Bzzlletin. Jaargang 26

[p. 55]

Arno Kramer
Alle hoeken en gaten

Van filosofenwordtwelbeweerd dathethen vrijstaat zich met alles te bemoeien omdat de filosofie geen typische inhoud heeft. Eenzelfde gedachte zou je kunnen opperen met betrekking tot de beeldende kunst. De kunstenaar is vrij zich over van alles en nog wat uit te spreken, dat wil zeggen werk te maken dat zich ergens beeldend over uitspreekt. Er zijn bovendien altijd wel geïnteresseerden te vinden die over die beelden willen theoretiseren. Heel lang heeft men de illusie gekoesterd dat theoretiseren over kunst verheven was en dat het op zijn minst een zekere geschooldheid vereiste. In het algemeen heeft de hedendaagse kunst altijd wel kunnen rekenen op de bereidheid van kunsthistorische interpreten om de ontwikkelingen, hoe kort ook nog maar in gang gezet, met de hen ten dienste staande kundigheid te ontleden. De vraag rijst wat die kundigheid in het algemeen betekent? In de beoordeling van beeldende kunst is er naast kennis, sprake van een persoonlijk beleving. Een beleving die mede wordt bepaald door de persoonlijke smaak. Deze smaak is vanzelfsprekend niet te zien als een objectief kennisoordeel. Zij is dus geen logisch, maar een esthetisch oordeel. Dat betekent dat de bepalingsgrond niet anders dan subjectief kan zijn en moeilijk te taxeren voor hen die kennis nemen van dat oordeel.

Immanuel Kant gaf als definitie voor het smaakoor-deel: de smaak is het vermogen het schone te beoordelen. Dat hadden we natuurlijk al gedacht, maar wat er vereist wordt om een object mooi te noemen moet bovenal naar voren komen door een mate van ontleden van die smaakoordelen. Volgens Kant blijven die smaakoordelen een verband houden met het verstand en mogelijk is het zo dat niets in ons leven plaats heeft waarin het verstand zich niet doet gelden. Deze invloed zal bij iedereen verschillen. Maar elke filosofie over smaak en schoonheid blijft dus gekleurd door persoonlijke kennis en beleving. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat een grote feitelijke kennis een meer intuïtieve wijze van interpreteren, een gevoelsmatiger beleving in de weg staat. Hier stuiten we natuurlijk op de kern van wat ik maar de Ziekte van Saai wil noemen: het schrijven over beeldende kunst leidt zelden tot prachtige teksten. Hoe goed critici en kunsthistorici ook hun best doen een tekst te schrijven die inhoud heeft en een zekere brille in stijl, het lijkt er zeer op dat dat toch nauwelijks wil lukken. Nu hebben de meeste critici gelukkig ook niet de pretentie om literaire stukken te schrijven, maar voor mij als lezer, die houdt van avontuur en een vleugje filosofie en literatuur, slaat het gapen al te gemakkelijk spontaan toe bij het lezen van kritieken en artikelen. De vraag is dus hoe er een soort balans kan groeien in een tekst die aan de ene kant informeert en aan de andere kant stimuleert in een goed en mooi taalgebruik. In de meeste gevallen spreken de stukken van Anna Tilroe mij aan. Haar artikelen, eerst in de Volkskrant en nu in NRC-Handelsblad, zijn meestal lang. Zij krijgt de ruimte om te filosoferen. Ook Wilma Suto schrijft in de Volkskrant naarmate ze meer ruimte krijgt boeiender artikelen. In de korte recensies over actuele tentoonstellingen komen de meeste critici niet verder dan een opsomming van wat ze gezien hebben en is er geen diepgang en analyse mogelijk.

Een andere kwestie is het volstrekt ontbreken van artikelen over beeldende kunst van hedendaagse schrijvers en dichters. Was er in het verleden een evidente aandacht van auteurs voor de ontwikkelingen in de beeldende kunst, de Nederlandse schrijver is volledig afwezig in de publicaties over kunst. Vermoedelijk wil men zich niet branden aan een beeldend vuur. Het zou desondanks interessant kunnen zijn om hen die de taal tot gereedschap hebben zich uit te laten spreken over iets wat heel dikwijls vragen oproept en nauwelijks antwoorden geeft. De kunst van nu is open, stuurloos ook en in zichzelf gekeerd.

[p. 56]

Arno Kramer, Zonder titel (1996) tekening, houtskool, potlood, aquarel; 51,6×43 cm

[p. 57]

Er is dus een grote mate van openheid vereist om haar te beleven. Zich ontwikkelende kunst is bijna synoniem aan openheid. Om daar dan toch over te schrijven moet een meer dan grote uitdaging zijn. Het vraagt een flexibele geest en een vaardige pen.

Evenals schrijvers hebben kunstenaars de neiging zich in hun werk te laten verrassen. Zij houden hun werk in een voortdurende staat van verlangen, werken aan iets wat ze niet kenden tot het er is. Ze geven vorm aan een nog niet gevormde wereld. Een wereld die de kans heeft gekregen zich door kunstenaars te laten uitdrukken. Volgens Umberto Eco zijn de voorboden van een open kunst al te vinden in de Barok, met de dynamiek, de contrasten, het spel van licht en donker, van volheid en leegte. Een eerste bewuste poëtica van de openheid ontstaat in de tweede helft van de negentiende eeuw met het Franse symbolisme en wat betreft de literatuur vindt het waarschijnlijk zijn hoogtepunt in Finnegans Wake van James Joyce. Vanaf het impressionisme is er wellicht in de beeldende kunst sprake geweest van openheid.

Wanneer ik terugga naar de vraag waarom er zo volgens de Ziekte van Saai geschreven wordt over beeldende kunst, dan lijkt het me niet onjuist te stellen dat een en ander te maken heeft met - zeg maar - het tempo waarmee de beeldende kunst zich deze eeuw heeft ontwikkeld. Hoe vinden wecriteria voor datwat zich onder je handen lijkt te veranderen? De taal en de wijze van schrijven moet hier wellicht nogworden gevonden. Het is niet mogelijk om alles in te bedden in een verantwoord verhaal omdat het dikwijls om volstrekt onbekende, dus nieuwe zaken gaat. Daar in taal iets over te zeggen zou tot de ‘taken’ van de schrijvers unnen behoren.

Taal is immers geduldig. Ik probeer haar steeds in beweging te krijgen. Soms vrij, soms in woordbreken-de buitelingen vervoerde ik op de mogelijkheden van de taal mijn gekozen woorden. Er is altijd iets aan de hand. De ene zin is nog niet hier ‘neergedaald’, terwijl de volgende, wie weet, hemelwaarts stijgt, om toch nog ergens later neer te dalen. Dat ik met de taal en ook met beelden de cultuur binnenzwem, dacht ik. Dat denken volgens Gyorgy Konrad een esthetische daad is, las ik. En omdat de cultuur beweeglijk en levendig is, heeft zij nog steeds niet die stevige, verankerde fundamenten van de oude religie. Zou zij dat willen, die fundamenten? We verkeren in zekere zin nog altijd in een crisis.

Arno Kramer (1945) is beeldend kunstenaar en docent aan de AKI Akademie voor Beeldende Kunst in Enschede. Hij schrijft over beeldende kunsten publiceerde enkele gedichtenbundels.