer over het Stasi-verraad van de dichter Sascha Anderson, de speelfilm Het schaduwrijk van Kees Hin en K. Schippers die tezamen met de romans Vluchtige verhuizing en Poeder en wind een soort drieluik over het verlangen naar de jeugd opspant, en - niet te vergeten - Hellzapoppin, helaas nagesynchroniseerd in het Duits. Tussen dit alles door aanschouwde ik ook nog twee geleende documentaires. Een van beide had ik lang geleden, halverwege de jaren zeventig, al eens op televisie gezien: Armando en het gevecht, gemaakt door het duo van Het schaduwrijk. Ik hoorde hoe K. Schippers onmiddellijk in het begin van deze documentaire voor het onvolprezen NOS-programma Beeldspraak, bij een rush van marcherende soldaten in de garnizoenstad Amersfoort, een slordigheidje in zijn commentaarlijn begaat: hij schat de geboorte van Armando abusievelijk twee jaar te vroeg. Maar vervolgens werd ik geheel en al gevangen door de kijk van K. Schippers op het kunstenaarschap van Armando. Terwijl ik een reeks beelden van boomresten in het Veluwse zand kreeg voorgetoverd, inderhaast verlaten plekken, zo leek het wel, luisterde ik naar Schippers' commentaar: ‘In Armando's poëzie gaat het dikwijls om resten, om het landschap na de strijd. Dat biedt een kans om ook in een andere omgeving te zoeken naar sporen die achterbleven na bepaalde handelingen. Kan Armando's persoonlijke idee ook elders van toepassing zijn. Of anders: waar is niet iets gebeurd, kun je zoeken naar een afdruk, de sfeer van bijna verdwenen gebeurtenissen? En het gebeurt elke dag’. Ik zag de documentaire beelden op de televisie traag aan mij voorbijgaan: een gevangeniscel, beslapen bedden, een verkreukeld kussen, een etensbord na de maaltijd, kringels van gebruikte glazen op een wit tafellaken, een wolkenpartij... langzaam overvloeiend in de contouren van een duinlandschap. Een tekening van Armando. Ik drukte de pauzeknop in. Dit waren dus allemaal overblijfselen en niets anders,-zelfs de herinnering aan het samenhang tussen de lijnvoering van Armando en de kringels van K. Schippers, ergens in mijn hoofd. Ach, dat ik daar niet eerder op was opgekomen! In gedachten verzonken, staarde ik naar het beeld op de televisie. Het duinlandschap trilde.